Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: PARSZYWOŚĆ

Następne hasło: PART »

PARSZYWY (49) ai

a jasne (w tym 2 r. błędne znakowanie).

Fleksja

sg
m	N	parszywy	f	N	parszywå	n	N	parszyw(e)
	G			G	parszyw(e)j		G
	A	parszywy, parszyw(e)go		A	parszywą		A	parszyw(e)
	I			I	parszywą		I
	L			L	parszyw(e)j		L
	V			V	parszywå		V	parszyw(e)

pl
N	subst	parszywé
G		parszywych
A	subst	parszyw(e)

sg m N parszywy (4). ◊ A parszywy (1), parszyw(e)go (1). ◊ f N parszywå (9). ◊ G parszyw(e)j (3). ◊ A parszywą (9). ◊ I parszywą (2). ◊ L parszyw(e)j (4). ◊ V parszywå (2). ◊ n [N parszyw(e).] ◊ A parszyw(e) (1). ◊ V parszyw(e) (1). ◊ pl N subst parszywé (6); -é (4), -(e) (2). ◊ G parszywych (4). ◊ A subst parszyw(e) (2).

Sł stp brak, Cn s.v. parchaty, Linde XVI (dwa z niżej notowanych przykładów) – XVII i XIX w.

Znaczenia

1. Zarażony parchem, pokryty strupami, krostami (48)
- Przen (22)
  - a) Lichy, nędzny, bez wartości (10)
  - b) O człowieku nie aprobowanym, przynoszącym szkodę społeczności (11)
2. [Pokryty plamami lub chorobliwym nalotem, dotknięty zarazą (o roślinach)]
3. zool. Zestawienie: »parszywa żaba« = Bufo variabilis Pall. (Rost); ropucha, płaz z rodziny ropuchowatych, charakteryzujący się licznymi brodawkami na skórze (1)

1. Zarażony parchem, pokryty strupami, krostami; scabiosus Murm, Mymer¹, BartBydg, Mącz; leprosus, scaber, vitiliginosus Cn (48): Murm 72; Mymer¹ 39v; Scabiosus, parszyvy, crostavy BartBydg 137b; FalZioł IV 5c; Scabiosus, Swierzbiáſty. ſwierzbiączkę máyący/ párſziwy. Mącz 370a; [(nagł) Gdy koń Ma nogi parſzywe. (–) Tedi mocżem cżłowiecżym wymywai SprLek C].

W przeciwstawieniach: »piękny (2), zdrowy (2), dobry ... parszywy« (4): GliczKsiąż B4; puść ty owcę zdrową gdzye párſzywa będzye/ Vźrzyſz á onáć o płot chodząc grzbyetem gędzye. RejWiz 59v; Bo rozumieſz gdy párſzywy cżłonek vźrzyſz v pięknego ciáłá/ iż nie máłą obrzydę cżyni ciału onemu. RejPos 172; RejZwierc 220.

W porównaniach (4): Więc frymárki/ pożycżki/ á rozlicżną kupią/ Ták więc w zaiem by ſzkápy párſzywe ſie łupią. RejWiz 31v; Bo cnothá w chłopye niedbáłym ieſt iáko pozłoćiſta vzdá ná ſzkápie párſzywey RejZwierc 68; Iákoż ma warchoł vżyć poććiwośći/ Gdy ze wſząd zły ſłuch o iego miłośći. Iákoż ma vżyć roſkoſzy poććiwey/ Kogo ſie ſtrzegą by owce párſzywey RejZwierc 228, 85.

Wyrażenia: »parszywa głowa« [szyk 6:2] (8): Myſze Layno w oczcie roſpuſzcżone [...] głowę parſziwą lecży FalZioł I 144d, I 16a, 20b, 43d, 116a, 133b, II 11d; Co ieſt wſzetecżnik choć ſie ſláchtą zowie/ Máſzkárá piękna ná párſzywey głowie. RejZwierc 220.

»parszywa owca« = morbida ovis Mącz [szyk 3:3] (6): GliczKsiąż B4; RejWiz 59v; Mącz 231d; RejZwierc 228; Párſzywé owce Padewſkié Cieplice záléćiły. Oczko [42]v, 11v.

»parszywa szkapa« [szyk 3:3] (6): RejWiz 31v; A iákoż on ták o ſobie rozumieć ma/ iż roſkoſznym á poććiwym żywotem żywie/ gdy chodzi ſtroną iáko párſzywa ſzkápá ktorą s ſtádá wybiją RejZwierc 85, 68; Oczko 12, [41]v.

