[zaloguj się]
[pdf]

ROZPUSZCZAĆ (66) vb impf i pf

impf (65) [w znacz. I.], pf (1) [w znacz. II.].

roſ-, ros- (49), roz- (16).

o oraz a jasne.

Fleksja
inf rozpuszczać
indicativus
praes
sg pl
1 rozpuszczåm
2 rozpuszczåsz
3 rozpuszczå rozpuszczają
praet
sg
3 m rozpuszczåł
f rozpuszczała
imperativus
sg
2 rozpuszcz(a)j
3 niechåj rozpuszczå
conditionalis
sg pl
3 m by rozpuszczåł m pers by rozpuszczali

inf rozpuszczać (18). ◊ praes 1 sg rozpuszczåm (5). ◊ 2 sg rozpuszczåsz (1). ◊ 3 sg rozpuszczå (23). ◊ 3 pl rozpuszczają (7). ◊ praet 3 sg m rozpuszczåł (2). f rozpuszczała (2). ◊ imp 2 sg rozpuszcz(a)j (2). ◊ [3 sg niechåj rozpuszczå. ] ◊ con 3 sg m by rozpuszczåł (1). ◊ 3 pl m pers by rozpuszczali (1). ◊ part praes act rozpuszczając (4).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (jeden z niżej notowanych przykładów) – XVIII w. s.v. rozpuścić.

I. impf (65):
1. Pozwalać a. kazać iść, biec, udać się w różne strony (o wielu); ablegare, dimittere, mittere, solvere Cn [kogo, co (żywotne), co] (7):

rozpuszczać po czym [ze zdaniem celowym] (1): Ten [wódz Pigmejów] miał pod ſwoią mocą dźiwne mártáuzy. [...] Roſpuſzcżał ſwe po leśie/ áby ptaki krádli Gdźieby ie kolwiek iedno kryiomo nápádli. KmitaSpit B2v.

Przen (1):
Zwrot: »tam i sam myśli rozpuszczać« (1): Ná ktorym [Synu Bożym] iż I.M. X⟨iądz⟩ K⟨anonik⟩ przeſtawáć ćále [!] nie chce/ przetoż iáko retrogradi planetae nie mogąc ſię poſtánowić/ tám y ſám myśli ſwe rozpuſzcżáć muśi/ zá to y zá owo ſię chętliwie chwytáiąc/ y ſtrzaſkiem záś tego odbiegáiąc. CzechEp 198.
a. Pozwalać odejść, uwalniać (o ludziach) (1): A dawſzy dzielnicę ziemie káżdemu pokoleniu: one ktorzy iuſz byli wzięli cżęśći ſwe z oney ſtrony Iordaná/ [...] puśćił do domu. [...] y roſpuſzcżaiąc ich/ mowił: Wroććie ſię do ziemie dzierżáwy wáſzey SkarŻyw 503; [[św. Apollinara] Tam będąc wielkie iáłmużny cżyniłá/ klaſztorom/ ſzpitalom/ y innym potrzebnym/ á ſługi niewolne roſpuſzcżáć á wolność im dáwáć pocżęłá SkarŻyw 22].
b. Wysyłać do walki (1):
Zwrot: »rozpuszczać zagony« (1): Ty też/ ó RADZIWILE/ ſtráchu mu [tj. Moskalowi] z ſwéy ſtrony Dodałeś/ roſpuſzczáiąc potężné zagony. KochJez B.
c. Wypuszczać zwierzęta (tu: ptaki łowcze) i pozwalać im swobodnie się poruszać (3):
Zwrot: »sokoły rozpuszczać« (1): Vźrzał [młodzieniec] huffce pod gorą ony ſie mieſzáią/ Sokoły roſpuſzcżáią ná konioch igráią. Pśi Brytáńſcy zá nimi ze dzwonki biegáią RejWiz 64.
Przen (2):
Zwrot: »rozpuszczać sokoły« = wykorzystywać sytuację [szyk zmienny] (2): A też więc owi ſkępcy co twárdo chowáią/ A łákomo pieniądze w pokoiu zbieráią/ Z dawnych cżáſow nieſzcżęſcia więc tego [tj. wojny i związanych z nią wydatków] cżekáią/ To też więc ſwe ſokoły teraz roſpuſzcżáią/ Kiedy ſie do nich ćiſną wioſki záſtáwiáiąc RejWiz 69v; Owa gdy bogacż w niewoli nápoły/ W ten cżás vboſzſzy roſpuſzcża ſokoły. RejZwierc 226v.
2. Zmieniać stan fizyczny materii [w tym: co (32)] (39):
a. Łączyć ze sobą różne substancje, zwłaszcza rozdrobnioną substancję stałą z cieczą (5):

