[zaloguj się]
[pdf]

POŁOŻYĆ (1304) vb pf

Oba o jasne (w tym w drugim 1 r. błędne znakowanie).

Fleksja
inf położyć
praet
sg pl
1 m położyłem, -em, -m położył, ja położył m pers położyliśmy, -smy położyli, położylichmy, -chmy położyli, -m położyli
f -m położyła m an
2 m położyłeś, -eś, -ś położył m pers położyliście, -ście położyli
f położyłaś, -ś położyła m an
3 m położył, położ(e)ł, położ(e)ł jest, jest położ(e)ł m pers położyli, położeli, jest położeli
f położyła, położeła m an
n położyło subst położyły
plusq
sg pl
3 m był położył, położył był m pers byli położyli
f położyła była, była położyła m an
imperativus
sg pl du
1 niechåj, niechże położę połóżmy poł(o)żwa
2 połóż połóżcie
3 niechåj, niech, niechåć położy niech, niechże położą
conditionalis
sg pl
1 m bych położył, położyłbym, bym położył m pers bychmy położyli
2 m byś położył, by położył m pers byście położyli
3 m położyłby, by położył, by położ(e)ł m pers by położyli, położeliby, by położeli
n by położyło subst
con praet
sg pl
1 m m pers bysmy byli położyli
3 m by był położył, by położył był m pers by byli położyli
impersonalis
praet położono, było położono, położyło się
con by położ(o)no, by się położyło
participia
part praet act położywszy

inf położyć (224). ◊ fut 1 sg położę (84). ◊ 2 sg położysz (38). ◊ 3 sg położy (63). ◊ 1 pl położymy (7) SienLek, RejPos (3), WujJudConf, StryjKron, BielSjem, położ(e)m (2) SkarJedn, SkarŻyw, położym (1) BiałKat. ◊ 2 pl położycie (6). ◊ 3 pl położą (21). ◊ praet 1 sg m położyłem, -em, -m położył (51), ja położył (1) GrochKal. f -m położyła (1). ◊ 2 sg m położyłeś, -eś, -ś położył (36). f położyłaś, -ś położyła (2). ◊ 3 sg m położył (276), położ(e)ł (19), położ(e)ł jest (3), jest położ(e)ł (1); położył: położ(e)ł: położ(e)ł jest: jest położ(e)ł ZapKościer (2:19:3:1). f położyła (26), położeła (1) CzahTr. n położyło (1). ◊ 1 pl m pers położyliśmy, -smy położyli (12), położylichmy, -chmy położyli (5), -m położyli (1) ZapWar 1507 nr 1983; -smy FalZioł (2), SeklKat, Leop, KwiatKsiąż, SienLek, CzechRozm, SkarŻyw, WujNT (2), SarnStat, -chmy RejPs, RejPos (2); -smy : -chmy BibRadz (1:2). ◊ 2 pl m pers położyliście, -ście położyli (8). ◊ 3 pl m pers położyli (96), położeli (2), jest położeli (1) ZapKościer (2:1; 1587/73). subst położyły (4). ◊ plusq 3 sg m był położył (4), położył był (1) GórnDworz. f położyła była (1) RejPos, była położyła (1) BudBib. ◊ 3 pl m pers byli położyli (2). ◊ imp 1 sg niechåj, niechże położę (2). ◊ 2 sg połóż (64); -óż (6), -(o)ż (58). ◊ 3 sg niechåj, niech, niechåć położy (5). ◊ 1 pl połóżmy (3); -óżmy (1), -(o)żmy (2). ◊ 2 pl połóżcie (6); -óżcie (1), -(o)żcie (5). ◊ 3 pl niech, niechże położą (2). ◊ 1 du poł(o)żwa (1) OrzRozm F. ◊ con 1 sg m bych położył (6) OpecŻyw, WróbŻołt, RejPos, BudBib (3), położyłbym, bym położył (3) ModrzBazBud, ZawJeft, WujNT. ◊ 2 sg m byś położył (5) RejPos (3), RejZwierc, LatHar, by położył (2) BierRaj, MWilkHist. ◊ 3 sg m położyłby, by położył (37), by położ(e)ł ZapKościer (4). n by położyło (1). ◊ 1 pl m pers bychmy położyli (5). ◊ 2 pl m pers byście położyli (1). ◊ 3 pl m pers by położyli (15), położeliby, by położeli ZapKościer (2). ◊ con praet 3 sg m by był położył (3) RejPos (2), GrzegŚm, by położył był (1) CzęchRozm. ◊ 1 pl m pers bysmy byli położyli (1). ◊ 3 pl m pers by byli położyli (1). ◊ impers praet położono (45), było położono (5), położyło się (4); było położono OpecŻyw, BudNT, MWilkHist, WujNT; położyło się GórnDworz, SarnStat; położono : było położono : położyło się LatHar (6:1:2); ~ -ono (6), -(o)no (44). ◊ con by położ(o)no (2) RejZwierc, LatHar, by się położyło (1) RejZwierz [cf też POŁOŻYĆ SIĘ praet 3 sg n]. ◊ part praet act położywszy (75).

Sł stp notuje, Cn s.v. jako ludzie czyń; klęczę; natykam winnicę; słonina; tynkuję; umieram, umarł; uśpić kogo, zabić, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia
I. Umieścić (o ludziach i rzeczach, też o znakach i tekstach); ponere Vulg, HistAl, Po!Ant, Mącz, Calag, JanStat; imponere HistAl, Mącz, PolAnt, Vulg; dare PolAnt, Vulg, JanStat; applicare, deponere, reponere Mącz, JanStat; collocare, exponere Vulg, Mącz; offerre PolAnt, JanStat; reclinare PolAnt, Vulg; ordinare, prostemere, subicere Vulg; facere accumbere a. cadere a. habitare a. iacere, statuere PolAnt; constituere, disponere, locare, opponere Mącz; reddere JanStat [w tym: kogo (17), co (668)] (852):
A. Umieścić na czymś (720):
a. Aby siłą bezwładu spoczywało na powierzchni (596): Mącz 311d, 355c; Bo gdyby położono [...] vriántowkę pięknie doźrzáłą á drugą tákże z drzewá álbo s kámieniá vſthrugáną pomálowáną y pokoſzcżoną/ zda mi ſie iżby ſie káżdy wolał do tey prawdziwey rzućić. RejZwierc 136, 205v; Calag 367a.

położyć czego (4): [Ligurgus] Kiedy práwá vſtáwiał/ gdy ſie dziwowáli/ Ten kazał dwá pſy przywieść/ by ná nie pátrzáli. Wypuśćił wnet Záiącá/ á położył mięſá/ Ieden iadł/ o Záiącá nie dbał nic ni kęſá. RejZwierz 41; BielKron 450; SienLek 60v; MWilkHist D3.

położyć komu, czemu (3): Pijawká gdy ſye przypije/ połóż iey pluſkwę ná głowę/ wnet odpádnie SienLek 154, 60v; HistRzym 68.

położyć na kogo (1), na co (13): FalZioł V 68v; BielKron 144; Ale gdy kto we wnątrzu ná trzewách wrzod czuie: ma wźiąć młode ſzczęnię/ ma ie ná żywot położyć SienLek 100v, 60v, 67v, 154; Ia ocży twe wyjmę z głowy krom boleśći/ á położę ie ná ſtoł/ á gdy lepák będzieſz żądał/ włożę ie záſie w głowę HistRzym 95, 17, 95v, 111; Philip położy ná ſtolik rybę/ y miod MWilkHist K4v; ZapKościer 1585/59v; KochAp 9. Cf »położyć na [którą] stronę wagi«.

położyć na kim, na czym (27): po tym vkrogić grzankę wielką ſzyroką á vpiecz/ potym położywſzy tą na miſie/ polać gorączo tym ocztem FalZioł V 68v, I 9b; GroicPorz g3; Leop Lev 8/26; Weźmi tho mięſo y ty chleby niekwáſzone/ á położ ie ná tey ſkále/ polewkę wylawſzy BibRadz Iudic 6/20, Gen 9/23, Iudic 6/37; Gdy też [papież] piſał liſt do odſzcżepieńcow Neſtoryaná y Eutychianá/ położył gi ná grobie Piotra s. proſząc áby popráwił gdzyeby źle nápiſał. BielKron 161; Názáiutrz w piątek ći wſzyfcy obchody w mieśćie cżynili w ſześći kośćielech ze wſzytkimi Proceſyámi/ położywſzy ſceptrá krolewſkie ná márach. BielKron 425v, 28, 38, 50 [2 r.], 53v, 54; Mącz 311d; SienLek 116v; HistRzym 68, 95v; RejZwierc 205v; BielSpr 61v; Strum B3; SkarŻyw 213; MWilkHist D3, K2v; Kádźidło ná Ołtarzu téż maſz dźiś położyć/ Y z woſku świécę PudłFr 73; SkarKazSej 676a.

położyć przed kim, przed czym (8): Nie będzieſz łáiał głuchemu/ áni przed ſlepym położyż cżymby ſie mogł obráźić Leop Lev 19/14; BibRadz Ez 4/1; Antonius Lotáryńſkie Kſiążę/ zákazał v ſiebie Luteriey á kſięgi przed ſobą iego położyć pod winą. BielKron 201, 96, 330; BudBib Ez 4/1; SkarŻyw 510; CzahTr K4.

położyć gdzie (58): FalZioł I 25c, IV 51b, 53c; BielŻyw 78; LibMal 1547/136v; SeklKat Z2v; RejWiz 47v, 141v [2 r.], 154; A wźiął bárzo wielki kámień/ y położył gi pod dębem kthory był w Swiątnicy Páńſkiey Leop Ios 24/26, Gen 15/10, 1.Esdr 5/15, 3.Esdr 6/19, Is 57/8, Ez 32/27; BibRadz Gen 15/10; Nápiſał Sámuel vſtáwę kroleſkwá [!]/ y cżćił przed wſzytkimi przy krolu/ y położoł [!] ty kſięgi w domu Bożym BielKron 64; [Filistynowie] Położyli zbroię Saulowę w kościele bogá ſwego Dagon BielKron 68, 33, 35v [2 r.], 48v, 63, 63v (16); Mącz 447a; HistRzym 120v, 129; Y nie bárzo drzeḿ położyſzli czo podle ſiebie/ boć drugi nie ſpi RejZwierc 65, 65; BudBib 1.Reg 7/11, 31/10, 3.Esdr 1/40; SkarŻyw 504; KochTr 13; Gołowęſe Cupidines tey żáłoſney chwile Płácżą/ łucżki położywſzy przy twoiey mogile. KlonŻal B3v. Cf »na swym miejscu położyć«, »położyć przed nogi«, »położyć na wi(e)rzchu«.

Przysłowia: BielŻyw 7; SeklKat Z2v; bom ſie bał ćiebie/ iżeś cżłowiek ſrogi ieſt/ bierzeſz cżegoś nie położył/ á żnieſz cżegoś nie ſiał. Leop Luc 19/21, Luc 19/22; Mącz 447a; WujNT Luc 19/21, 22. [Ogółem 7 r.]

Odkryć ći to iuſz wſzyſtko y zwierzyć ſię muſzę. (–) To co mi zwierzyſz weźmieſz ták iáko położyſz. CiekPotr 10.

Zwroty: »cień położyć« = ocienić, zasłonić (1): Adumbro, Umbram adhibeo, sive umbram, tegendo facio – Czien połozicz, Nakriſzicz. Calep 29b.

»na [czyje, ktore] miejsce położyć« = wymienić, zamienić (2): BielKron 222; Kruk przylećiał y vchwyćił iedno oko żydowſkie/ áby nie mogli prawdę vyźrzeć/ á ná mieyſce tho położył oko koźie HistRzym 96v.

»na swym miejscu, na swe miejsce położyć« = suo loco collocare, disponere suo ordine Mącz [szyk zmienny] (3:2): BierEz P4; BielKron 63; Mącz 196d, 310c; Y gdy cżás przyſzedł/ oddał kśięgi. Niewiáſtá wnie niepátrząc/ ná ſwe mieyſce ie położyłá. SkarŻyw 119.

»położyć przed nogi [czyje], u nog [czyich], przed nogami [czyim]« = ad pedes ponere PolAnt, Vulg; ponere ante pedes Vulg [szyk zmienny] (4:3:1): BibRadz Act 5/2; A ſwyádkowie oni zyąwſzy odzyenie ſwoye ná ſwiádectwo/ położyli przed nogámi onego młodzyeńcá kthory był zwan Száweł. RejPos 22v; WujJud 144; BudNT Act 5[4]/1[36], 5/2; BY ón Kréſus bogáty wſzytki ſkárby ſwoie/ Położył/ piękna Anno/ tuż przed nogi twoie PudłFr 60; A Iozeph [...] máiąc rolą/ przedał ią y przynioſł pieniądze/ y położył v nog Apoſtolſkich. WujNT Act 4/37[36], 5/2.

»położyć po sobie« = trzymać nad sobą (2): Idź chyłkiem położywſzy páwezy po ſobie/ Zákrywſzy głowę/ pierśi/ s przodku ręce obie. BielSat Nv [idem] BielSjem 37.

»położyć w jednej wadze [= szali], na [którą] stronę wagi« [szyk zmienny] (1:1): RejKup aa7; ná lewey ſtronie/ ſtali cżárni murzynowie ſtráſzliwi/ kłádąc ná nie wſzytki grzechy iego: ná drugiey ſtronie/ ſtali mężowie piękni wbieli/ á bárzo ſmutni/ ſzukáiąc co by ná drugą ſtronę wagi/ na przeważenie grzechow położjć mieli. SkarŻyw 98.

»położyć na wi(e)rzchu, z wirzchu« = desuper ordinare Vulg [szyk zmienny] (4:1): HistJóz C3, D2; Leop Lev 1/8; [Józef] kazał ſługom áby náſypáli zboża w ich wory/ y pieniądze záſię zá káżdy wor ná wirzchu worow położyć á záwięzáć BielKron 17, 84v.

