[zaloguj się]
[pdf]

PĘDZIĆ (175) vb impſ

W inf pędzić; w imp pądź(-); w pozostałych formach pędz- (162), pądz- (2); pądz- LibMal; pędz- : pądz- RejKup (1:1).

Fleksja
inf pędzić
indicativus
sg pl
1 pędzę
2 pędzisz, pądzisz pędzicie
3 pędzi pędzą
praet
sg pl
3 m pędził, jest pądził m pers pędzili
f pędziła m an
imperativus
sg pl
2 pądź pądźcie
3 niech pędzi
conditionalis
sg pl
2 m byś pędził m pers
3 m m pers by pędzili
n by pędziło subst by pędziły
impersonalis
praet pędzono
participia
part praes act pędząc

inf pędzić (10). ◊ praes 1 sg pędzę (7). ◊ 2 sg pędzisz, pądzisz (3). ◊ 3 sg pędzi (93). ◊ 2 pl pędzicie (1). ◊ 3 pl pędzą (24). ◊ praet 3 sg m pędził (11), jest pądził (1) LibMal. f pędziła (5). ◊ 3 pl m pers pędzili (3). ◊ imp 2 sg pądź (1). ◊ 3 sg niech pędzi (2). ◊ [2 pl pądźcie.] ◊ con 2 sg m byś pędził (1). ◊ 3 sg n by pędziło (1). ◊ 3 pl m pers by pędzili (4). subst by pędziły (1). ◊ impers praet pędzono (1). ◊ part praes act pędząc (6).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Zmuszać do ruchu w jakimś kierunku (zwykle przed sobą); gnać, poganiać, popędzać, zaganiać; pellere Miech, JanStat, Cn; minare Vulg, Calep, Cn; agere Mącz, Cn; propellere HistAl; agitare, prominare Cn [w tym: kogo (26), co (żywotne) (27), co (31)] (94): A niektorzy z ludu przywiedli Alexándrá/ ktorego pędźili Zydowie BibRadz Act 19/33; Retroago [...] capillos a fronte contra naturam retroagere – wządpędze. Calep 920b, 663b, 842a.

pędzić do kogo (2): krol roſkazał [...]/ tám do ſwych hetmánow/ Idź/ co ſą ná powietrzu/ y do rádnych pánow/ Aby iuż duſz do niego więcey nie pędzili RejWiz 160, 167v.

pędzić dokąd (3): Alić go [Jezusa] wnetże potym duch na puſzczą pędźi i był tam na puſzczyi przes czterdźieści dni MurzNT Mar 1/13. Cf pędzić dokąd którędy; »gwałtem pędzić«.

pędzić dokąd którędy (1): ZIiemiáńcżuká [!] gdzieś s kárcżmy chłopi przepłoſzyli/ Ták áże go do láſá przez pole pędzili. RejFig Bb5.

W porównaniach (3): Iáko gwałtowny wicher niezgoniony Proch po powietrzu nieśie: ták y ony [prześladowców] Anyoł niech pędźi. KochPs 48. Cf »pędzić jako bydło, bydłem«.

Zwroty: »pędzić jako bydło, bydłem [= jak bydło]« [szyk zmienny] (1:1): Co z oney káżdey ſtrony/ od hetmánow iego [Lucyfera]/ Ták práwie iáko bydło/ pędzą ie [dusze potępione] do niego. RejWiz 167v; RejZwierz 33v.

»gwałtem pędzić [dokąd]« (1): DZiewitza Mariá [...] vzrzáwſſy ſwégo milégo ſyna/ a onij go gwáltem pędzą na lyſą gorę/ pytala Iána OpecŻyw 136v.

»pędzić do sieci« [szyk zmienny] (2): RejWiz 130; álić go [wilka] do ſieći pędzą/ álić go pśi drapią RejZwierc 115.