rozpuszczać czego (1): Theż naſienie malonowe na ſlończu vſuſzone/ potym na mąkę miałką ſthłuczone/ z ięczmienną albo s krochmalem zmieſzawſzy á tak tey mąki w wodzie roſpuſzcżać FalZioł I 88b.

rozpuszczać czym (2): á to będzie wodka barzo dobra cżaſu zarażenia powietrzem morowem/ ale ią maſz pędzić przez Alembik, aż gdy ſie w ſklancze na dnie zgęſtnie iako oley/ á tak thym inſze lekarzſtwa ktore ſą na bolącżki y na priſzcże: rozpuſzcżać/ iako ſą maſci y inſze rzecży. Tę lepak gęſtoſc czo ſie na dnie zgęſtła: maſz rozpuſzcżać wodką ſzcżawiową y wodką wołowego ięzyka FalZioł V 70.

rozpuszczać w czym (3): Wezmi łoiu Kozłowego. 12. vncij/ á roſpuſzcżay gi po czthyrzy razy w oczcie rożanym FalZioł II 20c [idem] V 110.Cf Zwrot.

Zwrot: »w wodzie rozpuszczać« (1): FalZioł I 88b cf rozpuszczać czego.
b. Roztapiać, pod wpływem wysokiej temperatury zmieniać substancję stałą w płynną lub półpłynną; liquere BartBydg, Cn; liquefacere Calep, Cn; fluere BartBydg; flare Mącz; illiquefacere Calep; diluere, resolvere Cn (6): BartBydg 225b; Flare aliquando significat, Kruſzce roſpuſzczáć/ ſmálcowáć. Mącz 130d; weźmiſz ſmalcu wieprzowégo coby práwie czyſty był/ álbo go ták przelutruy/ roſpuſzczáiąc go kilká rázów SienLek 134; Illiquefacio, In re aliqua liquefacio – Ropuſzcząm [!], roztapiąm. Calep [505]a.

rozpuszczać w czym [= w naczyniu] (1): Abowiem z tych [białych krzemieni] theż nacżynie bywa w kthorem miedz w ogniu rozpuſzcżaią FalZioł IV 58b.

Zwrot: »w ogniu rozpuszczać« (2): W then dzień, [dobrze jest] [...] Rzecży w ogniu twarde rozpuſzcżac, alchimiczką navke ſtrogic. FalZioł V 52v, IV 58b.
c. Rozrzedzać, zmiękczać (28): Theż kwiatki ſzafranu ogrodnego w winie warzone/ mleko wpierſiach białym głowam s ſiadłe roſpuſzcża. FalZioł I 33d; To ziele [wołowe oka] ma mocz ſcieńcżaiączą z materijey gęſthey rzadką vcżynić/ Twardoſć guzow y ociekliny roſpuſzcża, bolącżki miękcżi FalZioł I 94c; gorączoſć w nim [zielu pieprzyczki] panuie aże ku cżwartemu ſlopniu/ ma mocz rzecży zimne roſpuſzcżać FalZioł I 112b; [ziele gruszczyczka] vranionych ſuchemi ranami/ albo vtłucżonych/ y też z wyſoka vpadłych zbiegłoſc krwie w kupę roſpuſzcża [rzedzi SienHerb 142b] FalZioł I 116c; TA wodka [tj. wódka wołowego języku] Sercze poſila/ cżiſci krew grubą/ I Wilkoſci grube á cżiniącze pari roſpuſzcża FalZioł II 12d; OWies ziarna iego maią mocz rzadkoſć cżinić/ iakoby miał rzec iż roſpuſzcża tak iż będzie rzadko [OWśiány pokarm rzedzi á miękcży żywot SienHerb 219b] FalZioł III 24c; Theż naſypać owſzu w worek á zagrzawſzy gi przyłożyć na lewy bok na ſlezionę/ twardoſć iey roſpuſzcża FalZioł III 24d; Słońce [...]/ gdy będzie promieni mdłych/ y gorączoſc iego mdła dla oddalenia y odeſzcia ſwego od nas: nie może wilkoſci grubych rozpuſzcżać ani wycżyſciać FalZioł V 72, ‡5f, [*7]v, I 69d, 87c, 113b (17); Cżemu gorączoſć promieniow ſłonecznich gdy kto w nie wezrzi, kichanie pobudza. (–) Bowiem ono ruri w noſie ku mozgu odtwarzaiąc wilgotnoſci roſpuſzcża j wywodzi GlabGad B8.