Przen (56): WróbŻołt ſſ6v; Láſkáwa Páni/ odpuść grzechy ſlugom thwoim. [...] Tártz połoſz zbáwienia twoiey mocy. KrowObr 164v.

położyć na kim, na czym (15): ná mieſce ktore wyzwoli ſobie á obierze Pan Bog wáſz ze wſſyſtkich pokolenia wáſſych/ żeby ná nim położył imię ſwoie/ y mieſzkał ná nim/ prziydziećie Leop Deut 12/5; A ty ſpáć będzyeſz ná boku lewym/ á położyſz złośći domu Izráelſkiego ná nim BielKron 96; GrzegŚm 65; BudBib Deut 12/11; Tenże Prorok w rozdźiale 42. opowiadáł: Iż Bog miał duchá ſwego ná Meſyaſzu położyć. NiemObr 103; WujNT Matth 12/18. Cf »położyć na grzbiecie«, »myśl swą położyć«, »położyć oko«, »na pniu położyć«, »na sercu położyć«, »położyć na stolcu«, »położyć na wadze«.

położyć gdzie (11): RejWiz 76; Y wybudował ołtarze w domu Páńſkim/ o kthorym kośćiele rzekł był Pan: W Ieruzálem położę imię moie. Leop 4.Reg 21/4, Deut 30/13, 4.Reg 21/7, Ez 32/25, Am 7/8; Tedy mi Pan powiedźiał/ Oto ia połozę práwidło w pośrodku ludu moiego Izráelſkiego BibRadz Am 7/8; Támże ſą dwie wyſokie gorze ná ſkále/ kthore idą ku niebu wyſoko/ zową ie Columne álbo Gádes Herculis/ gdzie położył Herkules koniec źiemie. BielKron 278v; BudBib 2.Par 6/20; SkarJedn 13; ReszPrz 98.

Zwroty: bibl [Ps 35/8] »[kogo] pod cieniem swych skrzydł położyć« = wziąć kogoś w swoją opiekę (1): Syny ludzkye pod cyenyem ſwych ſkrzydłeś położył/ Ták iż ten ktoryć vfa nigdy ſie nie trwożył. LubPs I4v.

»położyć drogę« = nakreślić; ponere viam Vulg [szyk zmienny] (2): Y ty ſynu cżłowiecży położ ſobie dwie drodze/ áby przyſſedł miecż Krolá Bábilońſkiego: z iedney źiemie niech obiedwie (drodze) bieżą Leop Ez 21/24, Ez 21/25.

»położyć na grzbiecie [czyim]« = ciężko doświadczyć (1): Przywiodłeś nas ná ſidłá/ położyłeś vćiſki y trapienia ná grzbićie náſſym Leop Ps 65/11.

»[na czym] myśl swą położyć« = przyjąć za główny cel działania (1): Bo ſnadz iuż oni ná tem myſl ſwą położyli/ áby nic inſſego niecżynili iedno ſprzećiwnoſći káżdemu RejPs 92v.

»położyć przed nogi [czyje] (a. przed możnością nog [czyich]), pod nogi [czyje]« = dać komuś we władanie, pod opiekę; subicere sub pedes Vulg (2:1): połozywſſy duſſe naſſe przed moznoſćią nog twoych poządliwie wołamy ktobie: [...] racz zetrzeć znas zmazy wyſtępkow naſſych RejPs 64; Leop Hebr 2/8; RejPos 223v.

»położyć przed nogi [czyje], przed nogami [czyimi]« = wyznać coś, powiedzieć o czymś (1:1): RejPs 90v; wnet ſie vciekł do Boſtwá iego/ á położył przed nogámi iego wſzythki wyſtępk [!] ſwoie ktore cżynił z młodośći ſwoiey RejPos 351.

»położyć przeciwko obliczu [czyjemu], przed obliczym [czyim]« = pokazać, przedstawić (1:1): Położęć reyeſtr grzechow twych przed oblicżym twoim/ Ná on cżás gdy ſtánieſz przed ták ſrogim ſądem moim LubPs N3v; RejPos 205v.

»położyć przed obliczem [czyim]« = dać komuś we władanie (1): TAk mowi Iehowa pomázańcowi ſwemv / Koreſzowi/ ktorego poiąłem zá práwicę/ ábych położył przed oblicżem iego narody [ut expandam coram eo gentes] BudBib Is 45/1.

»położyć przed obliczność sobie, przed oblicznością [czyją = swoją]« = zainteresować się; ponere in conspectu Vulg (1:1): WróbŻołt 55/9; O Boże wſſák oto żywot moy nye táyny tobye/ Tyś położył wſſytki złzy me przed oblicżność ſobye/ Zlicżyłeś vcyecżki moye com ſye w nich obłądził LubPs O2.

»położyć oko [na czym]« = patrzyć, przyłożywszy do oczu (1): Potym połóż oko ná Liniéy a.c. pomykayże go ták długo po niéy/ áż przez kóniec laſki/ to ieſt/ przez e. vźrzyſz b. GrzepGeom P3v.

»położyć przed oczy« = przypomnieć o czymś [szyk zmienny] (2): A gdy obacżyſz vpadek ſwoy/ vpadń przed Máyeſtat ſwięty iego/ á day ſie ná miłolierdzie iego/ á położ mu przed ocży mękę iego ſwiętą y rozlanie krwie niewinne iego RejZwierc 196v; SkarJedn 365.

»sobie przed oczy położyć« = zwrócić na coś uwagę, wziąć za przykład (1): té iednák [rzeczy] wy ſámi/ łácno obaczyć możećie/ ieſli ſobie źiemię Węgierſką przed oczy położyćie OrzJan 22.

»przed oczyma serca położyć« = mieć stale na uwadze, w pamięci (1): przez vſtną ſpowiedź: możeſz zwyćiężyć diabłá/ á to ieſt głowę iego vćiąć/ á przed ocżymá ſercá twego maſz záwżdy położyć HistRzym 54.

»na pniu położyć« = przygotować do ścięcia (tu: o karze na Sądzie Ostatecznym) (1): Tákże my cudzą wełną przypráwieni pyęknie/ Chodzimy iáko żacy/ ále ſie kto lękme/ Gdy ſie każą rozebráć/ á ná pniu położą/ Wierę náſzy dworzánie podobno ſie ſtrwożą. RejWiz 104.

»na sercu [komu] położyć« (1): proſzym [...] v. m. [...] a zabi mnye pomylowal thim czobi mv bog na ſerczv polozil. LibLeg 10/123v.

»położyć na stolcu, na stolicy« = uczynić władcą; ponere super sedem Vulg (1:1): przyſzedl [lege: przyrzekł] pan dauidoui prawdą anyeoklama yego zouoczu ſzyuota twego polozą [lege: położę] na ſtolczu twoym PatKaz III 101v; Leop Ps 131/11.

»położyć na wagę, na wadze, na szale« [szyk zmienny] (3:2:1): BierRaj 23; á ſnadz byſćie mocy ich á proznoſć ná wagę położyli dáleko ſie ſnadz mocy ich ku gorze podnioſą. RejPs 90v; RejZwierc 36v; CzechRozm 212; LatHar 271; CiekPotr 17.

a) Dać do wyboru, zaproponować (6):

położyć przed kogo (3): RejPos 7; BudBib Eccli 15/16; że té dwie rzeczy ſámé przed was położono/ á nic trzećiégo/ iż álbo z Niemcy złożywſzy ſie wcále zoſtáć/ álbo domá śiedząc czekáć nieſczęſnéy y ſrogiéy niewoléy OrzJan 15.

położyć przed kim, przed czym (3): Zywot ſpołu y śmierć/ oboie przed cżłowiekiem położono/ á co ſię mu ſpodoba/ będzie mu dano. BudBib Eccli 15/17. Cf Zwroty.

Zwroty: »położyć [co] przed oczyma [czyimi]« (1): gdyć położono ogień y wodę/ złé y dobre przed ocżymá twemi. RejAp 199.

»na szalach położyć [przed kim]« (1): Nie dwákroć/ lecz ſto kłádąc/ naydźieſz ich gorſzimi/ Gdy złé z dobrym ná ſzalách położyſz przed nimi. GosłCast 44.

b) Zaorać, odłożyć skiby (1): Drugi Vgorów wczás niepołoży dla ónych bieśiad/ wczás nie ſpráwi/ áni ná czás nieśieie/ á téż ſye nie vrodźi. Strum L4v.
α. O substancji płynnej: wylać, ulać (2):

położyć na co (1): SienLek 125v cf Szereg.

położyć na czym (1): A wziąwſſy ze krwie iego [cielca]/ położyſz ná cżterzech rogach iego [ołtarza] Leop Ez 43/20.

Szereg: »puścić albo położyć« (1): Naprzod Dryakwie oney ktorąś mu pić dał/ puść álbo położ ná bolączkę kropkę ilo grochowé źiárno SienLek 125v.
β. Umieścić w pozycji leżącej (o ludziach) [w tym: kogo (60), co (4)] (66):
αα. O niemowlętach, chorych i zmarłych (51): Cedo cuius puerum hic apposuisti, Powiedz cziyeś to dziecię położyłá. Mącz 43c.

położyć do czego (2): albo dzieci timi ziołi okładać [...] cżyni ie iże bez płacżu radi vſipiaią/ toć ieſth rzecż prawdziwa gdi iedno dziecię pirwey nakarmiſz á położiſz ſtem zielem do kolebki. FalZioł I 64a. Cf »położyć do łoża«.

położyć na co (4): OpecŻyw [155]; támże vbrawſzy go [zmarłego] we zbroię y w ſzáty Xiążęce z ſzáblą/ z włocznią y z ſáydakiem/ położyli go ná ſtos drew/ zápalili on ſtos drew ſmolny StryjKron 467, 411. Cf »położyć na łoże«.

położyć w co (2): Potym ſiąwſſy s ſwé głowy podwikę/ [...] dzieciątko roſkoſſneé weń powila/ także zawiteé/ ſ placżem w iaſlki polożyla OpecŻyw 15v, 19v.

położyć na czym (11): OpecŻyw 26v; FalZioł V 35v; wzięlá ſynácżká mego od boku ſlużebnice twey gdym záſnęłá/ y położyłá go ná ſwoich rękach Leop 3.Reg 3/20, Deut 25/2; BibRadz Gen 22/9; BudBib 3.Reg 17/19; myſmy go z łoſzká zięli y ná ziemi ná włośiennicy y popiele położyli SkarŻyw 336, 20. Cf »położyć na łożu«

położyć w czym (9): Gdy Alexander vmárł/ Kſiążęthá [...] włożywſzy koronę złotą ná głowę iego/ położyli go w wozie Ceſarskim HistAl N4; BibRadz Luc 2/7; RejPos 18; KuczbKat 35; ArtKanc B2v; LatHar 529; WujNT Luc 2/7; Zaden kmiotowic ták ſię nie vrodźił/ áby nie máiąc mieyſcá innego mátká go we żłobie z beſtyámi położyć miáłá. SkarKaz 489b. Cf »położyć w łożu«.

położyć gdzie (11): OpecŻyw 68; Leop 3.Reg 3/20, Ez 11/7; RejFig Aa8v; BielKron 56; Exponere puerum, Położić gdźie dźiecię. Mącz 310d; towárzyſzy iego [...]/ gdy vmarłego v nog ćiáłá świętego położyli/ ná dotknienie ſamo/ duſzá ſię weń wroćiłá. SkarŻyw 455; WujNT Act 9/37; SkarKaz 489b. Cf »z wierzchu położyć«.

Zwroty: »położyć na łożu, do łoża, na łoże, w łożu« = accumbere facere in lecto PolAnt; ponere in lectum Calag [szyk zmienny] (3:1:1:1): BielKron 84v, HistRzym 81, 116v; BudBib 2.Par 16/14; Calag 294b; kazał go dworzáńſkim chłopiętom do páłacu Ceſárſkiego przynieść/ y w koſztownym łożu położyć WerGośc 245.

»położyć na miejsce [czyje]« = podmienić (1): przeto odmieniłá ſwego mártwego [syna] zá mego żywego/ położywſzy go táiemnie ná mieyſce moiego żywego. BielKron 76v.

»położyć na miejsce (swoje)« [szyk zmienny] (2): FalZioł V 36v; Odpowiedzyał Heliaſz: Day mi ſyná ſwego/ W krotkim cżáſie weźmieſz záś/ odemnie żywego. Wziąwſzy go wnioſł ná ſalę/ tám gdzye w then cżás mieſzkał/ Y położył ná mieyſce HistHel B2v.

»spać położyć« (1): A gdy iuż dziecię otprawiwſzy/ ſpać ie położyć. Nie godzi ſie go barzo chowyrać/ kołyſać FalZioł V 37.

»położyć na twarz« (1): Y ſkoro od niego wyſzedł/ położyć ſię ná ziemi ná twarz kazał: y dziękował P. Bogu zá tákie onego cżłeká poſtępki SkarŻyw 293.

»z wierzchu położyć« (2): BielKron 403; kazał láſę ná cżterzy koły położyć/ á ćiáło z wierzchu położyć HistRzym 17.

»(na) wznak położyć« [szyk zmienny] (6): Tedy ma niewiaſtę onę wznak głową nadoł á nogami ku gorze z ſtołka nawrociwſzy: położić FalZioł V 22b, V 33v; RejFig Bb6; SkarŻyw 328, 532; LatHar 312.