Szeregi: »wszywy albo też parszywy« (1): tym na mieſtcze wſzywe albo też parſzywe mazać. FalZioł I 143d.

»parszywy a zaraźliwy« (1): páſtuchowye w oborze [...] dobre á zdrowe owce od párſſywych á záráźliwych przeſadzáyą/ aby ſye nye myęſſáły GliczKsiąż B4.

Przen (22): Bo pewnie ſławá táka iuż záwżdy párſzywa. RejWiz 123.

a) Lichy, nędzny, bez wartości (10): O biedaż tym ktorzy ſie ná they párſzywey opoce/ álbo ná tym ſprochniáłym fundámenćie buduią. KrowObr 16v; RejAp 27v.

Wyrażenia: »głowa parszywa« [o papieżu] [szyk 3:1] (4): ktorzy go [Syna Bożego] zá głowę iedyną kośćiołá Swiętego krześćijáńſkiego mieć niechcą/ y nieſlucháią/ ale ſobie inſze głowy párſzywe Papieże Rzymſkie ſmyſláią KrowObr 185, 12v, 13; CzechEp 417.

»parszywa owca« [szyk 2:2] (4): ták Kápłan nád Krolem ieſt wyſzſzym: páſterz Kápłan/ á owcá Krol: owcá párſzywa Krol ieſt kożdy bes Kápłaná. OrzRozm G4v; gdyż on opuśćiwſzy dzyewięćdzyeſiąt y dzyewięć ſpráwiedliwych/ ſzuka ciebie tey márney á párſzywey owcze ſwoiey RejPos 196; O nędzny cżłowiecże/ o nędzna owco párſzywa/ ktorakolwiek wzgárdziſz to ták wdzyęcżne vpominánie Páná ſwoiego RejPos 345, 342.

b) O człowieku nie aprobowanym, przynoszącym szkodę społeczności [tu zaliczono użycia z zaimkiem „jako”, zakładając, że chodzi o jego znaczenie predykatywne, nie wykluczona jednak funkcja porównawcza tego wyrazu, wówczas przykłady te nie należałyby do przenośnych] (11): pan bog zna owcze ſwoie [...]. Y oddziela ie od kozłow parſzywych/ a niepoſłvſznych ſłowv iego SeklWyzn Cv; rozmyſl ſie iákiby tho był wſthyd twoy/ gdyby cie nieprzyiaciel twoy thuż przed oblicżnoſcią Páná twego/ [...] wiodł ábo wlokł zá ſobą iáko świnię párſzywą od ſtádá wypędzoną do bárłogu ſwego. RejZwierc 130.

Wyrażenia: »parszywa owca« [szyk 5:3] (8): SeklWyzn d2v; ieſly ſię [uporny a nieposłuszny] niechce polepſić/ tedy go ſparafiey wyrzuczić iako owczę parſziwą á niepoſluſną SeklKat T2; LubPs D4 marg; gdy by wyſtępny okazał ſye nieukaránym/ bywa s poſpolſtwá wyłączon iáko párſzywa owcá GroicPorz k; RejPos 45v; RejZwierc 259v; Gdy iuſz kácerſtwo moc bráło: Papieſz Innocentius ćżwarty [!] [...] Inquiſitory vcżynił/ [...] ktorzy by one párſzywe owce przepieráli prawdą y lecżyli. SkarŻyw 373; PaprUp H2.

»parszywa szkapa« (1): o iuż tákiemu [zdrajcy] nie tylko áby tho odpuſzcżono być miáło/ áleby ſpráwnie táki miał być wypędzon záwżdy od ſpołku ludzi poććiwych/ iáko párſzywa ſzkápá/ áby ſie y inſze ſtádo od niego nie popſowáło. RejZwierc 37v.

2. [Pokryty plamami lub chorobliwym nalotem, dotknięty zarazą (o roślinach):

W połączeniu szeregowym: Bácżyć też ieſli to co ná niey [ziemi] rodźi śię/ nie rośćie chropáwe/ krzywe álbo párſzywe Cresc 1571 138.]

3. zool. Zestawienie: »parszywa żaba« = Bufo variabilis Pall. (Rost); ropucha, płaz z rodziny ropuchowatych, charakteryzujący się licznymi brodawkami na skórze (1): Bufo rana terreſtris nimiae magnitudinis. eyn krot. Parſſywa źábá álbo kroſtáwa. Murm 100.

Synonimy: 1. krostawy, oblazły; 3. »krostawa żaba«.

Cf PARCHATY, PARCHOWATY

ZCh