rozpuszczać czym (3): rownie iako ſłończe gorącżoſcią ſwoią/ wilkoſci grube z ziemie pochodzącze y mgły gęſte: roſpuſzcża á od ſiebie odpądza/ á tak powietrze cżyſci FalZioł V 61v; CZemu w ſłodkim ſmaku cżłowiek więcey ſie kocha niż w inſzim. (–) Bowiem on ieſt ciepły á wilgotny á tak ku zachowaniu natury właſnieyſzy, aby też cieplem ſwym zbytkie zimne roſpuſzcżał, á wilgotnoſcią plugaſtwa wſzythkie opłokawał. GlabGad C6v; Cżemu portulaca [...] zdrowa ieſt na zęby. (–) Bowiem ona wilgothą ſwoią gdy miedzi albo w nię w chodzi rozpuſzcża y rozwodnia oſtroſć onę w zębiech GlabGad I4v.

W połączeniach szeregowych (4): też [świętego Jana ziele] ma mocz ſcieńcżać/ otwierać/ roſpuſzcżać zatwardzenia wſzytkich zbytkow mechierzowych lędzwianych [= nerkowych] FalZioł I 69b; Zywicza Soſnowa ktora ieſt wonna/ ſwiatła/ kruwka/ ta ieſth dobra/ bo zagrzewa/ roſpuſzcża y cżyſci plugaſtwa z ran. FalZioł I 116a; MYdło zagrzewa/ cżyſci/ ociera/ miękcży/ roſpuſzcża/ Wrzody j bolącżkhi pod nim ſie zbieraią/ otoki miękcżi FalZioł I 142c, [*7]v; [subtiliativa rzeczy czo subtilizvią a rospusczayą ut sunt herbe, radices et ungenta abo rospądzayą vylkoscy y materią zymną ReuchlinBartBydg H2v].

W charakterystycznych połączeniach: bolączki (twarde) rozpuszczać (2), ciało, mleko zsiadłe (2), ociekliny (ociekłości) (2), ostrość w zębiech, plugastwa z ran, rzeczy zatwierdzone (zimne, zsiadłe od zimności) (3), twardość [czego] (2), wiatr, wilkości (wilkość) (grube, zimną) (7), zatwardzenia zbytkow [jakich: lędźwianych, mechierzowych], zbiegłość krwie w kupę; ciepłem rozpuszczać, wilgotą; mieć moc (własna [czego] moc jest) rozpuszczać ([co]) (7); zagrzewając rozpuszczać (2).

Fraza: »ogień, ciepło ogniowe [co] rozpuszcza« (1:1): Iakoż ſie tego podoba vkazuie w żołędziu włożonym w ogien, gdzież ciepło ogniowe wilgoſć żołędzia zagrzewaiąc rozpuſzcża ią á cżini ſubtilnieyſzą GlabGad E3; Ztąd też ieſt przicżyna cżemu ribie ikri trzeſzcżą gdy ich wſipie na ogien, Iż w nich ieſth wiatr takowy ktory ogien zagrzewaiąc rozpuſzcża á tak z nich gwałtem wypądza. GlabGad H7v.
Szereg: »rozpuszczać a (i) rozwodni(a)ć« (2): [żółć] Dawa też pomoc żołądkowi ku thrawieniu y rozpuſzcżeniu karmiey, gdyż wſzelka gozkoſć [!] ma w ſobie moc rozpuſzcżać á rozwodnić rzecży zatwierdzone [tj. twarde]. GlabGad E8, I4v.
3. Rozluźniać, rozkurczać [co] (1): ZIela Paraliżowego wodka ieſth dobra na wſzythki niemoczy ſuchych żył [= ścięgien]/ roſpuſzcża ſkurcżenie ich ktore bywa od kurcżu FalZioł II 10c.
4. Wprawiać w szybki, niehamowany ruch; przen: o mówieniu, pisaniu [co] (2):
Zwroty: »[przeciw komu] pioro rozpuszczać« = pisać obelżywie (1): á cożby zá ſzaleńſtwo/ ábo co zá nádętość/ miáłá mnie nędzniká/ [...] ku temu przywieść/ żebym przećiw ták wielkiemu y ták dobrotliwemu pánu [tj. Jezusowi Chrystusowi] miał vſtá ſwe y pioro wſzetecżnie roſpuſzcżáć? CzechEp 74.