W przen (1): W Nieſzporną Páná z krzyżá godźinę złożono/ [...] Slicżney chwałykoronę [!] ná wznák położono. LatHar 312.
ββ. Kazać, skłonić, zmusić do położenia się, pozwolić się położyć (15): daná mu ieſt pánná z dworu Ceſárſkiego zá małżonkę. A gdyż ie położono tedy Alekſzy pocżął náucżáć ſwą oblubienice [!] boiáźni Bożey HistRzym 123v.
Zwrot: »na, w łożu (a. łożnicy) położyć« = udzielić noclegu, ułożyć do spania [szyk zmienny] (2:1): Rodzicy ſą twoi/ ktorzy ćie bárzo długo ſzukáli: á iam ie dla tego ná náſzey łożnicy położyłá. HistRzym 116, 115v; ReszList 172.
Przen (5): A nicżym iey [duszy] inſzym beſpiecżniey nie ogrzeieſz/ iedno położ przy niey ony trzy Sunámitki/ á ony trzy zacne pánienki/ Wiárę/ Nádzieię/ á Láſkę. RejZwierc 127v, 127v.
Zwrot: »położyć [kogo] pod nogi« = pokonać, zwyciężyć; ponere sub pedibus PolAnt, Vulg (3): Boć on krolować muśi/ áżby położył wſzytki nieprżyiaćioły pod nogi ſwoie. BibRadz 1.Cor 15/25; CzechEp 328; WujNT 1.Cor 15/25.
ααα. Powalić na ziemię; zabić, zwłaszcza w walce (6): Y ſzemráli wnamiećiech ſwoich/ nie słucháli gloſu Iehowy. A (ták) podniośł [!] rękę ſwoię ná nie/ áby ie połóżył [!] w puſzcży. BudBib Ps 105/26; tám zá pomocą Bożą [...] náſzy/ gdy im Kozakow przybyło Moſkwy 5000. ná plácu położyli StryjKron 772, 732; Stałá Troia póki on [Achilles] śiły nie przyłożył/ Iuż wątło ſtałá/ kiedy Hektorá położył. GórnTroas 19; KmitaSpit B3v.
Zwrot: »rowno z ziemią położyć« (1): Ze wſzyſtkich mię ſtrón wkoło záwárli/ Y oczy ſwoie ná mię rozdárli: Myśląc iákoby mogli mię pożyć/ A równo z źiemią kiedy położyć. KochPs 22.
γ. Dać, oddać, rozdać, obiecać, obdarzyć, ofiarować; poświęcić (255):

położyć dla kogo (1): Toć ieſt tedy [...] nie miéć Królowi nic ſwégo [...]/ czegoby dla Bráćiéy [...] Król dobry położyć czáſu potrzeby nie był powinien. OrzQuin T4v.

położyć komu (1): Y vwárzył Gedeon koziełká y włożył w koſz mięſo y chleb/ położył Anyołowi BielKron 50.

położyć miedzy kogo (2): też żądny zbáwion niebędzie/ ktoryby ſwego dobrá miedzy poſpolſtwo niepołożył BielKron 214v; RejPosRozpr c2v.

położyć przed kim (1): włożył mięſo w koſz/ á polewkę wlał w gárnek/ tákże ono przynioſł do niego pod on dąb á położył przed nim [obtulit]. BibRadz Iudic 6/19.

W przeciwstawieniu: »położyć ... wziąć« (2): GroicPorz ff3v; tám od mieſzcżán przyimował przyſięgę zá wierność y poſłuſzeńſtwo/ gdzye mu theż y mieyſkie klucże położyli/ y záſię wzyęli do ſwych rąk zwierzone. BielKron 405.

Przen (92):
Przysłowie: (nagł) Sirakowſki Káſztellan Lęncki (–) TYchem wiele nie świádom/ lecż tego iednego/ Może zá dwu położyć/ bá y zá trzeciego. RejZwierz 57v.
a) Umrzeć, zginąć, poświęcić życie; w zwrotach (87):
»położyć duszę (a. duszyczkę, a. ducha)« [w tym: za kogo, za co (18), dla kogo, dla czego (3), przy kim (1), by (1)] = animam ponere Vulg, PolAnt [szyk zmienny] (32): TarDuch C; Głos páná kriſtuſow/ iż on położył duſzę ſwą za przyiemną ofiárę Bogu oyczu dla náſzych grzechów LubPs Lv marg; Leop Ioann 13/37, 1.Ioann 3/16; BibRadz Is 53/10; RejAp 8; Bo chociaybyś ták rzekł/ á coż po tym choćbych ia dał gárdło y położył duſzę ſwoię dla tych owiecżek mnie porucżonych/ iać im tym nic nie pomogę RejPos 123v; A thu dopirko położyſz przy nich [wiernych] duſzycżkę ſwoię/ iáko wiemy páſterz ſtadká ſwoiego. RejPos 123v, A5v, 112v, 122v [4 r.], 123, 124v, [136], 311v; GrzegŚm 28; RejPosWstaw [1434]; CzechEp 16; ArtKanc E10v, N15v, P5; ZawJeft 41; KochFrag 45; W tymeſmy poználi miłość Bożą/ iż on duſzę ſwą zá nas położył: y myſmy powinni kłáść duſze zá bráćią. WujNT 1.Ioann 3/16, Ioann 10/18, 13/37 [2 r.], 15/13; PudłDydo B6.

»gardło(-a) położyć« [w tym: przy kim, przy czym (8), dla kogo, dla czego (4), przeciw komu (1), o co (1), prze co (1)] = mortem occumbere Modrz [szyk zmienny] (15): iż oto Krol gotow ieſt o wiárę świętą/ o kroleſtwo to/ gdzieby iedno potrzebá byłá/ położyć gárdło ſwe. BielKron 307v, 125v; RejPos 122v, 241, 339 [2 r.]; A cżym wielki Alexánder poſiadł ſwiát iedną miłoſcią v poddánych ſwoich? ktorzy by byli mieli y po trzy gárdłá rádziby ie byli przy nim położyli. RejZwierc 44v; CzechRozm 236v; iże oni [szlachta] poſzli z tych/ ktora dla Rzecżypoſpołitey w wielu rzecżách ſobie mężnie pocżynáli/ á niektorzi dla niey śmiele gárdłá położyli. ModrzBaz [41]; SkarŻyw 131; KochFr 32; PudłFr 67; ArtKanc O15; ZawJeft 6; PowodPr 4.

»położyć głowę« [w tym: gdzie (5)] = caput praecidere Miech [szyk zmienny] (8): MiechGlab 34; te raycze vegierſkie y Moldawſkie ony polozily ſwoye glowi y teras ych niemasz na swieczie LibLeg 11/55v, 11/57v; BielKron 407; GórnDworz Dd8; SkarŻyw 51; A Szuyski iuż był zábit/ iuż był Hetmánowę Wſzyſtkę władzą położył/ ále y ſwą głowę. KochJez A2v; GrabowSet B4.

»położyć [gdzie] swe kości« (1): położył ſwé pod Troią kośći. GórnTroas 19.

»w ręce [czyje] położyć« (1): iż Pan Bog odeymuie Duchá/ Zywoth/ Zdrowie/ y záś to dáie: on ſam zábija/ y ożywia/ Ták y Kryſtus Pan náſz w ręce Oycá ſwego położył duchá ſwego GrzegŚm 28.

»rogi położyć« = zdechnąć (o wole); tu: o człowieku (1): TO ten [wół] ciągnąc w ſwym iárzmie/ nędznicżek vbogi/ Ni wzwie/ trawki vſkubſzy/ kiedy ma dáć rogi. Tákżeć y my w tym iárzmie/ tęż trawkę ſkubiemy/ A gdy rogi położyć/ tákże też niewierny. RejZwierz 128v.

»na śmierć położyć« (2): Ieruzálemie [...] náwroć ſię iuż ku Pánu ſwemu/ [...] Ktory namilſzą/ duſzę ſwą, na śmierć położył/ by ćię z śmierći wiecżney wybáwił ArtKanc E10v, N15v.

»zdrowie położyć« [w tym: za kogo, za co (9), dla kogo, dla czego (2), o co (1), przy kim (1)] = animam ponere PolAnt [szyk zamienny] (17): BibRadz Ioann 10/18, 13/37, 38; RejPos 122v; CzechRozm 221; SkarJedn 246; Ták ſię wtym kazániu z ktorym chodził y o ktore zdrowie położył kochał/ iż znim vmrzeć y w śmierći znim leżeć chćiał. SkarŻyw 537, 63; LatHar 31; SarnStat 74; SiebRozmyśl Bv, L; SkarKaz )(4; SkarKazSej 667b, 669b; Ty [...] poſługi Cżyniſz miłey oycżyznie/ iák Cámillus drugi. Iey prace/ iey trudnośći znośiſz ná ſwey głowie/ Dla niey widzę gotoweś położyć y zdrowie. SapEpit B, A2.

»żywot (a. vitam) położyć« [w tym: za kogo, za co (6), dla czego (4), o kogo (1)] = animam ponere Vulg [szyk zmienny] (16): KrowObr 144; Leop Joann 13/38; Iż w tymechmy poználi miłość ſzcżyrą Bożą/ iż on zá nas położył żywot ſwoy. RejZwierc 11v, 11v; CzechRozm 91v; bo [młodzieniec] y o Chryſtuſa/ y dla záchowánia cżyſtosći iemu oddáney/ żywot połozył [!] docżeſny/ á nábył wiecżnego. SkarŻyw 445, 22, 63, [407]; KochTarn 76; ArtKanc C, D9v; ActReg 48; GórnTroas 61; KochFrag 44; LatHar 258.

b) Powierzyć, poruczyć, oddać w opiekę (4):

położyć przed co (1): Vpadayże przed ſwięte nogi iego/ á położ przed Máyeſtat iego to nędzne cżłowiecżeńſtwo ſwoie RejPos 196v.

Zwroty: »położyć [co] w opiece [czyjej]« (1): A iákoż thu táki káżdy nie ma położyć wſzytkich ſpraw ſwoich [...] w tey miłośćiwey á ſwięthy opiece á opátrznośći iego? RejPos Ooo3.

»staranie położyć [przed kim, w kim]« (2): RejPos 47v; Dobry Pánie/ Choć Hetmanie/ Swe ſtáránie/ Położ w Pánie RejZwierc 181.

αα. Dać, podać do wiadomości (o Prawie Bożym) (3):

położyć komu (1): tam [Jehowa] położył mu [Mojżeszowi] vſtáwę BudBib Ex 15/25.

położyć przed kim (1): Ale ieſli ſie odwroćićie/ á ſpráwiedliwośći moie/ y przykazánia moie kthorem przed wámi położył/ opuśćićie/ [...] wykorzenię was z źiemie moiey Leop 2.Par 7/19.

Zwrot: »położyć przed oblicznością [czyją]« (1): Pátrćieſz [!] tego ábyśćie wypełnili Cerymonie/ y ſądy/ ktore ia położę dziś przed oblicżnośćią wáſſą [ponam in conspectu vestro]. Leop Deut 11/32.
ββ. Uczynić ofiarę, złożyć w ofierze (7):
Zwroty: »położyć ofiarę« (1): A tám gdy iuż położył Heliaſz ofiárę ſwoię/ kazał ią vlać obficie wodą RejPos 10v.

»położyć na ołtarz, przed ołtarzem, na ołtarzu« = ponere ante a. super altare Vulg [szyk zmienny] (2:1:1): BierEz I2v; Tedy wźiąwſſy kápłan koſz z ręku twoich/ położy przed ołtarzem Páná Bogá twoiego Leop Deut 26/4, Lev 2/2; Ieden Luterſki káznodźieiá/ záraz trzjdźieśći chłopow ſłuchał ſpowiedźi/ ktorym rolkazał aby ſpołem wſzyſcy przed ſobą klęknęli/ á ſámemu Bogu grzechow ſwoich ſie ſpowiádáli/ á po groſzu ná ołtarz położyli WujJud 89v.

Przen (2):
Zwrot: »położyć ofiarę [czego], na ofiarę« (1:1): A ták położywſzy mu tę ofiárę ſkruſzonego ſercá ſwoiego á tę niewinną kreẃ á niewinną mękę iego/ [...] przedſię nie omieſzkaway z onym trędowátym wołáć do niego RejPos 47v, 58.
γγ. Przedłożyć, dostarczyć, okazać, dać do wglądu (31): A ten co pozwał ma przyſiądz/ iżem niewiedzyał ábyś miał przywiley: Nieprzyſiężeli thedy temu co położy przywiley ma kopę dáć. UstPraw Hv; BudNT przedm b7v.

położyć przed kim (8): ZapWar b.r. nr 2085 [2 r.]; tám przed wſſytkim ſenatem kazał cżytáć ſpráwę kthora ſie przed nimi tocżyłá około wiáry/ iáko Sáſkie kſiążę z ſwymi thowárzyſſmi/ położył przed nimi ſpiſek wyznánia wiáry BielKron 208v; SarnStat 746, 830, 919. Cf »prawa położyć«.

położyć gdzie (6): Y roſkázuiemy [...]/ áby ći wſzyſcy/ którzykolwiek kśięgi którychkolwiek Stároſtów [...] ná święto S. Ianá Krzćićielá bliſko przyſzłé wróćili/ y ná Ratuſzu położyli SarnStat 541. Cf »pozew położyć«.

Zwroty: »położyć apel(l)acyją« (2): potym oni proteſtántes położyli ápelácią ſpiſáną/ iż nieprzyimuią żadnego Dekretu áni vchwały ktora lie ſtáłá w Spyrze BielKron 206, 374.

»pozew położyć« [w tym: gdzie (5), u kogo (3)] = dostarczyć pozew pozwanemu (niekoniecznie do rąk własnych) [szyk zmienny] (11): Gdy pozew Woźny kładźie/ tedy gi ma położyć v Włodárzá/ y ma powiedáć od kogo kłádźie pozew y ná kogo. UstPraw C4; A ieſliby nieoſiádłego niemogł ni v kogo záſtáć/ tedy nań położyć pozew v Koſćiołá w oney Párochiey w ktorey był pierwey ośiádłym UstPraw H4, C3v, C4, G2, H4, H4v; ModrzBaz 90v; ZapKościer 1588/83; SarnStat 118, 756.