»pędzić przed sobą« = ante se pellere Miech, Cn [szyk zmienny] (3): MiechGlab 55; RejRozpr H2; Ale owy [wiatry] ſzkodliwe co ſzkody dzyáłáią/ Ci od duchow powietrznych/ wierz mi tę moc máią/ Kiedy z gniewu Páńſkiego pędzą ie przed ſobą/ Z wielkim ſtráchem na ludzi/ y z niemáłą ſzkodą. RejWiz 149v.

Szereg: »wieść i pędzić« (1): [Dziewica Maryja] pytała Iána ieſtliby to iéy ſyn był/ ktorégo tako okrutnie wiedziono ij pędzono. OpecŻyw 136v.
Przen (12):

pędzić na co (1): Gniéw nieuſkrómny/ [...] Miece po morzách po wodách ſzalony/ Wiátrem niepewnym/ pędząc myśli twoie/ Ná niepokoie. GosłCast 22.

pędzić za czym (1): przeto przy łáſce ich [wielkich ludzi]/ ſławá miłoſnikom roſcie/ zá ktorą/ iákmiarz záwdy cżłowiek/ zdánie/ á rozſądek ſwoy pędzi. GórnDworz D4v.

Zwroty: »jak do matnie pędzić« (1): ábychmy Pánu Bogu poſłuſzni byli/ á wolą iego pełnili/ nie na ſámey gołey wierze przeſtawáiąc/ do ktorey wy iák do mátnie wſzyſtko pędźićie y gromádźićie. WujJud 233.

»w sidło pędzić« (1): [księża] Miaſto roſgrzenia [!] wſijdlo. Pedzą wieċ nieboraki RejKup n2.

a) Sprawiać, że ktoś lub coś musi poruszać się, kierować się dokądś (6): będą ſię bać imienia Pańſkiego/ [...] gdy przyidźie iáko rzeká gwałtowna ktorą duch Páńſki pędźi. BibRadz Is 59/19; KlonFlis F4.

pędzić ku czemu (1): GórnRozm M2v cf W porównaniu.

pędzić w co (1): Abo kiedy [Achilles] trupámi rzékę záſtánowił/ Co w nię ſtrách ludźie pędźił GórnTroas 17.

pędzić dokąd (2): Y ći [Polacy] co ich tám pod źiemię złoty głod Pod głuchą pędźi/ záżywą nędznych god KlonFlis C2v; SzarzRyt C3v.

W porównaniu (1): Sądy Boże pędzą was/ iáko wiátry ná morżu okręt/ á co wiedźić ieſli ku portowi/ czy ku zginieniu. GórnRozm M2v.

b) Sprawiać, że kogoś coś musi spotkać (2):

pędzić do czego (1): RejZwierc 188v cf W porównaniu.

W porównaniu (1): ále kto dziś doſtátecżnie weyrzy w ſpráwy náſze/ obacżyć może ſnádnie/ iż dobrowolnie á práwie/ iáko pod ſieć kuropátwy/ pędzą nas do ſtrácenia onego złothego klenotu wolnośći náſzey ſámiſz brácia náſzy RejZwierc 188v.

Zwrot: »k upaści pędzić« (1): [zła przygoda] práwie áż k vpáśći ſnadź go [starca] iuż pędziła. HistLan D4.
a. O stadach zwierząt domowych (33): Więc gdy páſterz owce pędził/ Dáleko go lew prowádził BierEz Q3v; [Aleksander] przykazał Macedonom áby s ſobą pędzili wieprze/ sktoremiby ſzli nawáłnie przećiw ſloniom HistAl 12; Leop 1.Reg 30/20; SienLek 176; Dáruy pierwey Piſárká kiedy pędziſz Woły BielRozm 11; A co ſie tycze wołów y innégo bydłá/ iż ten żywy towar ná ſkłádźiéch nie mógłby bydź zátrzyman bez wielkich ſzkód tych/ którzyby ie pędźili SarnStat 1231, 983, 1235.

pędzić na co [= w jakim celu] (1): Ieſli kto wieprze ná zyr chćiałby pędzić. SarnStat 670.