»usta rozpuszczać« [w tym: przeciw komu (1), za czym (1)] = mówić źle, obelżywie; os mittere PolAnt (2): Vſtá twe roſpuſzcżaſz zá złoſćią/ á ięzyk twoy plećie zdrády. BibRadz Ps 49/19; CzechEp 74.

5. Poluzowywać coś napiętego; przen [co] (3):
Zwroty: [»[czemu ku czemu] wędzidła rozpuszczać«: Pożytecżnieyſza ieſt ſkromność y mierność niżli zbytek. Zbytek bowiem dwoiáką ſzkodę cżyni. Naprzod temu ćiáłu náſzemu ku pyſze y roſpuſtnośći wędźidłá roſpuſzcża. GrzegŻarnPos 1597 13 (Linde s.v. rozpuścić).]

»rozpuszczać [komu] wodze« [w tym: do czego (2), ku czemu (1)] = frenum laxare Modrz (3): poniewaſz on [Chrystus] nauką ſwoią [...] nieroſpuſzcżał wodzy vcżniom ſwym/ ku niezbożnośći żywotá ćieleſnego/ ſwowolnego CzechRozm 91v; Iákoż tedy to Práwo może być chwalone/ ktore [...] teyże złośći/ ktorey ſię rozni iednáko dopuſzcżáią/ nieiednákiem karániem karze/ ále iednym názbyt folguiąc/ roſpuſzcża wodze do wyſtępkow/ á ná drugie ſrogie karánie ſtánowiąc/ odeymuie im moc bronić ſię od krzywdy? ModrzBaz 70v, 36.

6. Puszczać swobodnie, luźno [co] (1): Dissolvo, Odplątam/ Rozdźiergam/ Fáłdy rozſipuyę/ Rozpuſzczam/ Odwikławam. Mącz [305]c.

[rozpuszczać po czym (żywotne): Niechay [Moskwicin, Turczyn, Tatarzyn, Niemiec] kutaſy czarne po koniu roſpuſzcża/ Niechay ſie on do śiodłá iáko chce ſzrobuie/ [...] A náſz go mężny vſarz tylko raz ſkoſztuie. Alić mu iego mocne ſzyki wnet pomyli ZbylPRozm C2v.]

7. Wypuszczać z siebie [co] (5):
Zwrot: »dech rozpuszczać« = oddychać (1): Prospiro, Spiritum longe lateque diffundo. – Dech rozpuſzczam. Calep [865]a.
a. Wypuszczając z siebie na wszystkie strony, obejmować swoim zasięgiem a. zajmować sobą pewien obszar; roztaczać, rozpościerać coś na pewnej przestrzeni; porrigere late Cn (4): GDy z Pſem/ álbo Lwem/ znáki niebieſkimi Słońce ſię zetrze: w gniew ſię poruſzáią/ Płomień ták ſrogi/ potym roſpuſzcżáią/ Ze wſzytko niſzcżą/ co tu ieſt ná źiemi. GrabowSet C2v.
Zwrot: »rozpuszczać z siebie« (1): Lecż bądź drzewem Cedrowym ktore ſwe wonnośći/ Podawa z Libáńſkich gor ku ludzkiey wdzięcżnośći. Cień roſkoſzny ze wſzech ſtron roſpuſzcżáiąc s ſiebie RejZwierc B4v.
α. Rozrastać się, rozpościerać się (o roślinach); przen (2):

rozpuszczać po czym (1): Ale gdy iuż [czart] ma ten kąkol/ á ty fáłecżne pomocniki ſwoie/ ſnádnie może głuſzyć to wdzięcżne naſienie Páńſkie/ rozſiewáiąc ná tey nędzney ziemi rozmáite wymyſły/ roſterki/ [...] ktore ſie rozmnażáią s tego kąkolu iego/ á ſzyroko liſt ſwoy roſpuſzcżáią po ziemi RejPos 52v.