»prawa [przed kim] położyć« = iura producere JanStat (2): przeth przerzeczonymy Iednaczmi wyssey opisanymi tha Anna thy prawa przeth nymy polozyła ZapWar 1550 nr 2655; SarnStat 396.

»położyć przed sądem, w sąd« = constituere Mącz [szyk zmienny] (2:1): Chcemy żeby z Cancelláryey náſzey liſty nie były wydawány ktoreby mieli hámowáć práwo/ y owſzem ktoby ie położył w ſąd táki ma być karan winą 14 grzywien UstPraw H2; Mącz 370d, 413a.

»żałobę, pozew, sądowną skargę położyć« [w tym: sądowną skargę albo żałobę (1); komu (1)] = wnieść skargę do sądu; accusationem a. quaestionem constituere, ad accusationem descendere Mącz [szyk zmienny] (3:1:1): Kto położy komu pozew ná pozew/ y obá będą o iednę rzecz: táki powod [...] ma iednego pozwu odſtąpić. UstPraw H4; Accusationem constituere, Sądowną skárgę álbo żáłobę przed ſądem położyć. Mącz 413a, 370d, 413a.

Szeregi: »ofiarować i położyć« (1): S Pruſkiey ſtrony Miſtrz Iákub Pleban [...]/ ofiárowawſzy y położywſzy Apellácią do oycá Papieżá pothym iechał precż BielKron 374.

»położyć i pokazać« (1): których przezyſków liſty pod pieczęćiámi tegóż ſądu źiemſkiégo przed námi y vrzędem náſzym położył y pokazał [obtulit et produxit JanStat 671] SarnStat 830.

ααα. Oskarżyć kogoś o coś, wskazać na winnego (1): Prżyiáciele zábitego/ abo ſyn/ ábo brát/ vczyni proteſtatią ná mężoboyce/ y położy complices śiłá/ ludźi dobrych/ y namniey nie winnych. GórnRozm Iv.
βββ. Oprzeć na przepisach prawa (2):
Zwrot: »położyć w prawie« [szyk zmienny] (2): Iako my sbraczya swoyą zathrzymalym ymyenye Strakovo [...] zathem pravem kthorem wpravye poloszyly ZapWar 1507 nr 1983, 1507 nr 1986.
δδ. Zapłacić, opłacić, oddać, wykupić (o zobowiązaniach finansowych); dać, ofiarować, przeznaczyć, wyasygnować pieniądze na jakiś cel (88): Opponere etiam pro eo quod alias deponere dicitur, Zákład położić/ fánt przeciw fántowi położić. Mącz 311b, 413b; ZapKościer 1585/58.

położyć komu (15): ZapKościer 1585/62, 1590/41; Ale nie piérwéy máią ſłucháć iego probáciiéy: áżby ſędźiemu trzy grzywny/ álbo kożuch kuni położył: któré ná Sędźiégo máią przypáść. SarnStat 560; Iż Miſtrz y Zakon [...] Kośćiołá Włodzcłáwſkiégo Biſkupowi/ dwánaśćie ſet czérwonych złotych dobréy y ſpráwiedliwéy wagi/ położy SarnStat 1079, 391, 402, 796. Cf »pieniądze położyć«, »winę położyć«.

położyć przed kogo (1): Potym ſtroná áppelluiąca położy przed Sąd Kopę/ álbo (iáko ieſt kędy obyczay) trzy złote GroicPorz bb3v.

W połączeniu z określeniem ilości pieniędzy (31): MetrKor 34/134; LibLeg 11/109; GroicPorz bb3v; RejFig Aa5v; RejZwierz 107; BielKron 162, 378v; Na termin iak się Contractem ich Waruie, Sliachetny dzieniſz Ieżewſki polożel Sto złotych polskich ZapKościer 1580/15; tak vcżwy Marczyn Lęga dal pyerwſzych pyenyedzy 50 m. vcżywemu Marczynowy Karwaykowy na dzyen S Marczyna: a ſza drugi Rok na S marczyn 35 m. ma poloſzycz ZapKościer 1582/8v; vczywy tomaſz Mlinarſz Lipusſky poloſzyel bratu swyemu ſzeſznyemu [...] 15 m Lyczby pruſzky ZapKościer 1590/47, 1580/13v, 17, 1582/31, 1583/38, 1584/39v (12); GórnRozm F4v; SarnStat 391, 402, 560, 796, 1079. Cf »pieniądze położyć«.

W połączeniu z nazwą należności płatniczej (19): Ayeſlyby [sąd] go nyepoprziſzyagl Thedy obvynyony ma pamyanthne poloſzicz abandzye volen odewſzego LibLeg 6/116; ComCrac 17; Przed vrzędem naſzim Miaſta Koſcierziny Stanąwſzy oblicznie Sliachetny Grzegorz Smagorzińſki polożel ieſt rinthę pierwei napiſaną ZapKościer 1581/19, 1581/19, 1582/62. Cf »winę położyć«.

Zwroty: »pieniądze (a. [ile] pieniędzy) położyć« [w tym: z określeniem ilości (6); przed kim (3), komu (1), do czego (1), w co (1)] = argentum imponere, praecium repraesentare Mącz [szyk zmienny] (18): ZapWar 1548 nr 2667; Piſarz z Komorniki może ſądzić o zaſtáwy/ y pieniądze może ſkázáć w Káncelláryą zyemſką położyć UstPraw H, B2v; fiduciaria venditio, Przedánie czego tym obyczáyem/ áby yáko záś położy pieniądze/ ſwoye rzeczi mogł mieć/ Záſtáwá. Mącz 126b, 311a, 375c, 431b; SkarŻyw 274; Przed prawem naſzym Miasteczka Koſcierziny Stanąwſzy perſonaliter Vtciwy Lucas Zbliewo polozel ieſt za dom pięniądze ZapKościer 1579/3; na the sterzi wloky then slachetny Grzegorſz Goſtomſky [...] poloſzyel pyerwſzych pyenyedzy sto m. y 20 lyczby pruſky ZapKościer 1582/31, 1582/8v, 30v, 35, 1583/39v, 1585/61 (10).

»położyć sumę« [w tym: sumę pieniędzy (4)] [szyk zmienny] (20): BielKron 385; a Gdy by vczywy Andraſz nyeſzolowſky nyepoloſzy ty svmy wyſzy opiſzany: na ten Rok wyſzy opyſzany: temu [...] przepada ten dom na wyeky ZapKościer 1586/64; jako sliachetny michal Kętrzinsky y Zamtaka [lege: z matką] ſzwa katarzina yest polozely ſsumę pyęniedzy 50 grziwięn ZapKościer 1587/73, 1582/34, 1585/59, 1586/68, 1587/70v, 71 (16); Ktory Pan zamożyſty/ tym nápráwić może miáſto [...]: położyć ſummę pieniędzy zá rownym pożytkiem [...]/ áby iemi vboſtwo hándlowáło GostGosp 142; SarnStat 1274 [2 r.].

»winę (a. [ile] winy, a. poenam), za winę położyć« [w tym: komu (7), do czego (1), u czego (1), przed czym (1)] = accusationem constitutere, praestare culpam Mącz; poenam applicare, pro poena dare, poenam a. pro poena solvere JanStat [szyk zmienny] (14:2): Diar 93; Gdzieby Sláchćic nie oſiádły [...] s nią [rusznicą] chodził/ ták długo ma być w wieży przes Stároſtę álbo vrząd iego trzyman áliż tę winę położy. UstPraw K2; Mącz 71b; ZapKościer 1582/31v; A gdźieby ſie nálázło przez Dekret náſz/ iż citatus niewinnie á potwarnie pozwan był: tedy ón Aktor będźie mu powinien wnet od ſądu nie odchodząc/ ſto grzywien winy położyć SarnStat 148; KTo ráni kmiećiá/ temuż ránionému ma dáć grzywnę: á pánu iego/ ieſli ten który ránił/ y ránny ſą iednégóż páná/ grzywnę cáłą ten który ránił zá winę będźie powinien położyć SarnStat 653, 216, 296, 390, 391, 402 (12).

Szeregi: »położyć i dać« [szyk 1:1] (2): MetrKor 34/134; [papież] nie chćiał im biſkupá pothwierdźić/ áni rozgrzeſzyć/ áż mu położyli y dáli duchowni Wrocſłáwſcy trzydzieśći y trzy tyſięcy złotych cżerwonych. BielKron 378v.

»oddać, zaś położyć« (1): Argentum iube rescribi, [...] Káż pieniądze oddáć záś położić/ á zwłaſzczá przes bank zás odesłáć. Mącz 375c.

εε. Postawić jedzenie przed kimś, dać do jedzenia (27): SeklKat D; Y rzekli káplani Belowi: Oto my wynidziemy precż/ á ty Krolu położ tu pokármy/ y winá namieſſay Leop Dan 14/10.

położyć komu, czemu (żywotne) (6): OpecŻyw 38v; HistJóz Dv; KrowObr 180; Bo co Oſieł rozumie gdy nań ſzárłat włożą/ Niechże mu iedno Figi s plewámi położą/ Vźrzyſz álić náſzemu być w plewach po vſzy RejFig 47v; BudBib Gen 43/32; Połoſz mi dzieśięćioro chlebá á kuſz wody/ będzieli trzebá/ pośiláć ſię będę. SkarŻyw 29.

położyć prze kogo [= komu] (3): BielKron 63v; PAwle rzecz pewna/ v twego ſąśiádá Możeſz długiégo nie czekáć obiádá. [...] Ale chléb [...] z ſolą/ Każę położyć prze ćię z dobrą wolą. KochFr 8; WujNT Mar 8/7.

położyć przed kogo (12): March1 A4; BierEz P4; BielŻyw 68; Kiedy ſiedziſz vſtołu bogatego/ tedy pátrzay pilno co przed ćie położą. March3 V4; Leop Luc 11/6; BibRadz Luc 11/6; BielKron 13v; BudNT Luc 10/8; Iuź [!] wiedz że práwy żołnierz miąſkiem nie brákuie/ Bá co przedeń położą náſz grzymáłá żuie. PaprPan Qv; WujNT Luc 10/8, 11/6, 1.Cor 10/27.

położyć przed kim (3): BierEz M3v; BibRadz Mar 8/6; o cżym gdy rozmawiáią/ Kruk przylećiał/ y bochenek chlebá cáły/ przed nimi położył/ y odlećiał. SkarŻyw 51.

Zwrot: »położyć ku jedzeniu, aby jadł« (1:1): iż Melchiſedek [...] przynioſwſzy y położywſzy chleb y wino Abrámowi ku iedzeniu ná ſtoł/ y ſlugom iego/ błogoſláwił Abrámowi KrowObr 180; BielKron 13.
Przen [przed kogo] (1): Ale gdy co rozumem á boiáźnią Bożą/ Nadobnie potrzęſione przed kogo położą/ A ſáłátá z miernośći vcżynioná ktemu/ Tá potráwá ſmákuie nadobnie káżdemu. RejWiz 48v.
δ. Rozpostrzeć, rozesłać (10):

położyć na co (3): Pierwey niżli czechy na pierzyny oblecżeſz á przeſciradła na łoże położyſz: rozwies ie w ſwietniczy FalZioł V 65, V 68v, 70.

położyć na czym (4): FalZioł I 116a, II 3a; Też ieſt drugie párzenie kthemu ſłużące/ gdy gárniec roſpalony dnem wzgorę obroći/ á położy wſzy ná dnie chuſtę/ tákże ná niey vśieść ma SienLek 102; zeymą zasłone zákrywánia/ y vwiną wnię ſkrzynię vmowy: Y położą ná niey przykryćie z ſkor borſukowych/ y nákryią (ono) ſuknem modrym BudBib Num 4/6.

Przen: Roztoczyć, spowić (3): Więc choćia iuż theraz zrozumiećie/ żeć mie Bog nieſpráwiedliwym ſądem ſkáral [...]. Sćieſzkę moię w koło ogrodził/ że przeyść nie mogę/ á ná drodze moiey ćiemnośći położył. Leop Iob 19/8; BudBib Is 50/3.

położyć przed kim (1): Y przywiodę ſlepe ná drogę o kthorey niewiedzą/ y każę im chodzić po ſćieſſkách kthorych nieználi: położę ćiemnośći przed nimi miáſtho ſwátłośći [!] Leop Is 42/16.

ε. Wyłożyć, obić, pokryć czymś jakąś powierzchnię; obducere, tegere PolAnt; compingere, consternere, insternere, sternere Mącz (13):

położyć co [= czym] (1): Sternere locum saxis, Kámień położyć. Mącz 414d.

położyć co [= na czym] czym (8): A pokład Domu wielkiego położył drzewem iodłowem BibRadz 2.Par 3/5, 1.Reg 6/15; Też kośćioł wielki ná zamku Krákowſkim dał położyć bláchámi BielKron 376; Ostracium pavimentum, Co cegłą położono/ Tło. Mącz 271b, 275d, 414d, 415a; BudBib 3.Reg 6/15; [A oni [tj. Anglicy] nicżego ſię inſzego ták bárzo niebáli iáko ołowu ktorym było kośćioł położono/ by ſię nieroſtopił/ á ná nich niekápał BazHist 59].

położyć czym (12): Też dobrze odnowić ſtare położenie po ziemi w gmachu/ to ieſt ſtare położenie wyrzucić á nowem położyć FalZioł 62; RejZwierc [207]; Calep 250b. Cf położyć co czym; na czym czym.

położyć na czym czym (1): połóż ná ónych Izbicach/ tárćicámi/ álbo iákimi forſty/ wyfugowawſzy dobrze tárćice Strum M2v.