pędzić dokąd (10): Agdi wyeczor zaſchedl theda thu do poſnanya one [woły] yeſth pądzill. LibMal 1557/163; IEden páſł dzieſięć Koni/ y wſiadł ná iednego/ Gdy ie pędził do domu/ zápomniał onego. Nálicżył iedno dziewięć. RejFig Cc3, Dd5; SarnStat 292, 666. Cf pędzić skąd.

pędzić skąd [w tym: skąd dokąd (5)] (7): Konie ktore z Węgier y zkąd inąd ná iármárki pędzą UstPraw K2v; RejZwierc 172v; A potym woły/ któré pędzą z Mázówſz y źiemi Polſkich Mázowſzu gránicznych/ przez Wártę y Kozminek máią bydź pędzoné SarnStat 982, 291, 292, 1227, 1228.

W charakterystycznych połączeniach: pędzić konie (3), owce (2), stada koni (klacz) (2), wieprze (2), woły (3); pędzić do domu (3), do lasa (2), do wsi; pędzić na jarmarki (3), na żyr.

Zwroty: »bydło, stada bydła pędzić« = pecus agere Mącz [szyk zmienny] (2:1): Mącz 5d; potkáli páſtuchę á on bydło pędzi RejZwierc 175v, 172v.

»[za kim] pędzić stady [= stadami]« (1): zá woyſkiem pędzą [pasterze] ſtády dobytká na kuchnię Ceſárſką. BielSpr 54.

α. Uprowadzać, unosić ze sobą łup złodziejski lub zdobycz wojenną (7): [poddani sułtana Sulejmana] zniektorimy pomocznyky swimy panstwv yego [króla polskiego] ſzkodi wyelkie czinyą bidlo pędzą Livdzy wniewolia zabyerayą LibLeg 11/19v; BielSpr 42; [złodziej] we dnie ſpi/ á nocą Pędźi/ áż ſię od biegu podiezdkowie pocą. A gdy zápędźi ſtádo zá cudze gránice: Iuż beśpiecżen/ mniema by wolen ſzubienice. KlonWor 21.

pędzić dokąd (3): ayſz ym roſzkazuye wſſziſtkym zebi [...] kv barv y na yne myeſcza Koroni polſzkyey korziſcz kazdam pedzyly. LibLeg 11/134v; BielKron 416v. Cf Zwrot.

pędzić którędy (1): Wiem dobrze iż [złodziej] dopiero tędy korzyść pędźił KlonWor 22.

Zwrot: »pędzić przed sobą [dokąd]« (1): Bo w łotrze [...] Zdrádá táká: Iż nigdy bydłá kradźionego W proſt nie pędźił przed ſobą/ do lochu onego. KlonWor 22.
β. Brać pod zastaw z tytułu zaciągniętych długów (2): [konie tego, kto mienie ma w zastawie] tak wywodzą, że o nie barzo trudno, a nie tylko konie, ale też i klacze, stada i źrzebce pędzą. Diar 73.

pędzić dokąd (1): ále nápotym tákowé ſtádá álbo bydłá ten/ który ſzkody vćiérpi/ do ſwégo domu właſnégo áby nie śmiał pędźić. SarnStat 674.

b. O ludziach uprowadzanych do niewoli (3):

W porównaniu (1): Iak źwierzętá po leśie: Pędźi wolne domy Do iárzmá/ do Káydanow/ do wiecżney niewoley KlonWor 29.