Zwroty: »latorośle rozpuszczać« (1): Ach moy miły Pánie iáko przed tym [ta winnica] kwitnęłá/ owoce dáiąc, látorośle wſzędźie roſpuſzcżáłá ArtKanc I17.

»list rozpuszczać« (1): RejPos 52v cf rozpuszczać po czym.

»szyroko rozpuszczać« (1): RejPos 52v cf rozpuszczać po czym.

»wszędzie rozpuszczać« (1): ArtKanc I17 cf »latorośle rozpuszczać«.

8. Rozpowszechniać wiadomości [co] (1):
Zwrot: »rozpuszczać sławę« (1): Enuntio, Osławiam/ roſpuſzczam sławę/ wywoławam. Mącz 254b.
9. Doprowadzać do demoralizacji, pozwalając na zbyt wiele, nie stawiając ograniczeń; indulgere, permittere (licentiam), relaxare Cn [kogo, [co]] (4): Przeto rodzicy według dobrego wychowánya á ćwicżenya/ nyechay cżuyą wtym/ áby dzyeći ſwych zmłodosći nie roſpuſſcżáli/ ich áby nye bárzo w roſkoſſy y w pyeſſcżocye myeli. GliczKsiąż E6; Gniew mieſza w żyłách krew/ płochość mnie roſpuſzcża Więc gnuſność potłomia/ chytrość w złość poduſzcża GrabowSet N3.
Zwroty: »rozpuszczać [swowolę], [kogo] na swą wolą« [szyk zmienny] (1): CO mamy dźyerżeć o Lutrowey náuce/ y wyela inych tákże wſſetecznych ludźi/ ktorzy [...] ludźye trwożą/ y ná ſwą wolą roſpuſſczáyą KromRozm II av; [PismaPolit 16].

»na wszytko rozpuszczać« (1): ktory [Antychryst] ſwych/ co noſzą karákter iego ná cżołách ſwych/ ná wſzytko roſpuſzcża/ vbogaca/ páłacámi opátruie/ y wolność im wſzytkę dawa. CzechEp 408.

10. Zsyłać na ludzi (o Bogu) [co na kogo] (1): Otho ſłyſzyſz iż Pan roſkazał wylewáć ſądy ſwoie ná ſzyrokość ziemie/ á ná niewierniki ſwoie/ á roſpuſzcżáć rozmáite plagi ná narody złosćiwe/ zá ſpráwiedliwym ſądem ſwoim. RejAp 128v.
11. [Zwrot: »rozpuszczać brzuch« = obżerać się: Do Przewodniej niedziele ich nawiętszej skruchy, Potem znowu na kreskę rozpuszczają brzuchy. BogowieFałsz 200.]
** Bez wystarczającego kontekstu (1): Laxo – Rożpuſzcząm, rozprzeztrzemam [!]. Calep [588]a.
II. pf Wypuścić z ręki wiele drobnych przedmiotów [co] (1): Máłpá ná drzewie śiedziáłá/ A gdy orzechy vźrzáłá: Prędko zbieżáłá do pudłá/ Y niemáło ich popádłá. A gdy záśię wzgorę chćiáłá/ Co mogłá w garść ich nábráłá: Y iuż w ſámym wierzchu byłá/ Ieden orzech vpuśćiłá. Ale by go nie ſtráćiłá/ Nádoł śię zá nim puśćiłá: A gdy śię rożdza trzymáłá/ Wſzytki ine rozpuſzcżáłá. BierEz Q3v.

Synonimy: I.2.a. rozdziaławać; b. rozjarzać; c. rozmiękczać, rozrzadzać, rozsycać, roztwarzać, rozwilżać.

Formacje współrdzenne cf PUŚCIĆ.

Cf ROZPUSZCZAJĄCY, ROZPUSZCZANIE, ROZPUSZCZANY

MPi, SBu