[Przen [co czym]: RACz w nas prziſez Duchu świenti/ [...] zbuduy ſobie w nas dom ſobie prziſtoyni/ [...] fundamenth połoſz kobiercami wiari S. NowModl 51.]
ζ. Włożyć na siebie lub kogoś, odziać (o elementach ubioru) (5):

położyć na co (2): Dokonawſzy z nimi rzecży/ położył zaſłonę ná twarz ſwoię BielKron 35; SkarŻyw 398.

położyć na czym (1): Iák ſię ſzyiá nie vrwie od tych krezow ſrogich. [...] Iedná ie ná rámionách ſobie położyłá/ A drugá śrebrną obręcz pod nie podſtáwiłá. ZbylPrzyg A2.

Zwrot: »położyć odzienie« (1): A zakryłem w poſcie duſzę moię [...]. Y położyłem odzienie moię włoſiane TarDuch A6v.
Przen [na co] (1): Dwanáſtá korona ieſt motzárſkiégo roſkazowaniá/ [...] ktorą daie buóg ſynom ij ſwym wybranym/ iako napiſáno w żołtárzu: Polożyleś na głowę iéy [Marii] koronę s kamienia drogiégo OpecŻyw 189v.
η. Zbudować, wznieść (7): BudBib 3.Reg 20/34 [2 r.]; Lucyper pierwſzy wynáleſcá grzechu y odſtępnik rzekł: ia nic przypiſać Bogunie chcę/ ále rowny iemu będę/ y położę moię ſtolicę ná pułnocy SkarŻyw 258; Simon brát Máchábeuſzá Hetmáná wielkiego/ wielkie y známienite wywiodł budowánie/ y położył śiedm Pirámides. WysKaz 43.
Przen (3):
Zwrot: »fundament położyć« (3): SeklKat Qv; iż żądny iny cżłowiek żadnego inego fundámentu áni wymyſlić/ áni położyć może/ nád Kriſtuſá Páná náſzego. RejPos A6; WujJud 119.
θ. Zgromadzić, umieścić razem (2): [Mahomet mówił:] Bog [...] otworzywſzy pole/ wſzytki rzecży ná pośrzodku położył/ kto ich doſtánie przez moc/ to ziego wolą ieſt BielKron 254v.
Zwrot: »położyć u siebie« (1): A ty nábierzeſz ſobie wſzego pokármu ktory iadáią/ y połozyſz v ſiebie [congregabis ad te]/ że będzie tobie y im ſtráwą. BudBib Gen 6/21.
ι. Odłożyć, odstawić, zostawić; zaniechać; relinquere Modrz (19): y kyedy yuż dáć álbo doſiądz/ tedy [skąpcy] pocżąwſſy bráć żás położą GliczKsiąż M2v; BielKron 224v; ieſli chcemy iáki dar offiárowáć Bogu/ á wſpomnielibyſmy brátá być od nas obráżonego/ ábychmy położywſzy ná cżás on dar Bogu nágotowány/ ſzli pirwey do brátá/ á przeiednáli go. ModrzBaz 64v; KochFrag 26; CzahTr K4.
Zwroty: »kłucze położyć« = zrzec się opieki nad gospodarstwem (1): Iuż ia tobie/ moiá matko/ ſłużyć nie będę/ Ani zá twym wdźięcznym ſtołem mieyſcá záśiędę: Przyydźie mi klucze położyć/ ſáméy precz iecháć KochTr 7.

»położyć kopiją, oszczepy, tarcze« [w tym: oszczepy i tarcze (1)] = zaprzestać walki [szyk zmienny] (1:1:1): PaprPan Y2; Co z sobą przedtym bitwy płaczliwe zwodzili [...]; Teraz siedzą z pokojem, walki zabaczywszy, Oszczepy i okrągłe tarcze położywszy. KochMon 23.

»położyć w pokoju« (1): TEgo namniey śiwy włos áni ſtáre látá/ Od tego nie odwiodą ni żadna vtrátá/ Iżeby miał położyć kopią w pokoiu/ A też chłop nie do tańcá lecż práwie do boiu. PaprPan Y2.

»położyć sceptrum« = zrzec się tronu (1): Niceforus Botoniátes/ tego przypędzili Komnenowie iż muſiał położyć ſceptrum/ á do klaſztorá wſtąpił. BielKron 169v.

Przen: Zaprzestać czegoś, zaniechać, zaniedbać, pozbyć się, zrzec się, uwolnić się od czegoś (9): RejAp 97; WujJud 73; Wſzákże nie doſyć ná tym gdy ſie przeć albo ſtrzedz będzyem złego/ ieſli położywſzy złość dobrze cżynić nie będzyemy. RejPosWstaw [212]; Iáko wy zdrowie zá bráćią położyćie/ ktorzy prożney chwały wtym tytule [uniwersalski patryjarcha]/ ktorymſięwſzytek koćioł [!] gorſzy/ położyć niechcećie? SkarJedn 247; (nagł) Ná moſt Wárſzewſki. (–) [...] Nálazł fortél król Auguſt/ iáko ćię [Wisło] miał pożyć/ A ty muśiſz tę ſwoię dobrą myśl położyć: Bo krom wioſeł/ krom prumów iuż dźiś ſuchą nogą Twóy grzbiet nievieżdżony wſzyſcy deptáć mogą. KochFr 88, 108; ma tego Vrzędnik pilno ſtrzedz/ áby ſługom/ woźnicom/ máſztálerzom/ żaden nie ſłużył: bo wnet ſwą robotę położy/ ktorą powinien. GostGosp 34; KlonWor 15; [Gdy gwarcy przed wodą robić nie mogą, a kruszcza że wszy[s]tkiego niewiele, tedy maią przyśięgłymi obwieść[ić], że przed wodą robić nie może, ale położyć muszą dla wiary, iesli temu tak. OrdunekGórn 45].
Zwrot: »odłogiem położyć« = nie zająć się czymś (1): Gdyż piſmá ich [...] záwikłáńſze ſą/ niż ſámo ſłowo Boże ktore oni wykładáią. Przetoż niechcąc przedśię tego odłogiem położyć/ y ták zgołá milcżeniem tego zbyć: [...] Przyłożyłem ſię do tego [...]/ aby ten [M. Czechowic] [...] ná to odpiſał CzechEpPOrz *4.
αα. Zostawić przy życiu (1): A gdy Fáráo niedbał nic ná to [tj. szóstą plagę]/ rzekł ieſzcże Pan Bog do Moiżeſzá áby rzekł Fáráonowi/ dla tego położyłem cię/ ábych w tobie vkazał moc ſwoię BielKron 29v.
κ. Założyć obóz wojskowy, rozlokować, rozstawić wojsko [w tym: gdzie (24)] (31): V Trembowle lezy ich [Kozaków] czternascie set te iesli mieć będzie, mysli ie tu snać pode Lwowem blisko położyć. ActReg 48.
Zwroty: »położyć kosz [= obóz]« (1): Przekopſki [...] wtárgnął krolowi do Ruſkich kráin we dwudzyeſtu y cżtherzech tyſięcy/ położył koſz v Lopuſzná BielKron 409.

»położyć namioty« (1): Bliſko Ceſárſkiego Namiothu przednieyſzy pánowie położą też ſwoie Namioty BielSpr 53v.

»położyć oboz« = castra ponere Vulg, Mącz, PolAnt; castra metari Mącz, PolAnt; sedes fingere Miech; castra applicare a. coniungere a. locare Mącz [szyk zmienny] (13): Tákże Tatarzy [...] połoźiłi oboż miedzi Strigoniem á miedzi Laurinem MiechGlab 16; Leop Ex 14/2, Num 2 arg; Castrametatus est in cacumine montis, Na wierſwu [!] góry położył obós. Mącz 40b, 178a, 196c, 219d, 305a, 309c, 379b; Położywſzy oboz: trzebá opátrzyć/ ſkąd Woyſko żywność ma mieć BielSpr 8; BudBib Ez 4/2, 1.Mach 10/86.

»strażą, stroże położyć« (1:1): Tedy onij na drzewie go vkrzywowali/ a vmarlégo pogrzebſſy/ ſtroże rátuſſa mégo rycérze polożyli OpecŻywList C2; Circum castra dispositae sunt excubiae, Około obozu ſtrażą położono. Mącz 54b.

»wojsko położyć« = circundare castrum, aciem constituere Mącz [szyk zmienny] (12): Hethmáni [...] iácháli woyſku położenia mieyſce obieráć/ y obráli nie dáleko Moháczá: [...] Mieyſce ze wſząd przeſtrone y nie gorzyſte/ támże wnet ná tym mieyſcu woyſko krolewſkie położono. BielKron 306v, 89, 94, 154, 222v, 316; Circundare castrum aut civitatem, Oblédz miáſto/ Położyć woysko pod zamkiem Mącz 92a, 412d; BielSpr 7 [2 r.], 8; KochJez B3v.

Przen (1):
Zwrot: »położyć strażą ustam« (1): A przeto położ ſtrażą vſtam twoim/ á nie vrągay pánu Bogu/ iákoś teras vcżynił HistRzym 88v.
λ. bibl. O Bogu: sprawić, aby ktoś znalazł się w określonej sytuacji, miejscu, okolicznościach (najczęściej za karę) (7): A (ták) podniośł [!] [Jehowa] rękę ſwoię ná nie/ [...] áby położył náſienie ich miedzy pogány BudBib Ps 105/27; BudNT Matth 24/51; Przyidźie pan ſługi onego w dźień ktorego ſię nie ſpodźiewa/ [...] y rozetnie go/ á część iego położy z obłudnymi WujNT Matth 24/51, Luc 12/46.
W przen (3): WróbŻołt 142/3; Położył mye w ſrogą cyemność myędzy vmárłemi/ Iákobych był rownym wyecżney ſmierći ſpołu z nimi LubPs ee4v; BudBib Ps 87/6[7].
b. Utwierdzić na powierzchni, przymocować do czegoś, osadzić [w tym: gdzie (23)] (31): TarDuch C5v; A położyli nad głową iego winę iego nápiſaną. BudNT Matth 27/37[36].

położyć na czym (2): Ná Pektorale położyſz cżterzy rzędy kámieni. BielKron 34; BudBib Gen 1/17.

Zwrot: »położyć tęczę« [szyk zmienny] (2): Położę miedzy wámi y miedzy żywym ſtworzeniem á miedzy mną/ Duhę álbo Tęcżę pod obłoki BielKron 5v; RejAp 48.
Przen (3): Oſtną gwiázdę w iéy koronę polożyly ſwięteé panny mowiątz; Dóſtoyno ieſt/ ijż gdy ona niebyla poruſſona ale panną cżyſtą zoſtala/ má bytz bliſko ſwégo ſyna OpecŻyw 180v, 181 [2 r.].
α. Połączyć elementy z zasadniczą częścią (o członkach ciała i korpusie) (1): A teraz Bog położył członki/ káżdy z nich z oſobná w ćiele iáko chciał. WujNT 1.Cor 12/18.
β. Posadzić drzewa, krzewy (1): Położę ná puſzcżey Iodłę Leop Is 41/19.
γ. Umieścić na płaszczyźnie znaki, napisać, zapisać, narysować, namalować (20): KłosAlg D3v; GórnDworz I5v; Położywſzy w pośrzodku ich [figur] Punkt/ który zową Centrum, z káżdégo kątá Linią proſtą wieść do niego GrzepGeom H3; BudBib Ez 4/2; CzechRozm 174v; Przynamniey ćiáło vcżćiwie w grob włożćie/ A ná nim ſmutną tę pámięć położćie: [...] TV LEZY, SMIERCIA SAMA ZWYCIEZONY, ON STEPHAN z SZOMLA, BATORY RZECZONY. GrochKal 20; Lepiéy przedśię káżdèmu B. zoſtáwić iego właſność: kiedy trzebá krèſki, położyć ią: kiedy nie trzebá, nie kłáźdź. JanNKar Ev; Dla ſkromnośći iednák, miáſto litery /z/ którè do /c/ przydáiemy, rychléybym rzékł, żeby nád /c/ położyć punkt miąſzy tym ſpoſobem /ċ/ JanNKar E2v, E, E2; JanNKarGórn Hv; JanNKarOrz F3v [3 r.]; SkarKaz 242b.

położyć czym (1): Kiedy záſię ktore ſłowo do wyrozumienia potrzebne/ ácz nie w Láćińſkim/ ále w Graeckim ſię náydowáło/ tedym ie też inſzą literą [= czcionką] w texćie położył WujNT przedm 20.

Zwrot: »położyć (liczbę) na linijach« = zapisać jako licznik ułamka (3): (nagł) Mnozenie z dzieleniem. (–) Mnoż iednę licżbę przez drugą/ położywſzy iednę na linijach á drugą napiſawſzy. A ono co przydzie z mnożenia dziel przez iednę z nich. KłosAlg D4, D3v, F2.
Przen (1): POTROYNY przedtym z SKARBV Philemonowego Plautus wyiął [...]. A iż do tey otwártey Rzeczypoſpolitey, Nánieśiono menice zewſząd rozmáitey: Chćiałem y ia znák ſwoiey zabáwy pielgrzymſkiey, Położyć ná tym groſzu kuźni ſtárorzymſkiey. CiekPotrHerb )?(2.
c. Przyłożyć do czegoś, dotknąć jakiejś powierzchni, przystawić; oprzeć (93): położywſzy dwie gáłąſcze [winnej latorośli] ná krzyż/ środek onych gáłązek wtłocżywſzy w on dołek/ nadobnie onąż ziemią przyłożyſz/ á końce ku gorze wypuśćiſz/ tedy ſie to bárzo ſnádnie prziymie. RejZwierc 107.

położyć na czym (6): GrzepGeom O2, P3; BielSat Nv; Tákież moſty/ ktore miedzy Turki nowo powſtháły przypráwne/ przynáſzáią folgámi pod mury kiedy nie może pożyć murow/ [...] położą on moſt ieden koniec ná murze/ á drugi ná źiemi/ po nim idą ku ſturmu BielSpr 63v; położywſzy gozdz ná ſkroni iego/ vderzyłá młotem y przebiłá mozg iego SkarŻyw 560; BielSjem 37.