Zwrot: »w niewolą, do niewolej pędzić« [szyk zmienny] (2:1): A potym inni bráćia vderzyli ná miáſto y wybráli wizytko/ żony y dzieći wniewolą pędząc/ y bydło y rzecży wſzytki ich poimáiąc SkarŻyw 348; StryjKron 300; KlonWor 29.
c. O ruchu spowodowanym siłami przyrody i natury (16): Kiedy moc ſwą [planety] do zyemie twárdey przyćiſkáią. Tedy pędzą powietrze po ſzyrokiey zyemi RejWiz 149; iákie więc zamieći W piaſczyſtych polách [wiatr z południa] pędźi/ gdy pirzchliwy leći. KochPs 116; KochPam 85; A oto/ okręty/ ták wielkie będąc/ y gdy ie ſrogie wiátry pędzą: iednák obracáne bywáią od málutkiego ſzteru WujNT Iac 3/4; Gdy gorá gorę [tj. fala falę] pędźi/ á o brzegi Lamią ſwe biegi. KlonFlis B3v.

pędzić dokąd (5): [zorza] ony ſzpetne chmury/ Pędziłá ćichym wiátrem zá dálekie gory. RejWiz 108, 177; iáko też kiedy [wiatr] pędzi nagle/ Na ſzerokie morze roſpuſzcżone żagle. WisznTr 35; KochSob 69. Cf pędzić skąd.

pędzić skąd [w tym: skąd dokąd (1)] (2): StryjKron 26; Bodáy nas powietrze porwáło Námi miotáło. By nas pędźiło z letniego zachodu/ Do miłey Polſki KlonFlis H4.

Zwrot: »wstecz pędzić« (1): Wilkoſci wſthecż pędzi. [Cf Sok tego ziela [...] wyſuſza fiſtuły [...]/ I theż Hemoroidi wnętrzne s ktorych wychodzi krew zinſzemi wilkoſciami. I 150b.] FalZioł [*5]b.
Szereg: »pędzić i miotać« (1): bo rozſądzáiący podobny (ieſt) wáłu morſkiemu/ ktory wiátr pędzi y miece [(marg) qui a vento movetur, et circumfertur (–)]. BudNT Iac 1/6.
α. Przemieszczać, przenosić na inne miejsce (1): [ták wiele Pan Bóg wſádźił ſkárbów w źiemię dla ćiebie/ rzék ták wiele wylał/ któré piaſek złoty pędzą SenekaGórn 174.]

pędzić skąd (1): Któré [złoto] pełnym ſtrumięniém pędźi zdálekiégo Kráiu Luzytáńſkiégo Tágus nieprzebrniony KochPropKKoch 3.

β. Połączenie typu „rzeka pędzi wodę” = rzeka płynie (2):

pędzić z czego (1): Wodę z ſkáły zdróy pędźi KochFrag 52.

pędzić dokąd (1): Symois w morze pędźi ſwóy nawał pieniſty. GosłCast 9.

d. Popychać w jakimś kierunku; przen (13):
a) Sprawiać, że ktoś postępuje w określony sposób (10):

pędzić do kogo, do czego (5): [zelżywość] záwżdy do tego vprzeymye pędziłá/ Iż s płácżem z wyelką żałoſcyą vżywałem tego A dręcżyłem cyęſſkim poſtem we mnye duchá mego LubPs P6v; Zwłaſzcżá że cie do tego [do wiary w jedność Trójcy Św.] pędzi wſzytko piſmo ſwięte SarnUzn E5v; y pijańſtwo go [złoczyńcę] do wſzyſtkiego złego pędźi GórnRozm C; LatHar 219; gdyż ſam człowiek [...] potrzeb ſwoich bez pomocy innych ludźi odpráwić nie może. Y dla tego dał mu P. Bog náturę towárzyſką/ ktora go do kupy pędźi. SkarKaz 633a; [Respons G4v].

pędzić k(u) czemu (4): HistRzym 24v; HistLan E4; wſzelákie vrzędow dopieránie/ [...] iáko ſrogi tyran trapi tego/ w kim moc wźięło: iáko go pędźi ku cżynieniu y podeymowániu wiela rzecży nikcżemnych ModrzBaz 74v; GórnRozm A3.

pędzić dokąd (1): Zá cżym [św. Chryzostom] muśiał żywot on odmienić/ á wroćić ſię do Anthyochyey/ tám gdzie go Duch Boży pędził SkarŻyw 86.

Zwrot: »gwałtem pędzić« [szyk zmienny] (2): GórnRozm A3; LatHar 219; [Nie pądźćie nikogo gwałtem do iednośći z ſobą Respons G4v].
b) Gromadzić majątek lub pomnażać go komuś (3):

pędzić do czego (1): Wſzytko gdzye może pędzi do cechu ſwoiego RejWiz 174.

Zwrot: »pędzić na skrzydło« = dbać o własny interes (1): Nieplecz oto myle bydlo Bo wſytko pędzyż na ſkrzydlo. RejKup k6.
Szereg: »pędzić, naganiać« (1): ábowiem ludzie w dobrym bycie/ kiedy im ſzcżęſcie ze wſząd pędzi/ ze wſząd nágania/ poſpolicie ſie odmieniáią GórnDworz Hh3.
2. Szybko poruszać się, posuwać się naprzód biec, lecieć, jechać, płynąć (o istotach żywych i zjawiskach fizycznych); currere, ferri Cn (9): Mąż ná koniu zbroyny ſiedzi/ Máiąc tarcżą mocno pędzi. GliczKsiąż Av; Pieniſte wody pędzą StryjKron 255; RybGęśli C.

W porównaniu (1): GliczKsiąż E4v cf Zwrot.

Zwrot: »biegiem swym pędzić« (1): [rozpieszczone dziecko] yáko koń byegyem ſwym pędzi/ y według popędliwosći ſwey á rozbyeżenya y w ogyeń ſna nye boi ſie wſkocżyć. GliczKsiąż E4v.
Przen (2): [Życie nasze jest jak morze] ktore wſzytko záleie/ y pożrze/ áni wolno do brzegu názad ſie wrocić/ ále muśi cżłowiek wciąż pędzić/ á náſkakawſzy ſie po okrutnych wełnach/ [...] nákoniec vthonąć GórnDworz H6v; SzarzRyt A.
a. Biec za kimś; gonić, ścigać kogoś; prosequi Mącz (3):

pędzić kogo (2): Mącz 386a; [Priamus] to vkázował Dźiecku/ iáko ſie iego oyćiec popiſował: Gdy ábo Gréki pędźił/ ábo żégł okręty GórnTroas 69.

pędzić za kim (1): á w ten cżás trzeći [chłopiec] nábrawſſy ich [jabłek] w cżapkę zgolemo od wozá vmyka/ Rurał zas obacżywſſy że ich wiele nábrał/ zá nim práwye z bicżem pędził GliczKsiąż Iv.

3. Zmuszać do opuszczenia jakiegoś miejsca; odganiać, wyganiać, wypędzać, wypychać [kogo, co] (9): (nagł) Sumnięnie [imię żonv Kupca] gromy kupcza. (–) Ieſczes mie y teras pądzys Wſtaċ niemozes a wzdy rzadzys. RejKup g4.

pędzić skąd (2): iáko ceklarzá z domu go pędziłá. RejFig Aa5. Cf Zwrot.

Zwrot: »[skąd] precz pędzić« (1): á ná then czás theż Pan ſwoię rzecz ſpráwuie/ iż go z támtąd [z Seir] precz pędźi BibRadz I 21 b marg.
Przen (6): Zá cżym/ promień ſłonecżny/ gdy pędźi świtánie/ Wſtawał kłopot z fráſunkiem GrabowSet K3v.

pędzić od kogo (1): RejWiz 102 cf W porównaniu.

pędzić w co (1): Powſtańże przecż długo ſpiſz o moy miły Pánie/ Ocuć ſie á nye pądź [ne repellas Vulg Ps 4/23] nas w wyecżne zányedbánye LubPs M2.

W porównaniu (1): Ktory [świat] k ſobye wſzytko złe by kurcżątká gárnie/ A cnotę iáko Kániá pędzi od nich márnie. RejWiz 102.