Zwroty: »noż położyć do szyi [czyjej]« = zabić kogoś (1): noż wyięt ná rzez/ wytárt ieſt dla dokonania/ dla tego (ma) bláſk. [...] áby ćię położyli do ſzyi pozábijánych niezbożnikow [ut darent te cum collo vulneratorum impiorum]/ ktorym dzień przjſzedł BudBib Ez 21/34[29].

»społu położyć« = przyłożyć jedną część do drugiej (1): Przetni zyemię nápoły/ iużći ſie nie zgoi/ Ni ſie ſámá ſwą mocą iuż nigdy nie ſpoi. Aliż ią muśiſz zlepić y ſpołu położyć/ Przedſię áliżby przyſchłá RejWiz 113.

α. Przyłożyć w celach leczniczych (6):

położyć czego (1): Kiedy przyłożyſz plaſtr/ dobrzeć ná to położyć wełny świéżey/ zmaczawſzy w ocćie SienLek 147.

położyć komu, czemu (żywotne) (3): OpecŻyw 63; rozmáż ná modrym ſuknie/ położże onę zgniłość koniowi/ á ták niechay do trzećiego dniá/ pothym wymyy kałkuſem SienLek 176. Cf »położyć emplastr«.

położyć na co (4): Tego dlá pocżęli go drugi ráz pytatz licemiernicy iakoby widziál? A on ijm rzekl: Polożylmi Iezus bloto na ocży / a vmywſſy ſie ij widzę. OpecŻyw 63; SienLek 147. Cf Zwroty.

położyć na czym (1): Też bol zębny wyćiąga/ żywego kretá ząb/ gdy go ná czeluśći położy/ w ktorey ząb bolący. SienLek 77.

Zwroty: »położyć [komu na co] emplastr« (1): á potym ogoliwſzy go [chorego] położyć mu ná tył ten emplaſtr: Stłucz korzeń Przeſtępowy z białkiem/ á przyłożywſzy trzymáć ij thák przez trzy dni SienLek 53.

»na ranę położyć« (1): ná wſzyſtkę ránę połóż gębkę rozmoczoną w wodźie álbo chuſtę SienLek 145v.

β. O częściach ciała; coniungere PolAnt (78):
αα. O swojej części ciała (72): BielKron 28v, 464v; A chceſzli wiedźieć w kthorey ſtronie ieſt niemoc/ położywſzy pálce/ ták iáko pierwey przyćiśni żyłę máło/ á potym opuść: pátrzayże w ktoryć pálec więcey bije SienLek 24v, 24; KochOdpr Dv; Oczko 16.

położyć na kogo, na co (14): BierEz Q3v; OpecŻyw [155]; HistJóz B4v; FalZioł V 32v; Lizimacha do Lwow wrzućić kazał, ale gdy go wrzuczono lwowie mu nic nieucżynili, tilko każdi nan głowę położył. BielŻyw 106; BielKron 38v; Dayćie y mnie tę władzą/ áby ná kogo położę ręce/ wźiął duchá świętego. BudNT Act 8/18[19]; Potym klęcżąc poprzyſiągł [...] ze wſzytkich śił ſluby ſwoie ſpełnić w cále. Obie ręce położył/ ná Ewányelią/ Aby mu ták Bog pomogł ná tę Profeſsyą. StryjWjaz C2; StryjKron 161. Cf »położyć palec«, »położyć rękę« [w celu uzdrowienia], »położyć ręce na oczy«, »położyć prawą rękę«.

położyć na kim, na czym (30): FalZioł V 12v; BielŻyw 132; przybliżywſzy ſie ku Olimpiey położył ná iey łonie głowę y pocáłował ią. HistAl A5v; BibRadz Lev 3/2, 13, 3.Reg 18/42; BielKron 28v, 37v, 87, 122v, 127; SienLek 24; RejAp 15, 83v; ktiorą rękę on/ iáko delikat/ położił był ná poduſzecce táfciáney GórnDworz P6; HistRzym 63, 121v; ná świthániu położy ieden vcho ná bębnie/ tám on bęben poda znák/ gdy ſie źiemiá trzęſie/ obacży według podánia głoſu z bębná onego/ [...] iáko dáleko nieprzyiaćiel ieſt BielSpr 68v; Phil E. Cf Zwroty.

położyć po czym (1): A ſam po ſtole położywſzy łokcie/ Myſli nád ſzáchy KochSz C3.

Zwroty: »[gdzie] położyć głowę« = przenocować (1): Gdyż ták hoynie obiecuieſz o mnie/ [...] á goſpodarz też potemu ieſt/ [...] zoſtawąm z tobą/ y thu podobno dźiś nam przyydźie w Zurowicách położyć głowę. OrzRozm L2.

»położyć kolana« [w tym: na ziemi (1)] = uklęknąć (2): RejPos 22v; A to wyrzekſzy klęknąwſzy ná koláná ſwe (marg) wł. Połozywſzy koláná. (–) [positis genibus suis]/ ze wſzemi temi modlił ſię. BudNT Act 20/36.

»położyć palec(-ce) (a. dwa palca)« [w tym: na czym (2), na co (1)] [na znak przysięgi] [szyk zmienny] (4): ieſli Mężczyzná przyſyęgę przed Sądem vczynić ma: ſłuſznie może pálce ná Krzyżu położyć/ y ziąć bes dozwolenia Sędźiego. GroicPorz z2v, z2v, z4; [papież] Był też oſkárżon od duchownych/ áby on był przycżyńcą Wigilowey trudnośći/ tedy położył pálec ná Boże ciáło y przyſiągł iż tego nie był winien. BielKron 163v.

»położyć rękę (ręce)« [w tym: na co (2), na kim (1), nad kim (1)] [w celu uzdrowienia] = imponere manus PolAnt, Vulg (4): RejPos [203]v, 206v; Potym záś położył ręce ná ocży iego/ y pocżął pátrzyć á nápráwion ieſt y widział iáśnie wſzytko. BudNT Mar 8/25; WujNT Mar 8/25.

»położyć [na kim] rękę« [na znak przymierza] (1): Izali porzeżeſz ſkorę iego [Lewiatana] nożmi? á teſakiem rybitwiem porąbaſz głowę iego? Położ ná nim rękę twą [Pone super eum manus tuas]/ á potym z nim nie wſpominay walki. Oto prożno ſię tego nádźiewáć/ ábowiem káżdy muſi vpáſć kto iedno nań weyzry. BibRadz Iob 40/27.

»położyć rękę pod biodrę [czyją], na boku [czyim]« [na znak przysięgi posłuszeństwa] = ponere manum sub femore PolAnt (3:1): Tedy ſługá położywſzy rękę pod biodrę Abráhámá páná ſwego/ poprzyſiągł mu tę rzecz. BibRadz Gen 24/9, Gen 24/2; BudBib Gen 47/29; Gdy Iákob prośił ſyná ſwego Iozephá áby wolą iego po śmierći iego wykonał/ rzekł: Day mi rękę á położ ią ná boku ábo łędźwiách moich/ ábyś mi vczynił miłośierdźie y prawdę. SkarKaz 386b.

»położyć ręce na [czyjej] głowie« [jako znak uznania przez sędziów kogoś winnym] (1): A ſtánąwſzy w posrzod zboru fáłſzywi Sędzyowie/ Położyli ſwe niewiernie ręce ná iey głowie. [...] Y pocżną ſwą rzecż prowádzić: máło poſłuchaycie/ A tey pániey co tu ſtoi niecnoty doznaycie. KochZuz A4.

»położyć ręce na [czyje] oczy« = zamknąć komuś powieki po śmierci (1): nieboý ſię [Jakubie] ále idz do eiptu bo wiem ia cyebye rozmnożę w wielký lud/ á iá tám z ſtąpię zſtobą y za ſie ćię ſtámtąd wywiodę/ á Iozef położy ręce ſwoie na twe otzy HistJóz Ev.

»położyć prawą rękę [na co]« [na znak przysięgi] (1): Weyrzyſz theż ná ręce onych bierzwnowánych ludzi [...] gdy położywſzy práwą rękę ſwoię ná krzyżyk/ álbo podniozſzy ią ku gorze/ poprzyſięgawáią wiárę/ poſłuſzeńſtwo/ ſtałość tey beſtiey márney/ iuż tám odſtąpiwſzy wiáry RejAp 115v.

»położyć rękę prawą [na kim]« [ustalając starszeństwo] [szyk zmienny] (3): Iakob położył rękę práwą ná młodſzym Effraim á lewą ná ſtárſzym Mánáſſen/ y błogoſłáwił im mowiąc: Boże Pánie moy: [...] Błogoſłaẃ dzyeciom tym BielKron 18, 18 [2 r.].

Przen (15): Rok wſzytkorodny wieniec znákomity Nieśie ná głowie twoią łáſką wity: A gdźie ty kolwiek ſtopę ſwą położyſz/ Obfitość mnożyſz. KochPs 93.

położyć na co (1): Iáko ieden świętokraycá godźienby był ſkárgi/ Ktoby ná munſztug vcżony śmiał położyć wárgi: Ná ktorymeś ty więc dziwne wypráwował pieśni KlonŻal B2v.

Zwroty: »położyć na ziemi czoło« = zostać pokonanym (1): Biłem ie [nieprzyjaciół]/ á óni powſtáć niemogli zgołá/ Y położyli ná ziemi hardé ſwe czołá. KochPs 25.

bibl. »położyć lice (a. oblicza) sw(oj)e« [w tym: na czym (1)] = postanowić coś, zdecydować; ponere faciem suam (facies suas) Vulg, PolAnt (2): Otho ia [...] wytrácę wſſyſthkiego Iudę. Y wezmę oſtátek Iudy/ kthorzy ná tym położyli oblicża ſwoie áby weſſli do źiemie Egiptſkiey Leop Ier 44/12; obroćiłſię Cházáel (marg) wł. y położył Cházáel lice ſwe. (–) iść ná Ieruzalim. BudBib 4.Reg 12/17.

»położyć rękę(-ce)« [w tym: nad kim, nad czym (2), na kim (1)] = obdarzyć łaską, wziąć pod swoją opiekę, obronę (o Bogu) [szyk zmienny] (3): LubPs ee; Tákże też ty vcżyń káżdy vbogi cżłowiecże/ [...] żadney iney pomocy nie ſzukay/ iedno co nárychley do Páná tego/ á proś áby ręce ſwoie á możność Boſtwá onego ſwoiego ſwięthego/ co narychley położył nád głową twoią. RejPos 206v, 130.

»na śliskim gruncie położyć nogę« = znaleźć się w trudnej sytuacji, w niebezpieczeństwie (2): Ináczéy tego powiedźiéć niemogę/ Ná śliſkim grunćie położyli nogę. [...] Bo ſkoro zágrzmi twa pomſtá nád niémi/ Y pan/ y páńſtwo znikną wocemgnięniu KochPs 108; GrochKal 13.

»położyć [na czym] usta« = wypowiadać się przeciwko czemuś, szydzić z czegoś (1): Kto tedy wedle Bogá głos wypuſzcża/ owcą ieſt pokory y wyznánia: kto záś práwie w breẃ prawdźie ſzkárádźie bluźnierſtwámi przećiw Bogu wyie: wilkiem ieſt. Iáko o tákich mowi prorok: [...] Mowili niepráwość ná wyſokośći: położyli áż ná niebie vſtá ſwe. CzechEp 37.

a) W opisie gwiazdozbiorów noszących nazwy istot żywych (4): MIędzy tymi podobien rzéce ſmok ſye wije: A ogón zatokámi zſtąd y zowąd krije. Gdźie ma głowę Helice/ tám ogón położył KochPhaen 3; W Tym plácu/ gdźie rogáty Wół głowę położył/ Máło niżéy pochyły Orion ſye złożył. KochPhaen 13, 17, 19.
ββ. O cudzej części ciała (5):

położyć do czego (1): [Brutus] roſkazał/ do palu ſzyie ich położywſzy/ vciąć. Phil E2.

położyć na czym (3): wſzytki cżłonki iego [Lucjana] z ſtáwow wyćiągnąwſzy/ na ſkorupách oſtrych grzbiet iego położyli. SkarŻyw 47. Cf Zwrot.

Zwrot: »położyć [czyją] rękę« [w tym: na czym (2), nad cżyni (1)] = dać komuś we władanie [szyk zmienny] (3): Et ponam in mari manum eius [...]. A położę na morzu rękę iego y na rżeki prawiczę iego. (koment) Czuſz mocz iego boſtwa rozſzerzy od morza do morza. WróbŻołt 88/26; LubPs T5; KochPs 133.
γγ. Obrócić część ciała w jakimś kierunku; przen (1):
Zwrot: »położyć oblicze [przeciw komu]« = zwrócić się przeciw komuś, chcieć kogoś zniszczyć (1): Teſz káżdy mąſz [...]/ ktoryby iadł iákąkolwiek krew tedy położę oblicże moie [dabo facies meas]/ przećiw duſzy oney iedzącey krew/ y wykorzenię ią ſpośrzodku ludu iey. BudBib Lev 17/10.
B. Umieścić wewnątrz czegoś lub kogoś; włożyć, wsunąć, schować (132):

położyć do czego (1): Y położyſz do ſkrzynie vmowę ktorą dam tobie. BudBib Ex 25/16.

położyć w czym (3): Orzeł ná drzewie wyſokim/ Spráwił gniazdo oṙlętoḿ ſwym: Tudzież liſzká ſwoie dzieći/ Położyłá w máłey kleći. BierEz H3; BielKron 35; Kśięgi práwá Máydeburſkiégo w Skárbie náſzym Krákowſkim położyliſmy SarnStat 955.

Zwrot: »w zamknieniu położyć« (1): áby Stároſtowie [...] kśięgi vrzedu ſwégo [...] ná Ratuſzu Poznáńſkim w zámknieniu położyli [ut ... in conclavi reponant JanStat 437] SarnStat 541.
Przen [w tym: w kim, w czym (24)] (29): Poydzi/ poydzi przeto oblubienitzo moia [...]/ abych iá polożył w tobie ſtoletz moy/ to ieſt chwálę bez końtza. OpecŻyw 185v; Prawdá iż mu [Adamowi] pan Bog Tabernaculum obiecał/ to ieſth/ ſemen mulieris, w ktorymby położył Boſtwo ſwoie? OrzList c2; KochPs 45.

położyć w co (1): Iż położę ſłowá ſwe w vſtá iego [proroka]. RejPos 63v.

Zwroty: »[gdzie] położyć swe kości« [szyk zmienny] (2): RejZwierc Aaa2; (nagł) Nagrobek St. Záklice z Czyzowá. (–) TV Stániſław Zákliká położył ſwé koſći KochFr 86.

»położvć w sercu [czyim], na sercu [czyim], serce swe [do czego]« = pomyśleć, zwrócić uwagę, zapamiętać, postanowić, przejąć się; ponere cor, ponere in corde PolAnt [szyk zmienny] (4:1:1): Powiedz to [jaki jestem zraniony] cżlowiecże duſſi ſwé [...]/ niechátz mię w ſwym ſertzu poloży ſobie OpecŻyw 141; Obſtąṕcyeſz w okrąg Sion [...]/ Położcye w ſercoch wáſſych yey mocną obronę LubPs Nv; RejPos 205v; Lecż vmyślił Dániel (marg) wł: y polożył Dániel. (–) ná ſercu ſwem żeby ſię nie mazał iedłem potráwy krolewſkiey BudBib Dan 1/8, Ex 7/23, Iob 22/22.

a) O Bogu: dać, zesłać, tchnąć (17): bog wſzytkyego dobrego pelnoſzcz polozył w maryey PatKaz III 111; Abowiemći Bog był w Chryſtuſie/ iednáiąc ſwiát z ſobą/ [...] y położył w nas opowiádánie ziednánia tego. Leop 2.Cor 5/19; BibRadz 2.Cor 5/19; RejPos 191 v; BudBib Is 63/11.
Zwroty: »położyć w sercu [czyim]« (1): nie odſtąpię ná zad od nich ábych im dobrze cżynił/ owſzem położę boiaźń moię w ſercu ich [dabo in corde eorum]/ iżby odemie [!] nie odſtępowáli. BibRadz Ier 32/40.

»położyć słowa(-o) (a. wszytkę prawdę) w uściech (a. w ustach) [czyich], w usta [czyje]« = kazać komuś prorokować, przemawiać w swoim imieniu; verba ponere in ore PolAnt [szyk zmienny] (10:1): Tákże y wſſem żydom [...] obyecał proroká zbudźić z ichże bráći/ á w vſtách yego ſlowo ſwoye położyć KromRozm II i3; LubPs Y; Duch moy który ieſt w tobie/ y ſłowá moie ktorem położył w vſćiech twych/ nie odſtąpią od vſt twych BibRadz Is 59/21; A iákoż tu nie ſłucháć ſłow iego/ á zwłaſzcżá błogoſłáwionego Siná iego/ w ktorego on vſtá [...] położył ſłowá ſwoie RejPos 63v, 63v, 64, 180 [2 r.], 188v, 294, 336.

a. Złożyć w grobie, pogrzebać, pochować [gdzie] (51): OpecŻyw 165, 165v [2 r.]; MurzNT Ioann 20/13, 15; Fránćiſzkowie przyſzli do Krákowá z Prági/ przewiedzieni przez Pudiká/ ktorym kośćioł záłożył/ y tám ſie dał położyć w Krakowie. BielKron 364; RejPos Ooov; BudNT Mar 16/6, Ioann 19/42, 20/2; Pothym Sára máiąc lat ſto dwádzieśćiá y śiedm/ vmárłá/ y pogrzebł ią w kupioney iáſkini Hebron/ gdzie teſz ſam położyć ſię kazáł. SkarŻyw 286, 528; Podźćie/ mieśce oglądayćie. Gdźie go było położono Kiedy go z krzyżá złożono. MWilkHist Hv, H, H2v, H3, H3v, H4; LatHar 715, 737; WujNT Mar 16/6, Ioann 11/34, 19/42, 20/2, 13, 15.
Zwroty: »położyć ciało [czyje], trupa [czyjego]« = ponere corpus PolAnt, Vulg; ponere cadaver PolAnt [szyk zmienny] (10:1): MurzNT Ioann 20/12; BibRadz Matth 27/60; Potym dáli mu vcżynić grob koſztowny [...]/ á w nim położyli ćiáło iego z wielką pocżeſnośćią HistRzym 126v; BudBib 3.Reg 13/30; BudNT Luc 24/45; LatHar 523, 702, 727; A Ioſeph wźiąwſzy ćiáło [Jezusa]/ vwinął ie w czyſte prześćierádło: y położył ie w nowym grobie ſwoim WujNT Matth 27/60, Mar 6/29, Luc 23/53.

»położyć w grobie« = ponere in monumento PolAnt, Vulg; ponere in sepulchro, sepelire PolAnt [szyk zmienny] (18): BibRadz Matth 27/60; BielKron 465; HistRzym 126v; zátym mu on ſpráwił pogrzeb vcżćiwy/ tákże teſz y Annie gdy vmárłá/ położywſzy ią w grobie ſpołu z oycem. BudBib Tob 14/13, 3.Reg 13/30; BudNT Luc 23/53; Y nálezli vmárłą/ ſkoro dzień/ y w grobie ią Eufrázyey położyły. SkarŻyw 227, 253; dał záraz piąći Brátow młodſzych zámordowáć/ y położono ich wſzyſtkich piąći rzędem w wynioſło ozdobnych Złotogłowem przykrytych grobach StryjKron 777; LatHar 523, 702, 714, 727 [2 r.]; WujNT Matth 27/60, Mar 6/29, 15/46, Luc 23/53.

»położyć kości [czyje]« = ponere ossa Vulg, PolAnt [szyk zmienny] (3): Gdyć vmrę pochowayćie mię w grobie w ktorym mąż Boży leży: wedle kośći iego położćie kośći moie. Leop 3.Reg 13/31; BielKron 83; BudBib 3.Reg 13/31.

Przen (2):
Zwrot: »w grob [kogo], w grobie kości [czyje] położyć« = uśmieć, spowodować czyjąś śmierć (1:1): Ták Kxiążę Alexándrá ná młodość niedbáiąc. Z świátá nieſzcżeſna Párká/ tego obáliłá/ Y w ćiemnym grobie kośći iego położyłá. KołakCath B2; IEdenże ſam był Polycrates ſrogi/ Iák k niemu przyſzłá niewiedźiáłá drogi. Sroga Fortuná ták go piáſtowáłá/ Aż go y włáſce w grob położyć dáłá. CzahTr Bv.
b. Zagłębić, zanurzyć w czymś; przen [w czym] (1): Dobrze mężowi gdy nieśie iárzmo w młodości ſwoiey. Siędzie ſam/ á milcżeć będzie/ bo ponieśie ná ſobie. Położy w prochu vſtá ſwe BudBib Thren 3/29.
c. Umieścić, zamieścić, zawrzeć w tekście (mówionym lub pisanym) [w tym: gdzie (32)] (46): FalZioł II 15a; SeklKat V4; GroicPorz n3v; IEſliżeby ſie w Herbyech/ gdzye co pochybiło/ Albo miáſto twoiego/ iny położyło/ Nie miey zá złe RejZwierz 93; BibRadz I 66b marg; BielKron 449v; SarnUzn F; zebrałem téż z nich [ksiąg] wſzelkié lékárſtwá weſpół: á ták któré głowie przynależáły/ zgrómádźiwſzy w kupę naprzódem położył SienLek a4v, 196, SienLekAndr a3; GórnDworz Kk8; Gdzye też y ſam [św. Jakub] piſząc pirwſzy liſt ſwoy/ położył datę z Bábilonu/ á nie z Rzymu. RejPos 302, 252; Bárzo też przyſtoynie w tym Przykazániu ſłowo vcżćiwości położono/ á nie miłośći álbo boiáźni [...]. Bo kto miłuie/ niezáwżdy ſłucha y w vcżćiwośći ma KuczbKat 304; To też wiedz cżytelniku żem miał wolą wtem Teſtámenćie nowem pewne a gruntowne piſmo oſobno/ á podeyrzáne oſobno położyć BudNT przedm d3; Owo ćię też niech nie obraża áni trwoży/ żem po Marku położył Ewánielium Iohana ś. á po nim dopiro Lukaſzá. BudNT przedm d3, przedm d3, k. Kk3; SkarŻyw 257; StryjKron 245; CzechEp 226 [2 r.], 343; NiemObr 122; ReszPrz 28; GórnRozm G [4 r.]; Ktore [Pozdrowienie Anielskie] w ták wielkiey cenie ſtárożytni Kośćiołá powſzechnego Doktorowie mieli/ że ie z Ewángeliey ś. wyięte/ y w Liturgiey ábo Mſzey ſwey/ S. łan Chryzoſtom cáło położył. LatHar 8, 6, 24 marg, 184, 492, 493, 514, 572; Ale áby ſię rzecz nie trudniłá, położyłem według textu Graeckiego gołe imioná przodkow Páná Ieſuſowych. WujNT 203 marg, przedm 26, 5. 417; JanNKar H3v; CHcemy/ áby zá zwyczay było chowano: żeby w pozwie źiemſkim było doſyć położyć z náſzégo Tytułu Królewſkiégo/ té ſłowá: Zygmunt z łáſki Bożéy Król Polſki/ rć. á niewięcéy. SarnStat 823, 751, 757.

położyć komu (2): FalZioł [‡]; Te śiedm ſpoſobow rozmyślánia/ ábyś ſnádniey odpráwił/ otoć záraz położą modlitwy/ po wielkiey cżęśći teraz podáney náuce ſłużące. LatHar 264.

II. W znaczeniu umysłowym: o różnych formach ustosunkowania się do treści; ponere Vulg, PolAnt, Mącz, Modrz; proponere Vulg; inserere Mącz; adicere, exponere Modrz [w tym: kogo (17), co (325)] (346):
1. Podać do wiadomości, przedstawić, poinformować, powiedzieć, napisać, oznajmić, wyrazić coś [w tym: gdzie (47)] (100): BierEz O3; RejPs 142v; bo yákom pirwey położył/ siłá ich ná they rzecży było/ ktorzy dzyerżeli o tem/ áby Alexánder myał być bękártem. GliczKsiąż B8v, I2, M4; Leop Iob 38/33; BibRadz *4v; ná ktorym [zjeździe] Włádziſław Loktek żáłobliwą ſkárgę położył przećiw Miſtrzowi Pruſkiemu o wyrzucenie ſwego Stároſty BielKron 369v, 401; GrzegRóżn Lv; NA ſpánie drugie lékárſtwá/ piſáliſmy tám gdźie ſye o ſzaleńſtwie mowiło/ á wſzákoż y tu niektore położymy potrzebne SienLek 56; RejAp 96v [2 r.], 116v, 135, 168; GórnDworz E2, Kk3; RejPos 39v, 160, 183; RejPosWiecz2 92v; GrzegŚm 7; RejZwierc 141v [2 r.]; CzechRozm 125v, 139v, 170v; SkarŻyw 76, 445; zdáłá mi ſie rzecz być potrzebna/ ná tym pierwſzym początku Kroniki Ruſkiey/ oſobliwie linią narodow Sławańſkich Ruſkich porządną genealogią [...] położyć. StryjKron 86; Tegoż Roku 1503. nie wtorego iáko Látopiſzec położył/ przyſzli Poſlowie od Kniáziá Moſkiewſkiego do Krolá Alexandrá StryjKron 687, 437; CzechEp 298, 347; LatHar 514; SarnStat 751 [2 r.], 1262.

położyć komu (11): CHwálebne dzyęk cżynienie w tym Pſalmie Prorok ſwięty położył wiernym Páńſkim LubPs H4. Cf Zwroty.

położyć co gdzie [= że coś jest gdzie] (1): Pierwſzą cżęść [włoskiej ziemi] położył [historyk opisujący ten kraj] w Liguriey BielKron 276.

położyć za co (1): Zá przyſzłą [sprawę Jezusa Salomon] położył Sąd Páńſki/ ná ktory ſamże zbáwićiel náſz każe ſię cżęſto nam oglądáć. LatHar 200.

położyć o czym (3): W wtorey [części] położyłem o roznoſći Sądow Mieyſkich GroicPorz C; SienLek 37v; ModrzBaz 83v.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z zapowiednikiem: to (3); że (2), zaimek pytajny (2)] (4): to teraz ták położwá/ y ná tym przeſtańwá/ że w tey Przyśiędze iáwnie ty rzeczy ſą wyráżone OrzRozm F; NA ſkończeniu tych Kſyąg oſtátnich/ krotko położę/ Iáko ſye w kthorą Czwierć Roku ma człowiek rządźić. SienLek 41; GórnDworz Gg8; Położę y to że ſtánie ná Seym/ da gárdło/ y czći go odſądzą GórnRozm Cv.

Ze zdaniem dopełnieniowym nawiązującym do dopełnienia bliższego w zdaniu nadrzędnym (2): iż też tu Duch ſwięty oſobno położył miáſtá pogáńſkie iż theż máią vpáść y máią być rozerwáne RejAp 139, 142v.