Zwroty: »precz pędzić« [w tym: czym skąd (1)] (2): Poććiwy żywot/ Precż pędzi kłopot. RejZwierc 238v; Gdy [wiosna] przykré śniegi/ wonnémi kwiatkámi/ Precz z źiemie pędźi GosłCast 69.

»pędzić na stronę« (1): [zima] Słońce pędźi ná ſtronę/ w l[e]dźie wſzyſtká ſtoij RybGęśli B4.

4. Powodować wydzielanie się; usuwać, wydalać z organizmu [w tym: co (59)] (60):

pędzić z kogo, z czego (8): iż [chmiel] żołtą kolerę pędzi z żił j ze wſzitkiego ciała. FalZioł I 153d, I 121c, 122a, 139d, V 84, 84v [2 r.]; Oczko 15.

pędzić komu (6): [Ozanka] Też vpławy białym głowam pędzy FalZioł I 37b, I 36d, 107b, 139a, d, II 13c.

pędzić w co (1): [wódka trawowa] plugaſtwa pędzi w przechody Lędzwiane y miechierzowe FalZioł II 12c.

pędzić którędy (3): ktorego [męskiego nasienia] zbytniego zbytecżney wilkoſci: przyrodzienie zadzierżeć niemogącz/ pędzi ie męzkiem cżłonkiem FalZioł V 11v, I 62c, 70d.

W charakterystycznych połączeniach: pędzić (żołtą) kolerę (2), melankoliją, piasek, plugastwa (2), przyrodzoną chorobę (rzecz) (2), upławy (2), wilkości (2), wodę, zbytnią krew.

Zwroty: »pędzić na doł« (1): abowiem [ziółko michonki] zlekkoſczią pędzy vrine nadoł FalZioł I 6c.

»pędzić precz« (4): [Trłycz] melankolią j kolerę pędzi precż FalZioł I 30d, I 60a, II 9c, V 84v.

»urynę, mocz pędzić« [szyk zmienny] (42:2): Tho ziele w wodzie vwarzone á potym miodem oſłodzone a ciepło pite/ pędzi vrinę kto iey niemoże puſzcżać FalZioł I 36a; [Sporysz] mocż pędzi FalZioł I 79b; korzenie Piotruſzcżane cżęſto iedzione w potrawach/ pędzi vrinę z cżłowieka mocznie. FalZioł V 84v, ++3c, I 6c, 22d, 29a, 32b (44).

»pędzić ku wyszciu« (3): zagrzawſzy go [prosa] na panwi y naſypać w worek/ á on worek ciepło przykładać na żywot/ thedy zaſtanawia biegunkę/ á vrinę pędzi ku wyſzciu. FalZioł III 18c, II 6b [2 r].

5. Destylować [co] (1): ale ią [wódkę] maſz pędzić przez Alembik, aż gdy ſie w ſklancze na dnie zgęſtnie iako oley FalZioł V 70.
*** Bez wystarczającego kontekstu (2): Pello, Pędzę/ Biyę. Mącz 286d; Bo Greckie ſłowo Ago [...] cżęśćiey známionuie/ żądam ćiągnę/ żonę albo pedzę/ wiodę BudNT Kk3.

Synonimy: 1. gnać, gonić, wieść; 2. bieżeć, gnać, gonić; a. ścigać; 3. gnać, gonić, odganiać, odpierać, pchać; 5. destylować.

Formacje współrdzenne: pędzić się, dopędzić, napędzić, odpędzić, popędzić, popędzić się, przepędzić, przypędzić, rozpędzić, rozpędzić się, spędzić, wpędzić, wypędzić, wypędzić się, zapędzić, zapędzić się; pędzać, odpędzać, popędzać, popędzać się, porozpędzać, pospądzać, przypędzać, rozpądzać, spądzać, upędzać, wpądzać, wypędzać, zapędzać.

Cf PĘDZĄCY, PĘDZENIE, [PĘDZIKROWKA], PĘDZISKOT, PĘDZIWIATR, PĘDZIWOŁ, PĘDZONY

KWysz