Zwrot: »położyć przed oczy« [w tym: czyje (7), komu (10)] = przedstawić, pokazać, podać do wiadomości; uzmysłowić; przekonać o czymś; proponere in conspectu Vulg; ob oculos ponere Mącz [szyk zmienny] (16): RejPs 75v; A ták ten ſwięty Krol práwie nam tu przed ocży náſze położył iáko cel/ tego błogoſłáwionego mężá Páná á zbáwicielá náſzego LubPs B, M3v marg; Leop Deut 30/1; Mącz 256a, 288b; iżći tu Pan przed ocży twe położył hiſtorią o ſlepym á nędznym żebraku/ ábyś ſie vcżył/ co tho ieſt miłoſierdzie RejPos 69; ſnádźby też y wſzytko piſmo przed ocży náſze położył/ á gdy nie będą ocżyſcione ocży náſze przez łáſkę Páná Boga náſzego/ nic widzieć/ áni zrozumieć nie możemy. RejPos 129, 61v, 112v, 116, 120, 350v; GrzegŚm 59 [2 r.]; ModrzBazBud π5.
Szereg: »położyć i napisać« (1): ORdynek Woyſká álbo Legiey rozmáithy miewáli ná on cżás Rzymiánie. Iedná ná cżterzy gránie/ ktorą tu położę y nápiſzę. BielSpr 13v.
a. Przytoczyć, zacytować, zreferować, powołać się na coś; usurpare Modrz (24): OrzQuin T4v; RejPos 42v; ModrzBaz 2v; O Rzymſkim Biſkupie trzymał/ iſz ieſt ſędzią wſzytkich ná świećie Biſkupow [...]. Iákoſz ſię dáło znáć w żywoćie, y z liſtu tego ktory Nicephor Greczyn w ſwey Hiſtoryey położył. SkarŻyw 93; Przetoż tu po Ringolcie Algimuntowicu wielkim Xiędzu Litewſkim [...] muśimy położyć Kronikę Pruſką ſtároſwiecką/ ktorą nápiſał niiáki Kápłan Niemiec Zakonu Krzyżáckiego w Pruſiech StryjKron 288; CzechEp 337, 415, 418; Stąd/ iákich dowodow y wywodow X.K. vżywał/ z przypominánia árgumentów iego (ktorem wyżſzey położył) káżdy obacżyć może. NiemObr 37, 30, 115; SarnStat 708, 1224.

położyć u kogo (1): Nie potrzebá w tym wątpić/ iż ty ich kácerſtwá [...] z beſtyámi nas zrownáć chcą [...]. Iáko Apoſtoł mowi. y v Mędrcá ſłowá tákich położono. SkarKaz 384a.

położyć z kogo (2): Y tám onę Hiſtoryą powiáda/ ktorą S. Ambroży z niego w iednym kazániu ſwoim położył. SkarJedn 88; StryjKron 180.

Zwroty: »słowa położyć« [w tym: czyje (5)] [szyk zmienny] (7): WujJud 193v; CzechRozm 126v; SkarŻyw 131; Ale ſię godźi ſłowá I.M. o tym położyć/ ktore ſą ty. [...] CzechEp 337, 75, 198; SkarKaz 384a.

»słowo od słowa położyć« (1): ktora [pieśń Bogarodzica] iſz ma w krotkości mądre/ práwowierne kátholickie wyznánie: áby iey ſtárożytność [...] niezginęła: słowo ią od słowá [...] położe [!]. SkarŻyw 357.

»sprawę położyć« (1): Zá tym iuż o władzy y zwirzchnośći Kośćielnych ſług krotką ſpráwę położymy. WujJudConf 151.

Szereg: »nie położyć ani ukazać« (1): tedy to nie ieſt áni [...] było we mnie [...]: żebym też ia Iezuſá Chriſtuſá [...] miał kiedy cżynić mieſzáńcem/ [...] iáko mi to [ksiądz Powodowski] zádáie [...] ſłow żadnych moich właſnych prawdźiwych nie położywſzy/ áni vkazawſzy. CzechEp 75.
b. Wymienić, wyliczyć, wyszczególnić, wyróżnić (7): KOralow dwoiaki ieſth rodzay, cżirwony y biały. Auicenna położył iego rodzay, trzeci cżany [!] FalZioł IV 51d; RejAp 180; Ia naprzod muſzę ſię záprzeć ſiedmi Sákrámentow/ á cżáſowi kwoli troie tylko położyć/ Chrzeſt/ Pokutę/ Chleb ReszPrz 56.
Zwroty: »na [którym] miejscu położyć« (2): To znáć iż ſię nie na lidzbie [!] áni porządek w licżeniu/ ále ná doſtoyność Piotrá S. y przodkowánie nád inne [ewangeliści] oglądáli/ gdy ná pir[w]ſzym mieyſcu Piotrá S. położyli [pisząc: Pierwszy Piotr]. SkarJedn 76; NiemObr 67.

»na [którym] stopniu położyć« = wymienić na którymś z kolei miejscu (1): y ták ſobie tuſzę/ iż mam coś pewnieyſzego przećiw tobie/ z tymi ſámemi ktorzy ſie o bytność tylko ſyná Bożego záſtáwiáią [...]: o tych mowię ktoreſmy ná trzećim ſtopniu położyli. CzechRozm 21v.

Szereg: »położyć i mianować« (1): á o tey wtorey widźiáney głowie/ żadnego ſłowká nigdźiey. Ktora gdyby byłá ták potrzebna [...] wprzod ią był [św. Paweł] miał położyć/ y miánowáć. NiemObr 43.
2. Zastosować, użyć, posłużyć się w celu dokonania jakiejś operacji myślowej (60):
a. Przedłożyć, pokazać, przytoczyć w celu zastanowienia się, porównania, wyboru, przekonania o czymś; zaproponować, udowodnić, przekonać (23): OpecŻyw 180; Acżem ya nye tylko tę yednę przycżynę położył/ cżemu á dla cżego themi cżáſy/ lepyey ſnadź ożenić ſie niż kápłanem oſtáć. GliczKsiąż O7v; Tu też położę owo vpominánie/ ná kſtałt porády. Iáko Cháleczki w Lithwie Stároſthá Cyrkáſki [...] powiedział GórnDworz R8v; BudNT przedm c3; Iam tu wyznánie y náukę około tego Doktorow S. Greckich ná więtſze poháńbienie tych prożnych mow/ położyć vmyſlił. SkarJedn 278; A máiąc około tegoſz miłośierdzia y iáłmużny/ drugie [przykłady] z innych tákże zacnych Doktorow [...] położyć ie chcę. SkarŻyw 100, 52; CzechEp 419; WujNT 123; O cżyni pełno ieſt wyrokow w piśmie ś. iuż też przedtym przywodzonych. Iednák ieſzcże niektore cżelnieyſze położę. PowodPr 29; SkarKaz 158b.

położyć miasto czego [= jako co] (1): O ślubach ktore ſię Pánu Bogu [...] cżynią/ pokázuię pięknym podobieńſtwem/ ktorę [!] miáſto obroku położę SkarŻyw 337.

położyć kogo [= autora] (1): Tylko tu położę ieſzcże tego Senekę/ co o tym piſze w te ſłowá: [...] WerGośc 238.

położyć za co (2): [św. Anzelm] Wiele ma tákich pięknych á duchownych rzeczy w tych kxiąſzkách/ de ſimilitudinibus [...]. Támże to ieſt/ co teſz zá obrok położyć chcę. SkarŻyw 338, 306.

Zwroty: »położyć oczom [czyim]« [szyk zmienny] (2): LubPs O4v; A też ie [lud izraelski] Pan odrzućił od oblicża ſwego/ Położył ie ná przykład tu ocżom káżdego: Byſmy ſię też ſtrzegli złości ArtKanc K6.

»położyć przykład, [kogo] na przykład« [szyk zmienny] (3:2): miloſciwy pán Iezus przeciw kſiążętom ij licemiernikom ſrogo kázál/ ij polożył ſtraſſliwy przyklád o winarzoch/ ktorzy ſlugi pana ſwégo pobili OpecŻyw [61], 53v; Nye rácż wżdy ich [moich przeciwników] zábiyáć do końcá moy Pánye/ [...] Lecż ye roſproſz mocą twą á rácż ye potrwożyć/ Ná przykład ocżom ludzkyem rácż ye tu położyć. LubPs O4v; RejPos 247; ArtKanc K6.

»świadectwo położyć« = testimonia exponere Modrz (3): Ocżem [rodzajach mężobójstwa] iżem bárzo wiele świádectw w orácyách położył/ przeto teraz niech będźie doſyć trochę dotknąć z piſmá świętego ModrzBaz 78v; CzechEp 113, 129.

b. Wyznaczyć, ustanowić, ustalić, określić; constituere, convocare Mącz (36): Napyerwey yego krolyewska myloſcz raczil polozycz popis wſzythkim slużebnym MetrKor 38/285; Leop Is 42/4, Ier 33/25; BielKron 205v; Mącz 413a [2 r.]; że [Apostołowie] byli poſłowie y Biſkupi: które Chryſtus Pan ich położył/ áby budowáli Kośćiół iego BiałKat 36, 58v; Gdzieś był gdym zákłádał ziemię [...]? Kto położył miárę iey BudBib Iob 38/5.
Zwroty: »jako drogo położyć na frymarku« = wyznaczyć czemuś cenę (1): drugi ma ſzafran 1. lib. gotowych 3. zło. koſz. á chcze mieć gotowych pienędzy 1/5. Ieſt pythanie iako drogo 1. lib. ma położyć na frimarku/ tak iżby na 100. zło. 5. zło. zyſkał. KłosAlg G3v.

»położyć granice, miedzę« = wyznaczyć, wytyczyć granice; też: oznakować w terenie; ponere terminos Vulg [szyk zmienny] (3:1): miely czy panowie waschi weſpolek znaschim Sandziakiem zgodzywſchi ſſie wedlug ſprawyedlywej rzeczi granycze polozicz. LibLeg 11/86, 10/61v; Leop Ex 19/23; BielKron 345.

»w [czyjej] mocy, w władzy(-ej), w woli, pod swe zdanie położyć« = poddać, uzależnić; ponere in sua potestate Vulg, PolAnt [szyk zmienny] (2:2:1:1): Y kto cie to k temu przywiodl/ ijżes polożyl myto twéy kupié w woli kupuiących? OpecŻyw 83v; Ale gdyż nie w naſzey moci ſzczęſcie połozono Muſim przyąć z dobrą wolą czo przynieſie ono HistJóz I7v; BibRadz Act 1/7; CzechRozm 20; Boſtwo iſz gwoli ſobie ten świát poſtáwiło/ Przeto teſz pod ſwe zdánie wſzyſtko położyło. KołakCath B4; WujNT Act 1/7.

»sjem położyć« [w tym: gdzie (8), na kiedy (4)] = convocare comitia Mącz [szyk zmienny] (12): ConPiotr 30; Ceſarz záſię Syem złożył w Spirze [...]/ á ieſliby mor przekáźi/ tedy gdzie Ferdynánd Krol położy/ áby ſie tám ziecháli BielKron 218; Potym Ceſarz poſłał ſwego Legatá ná ten Syem do Wormácyey/ ále gdy tám nalepiey pocżęli mowić/ poſłał záſię Ceſarz/ áby to odłożyli do przyſzłego Seymu/ kthory położył w Rátyzbonie. BielKron 218v; Látá 1547. Zygmunt Krol Polſki Syem wálny w Piotrkowie [...] ná S. Marćin położył BielKron 424v, 170, 206v, 210v; Mącz 61b 88b, 504d; Ziechawſzy gdzie ná mieyſce/ Wálny Syem położyć/ A ſłuſzne Condycye w Artykuły włożyć. BielSjem 9, 17.

»stolec [gdzie] położyć« (1): [książę Igor] Stolec ſwoy położył w Pereáſłáwiu/ á do mátki wſkażał/ thuć moie namilſze mieſzkánie BielKron 427v.

»położyć zakon, za ustawę« = ponere legem a. in statutum PolAnt [szyk zmienny] (1:1): Y położył to Iozef zá vſtáwę áſz do dniá tego ná ziemię Micraimſką áby Faraonowi piąta cżęść (byłá) oprocż ziemie ofárownikow BudBib Gen 47/26, Ps 77/4.

Szereg: »zmowić albo położyć« (1): Constituere disceptationem, Zmowić álbo położyć czás ku rozbierániu rzeczy áżeby ſie śrzodek mogł náleść á roznicá skończić. Mącz 413a.
c. Użyć w działaniu matematycznym; tu: pomnożyć (1): Przetóż/ kiedy śiedḿ ſeth y dwádźieśćiá położyſz ośmnaśćie kroć/ naydźieſz wſzytkiégo dwánaśćie tyśięcy dźiewięć ſeth y ſześćdźieśiąt GrzepGeom Mv.
3. Przedstawić jakąś osobę, rzecz, fakt jako przedmiot swojego lub czyjegoś osądu, wyboru, wyrazić sąd, zdanie, twierdzenie o czymś, uważać za coś, ocenić, potraktować jakoś (186): NiemObr 74; LatHar 203; iż iáko ſie dowié Młódźiéniec ten/ [...] Będźie ſie on w tym kochał/ á miedzy ſwoimi/ Od ſczęśćia to położy/ dáry przednieyſzémi/ Ze go páni miłuie GosłCast 49.

położyć za co (6): OGień w domu zá roſkoſz/ też położyć może/ Iákoż y ſam rozeznaſz/ gdyć źimno nieboże. RejZwierz 135; GórnDworz Z8v; Ty dowody położym zá grunt wſzyſtkiégo vkazánia náſzéy wiáry w téy tho ſpráwie. BiałKat 318v; RejZwierc 138v; położywſzy to zá rzecz niewątpliwą/ że źiemiá ieſt iáko mátká á fundáment/ y początek rzeczy tych/ któré nam do rąk przychodzą Oczko 4v. Cf cum A cum inf „być”.

położyć kim (2): A theż thu Pan tákie ná oſtátku położił omylácżmi á mátácżmi ludzkiemi. RejAp 180v. Cf cum A cum inf „być”.

położyć miedzy czym (1): Co/ że rzeczy ſą głębokié/ á náſz rozum miáłki/ nie bárzo go iémi traṕmy/ iedno tę przedćię miedzy dźiwnémi połóżmy. Oczko 9v.

położyć w czym (1): Krotkieś ſłowá wymowił/ áleś w nich dwie rzecży bárzo grube/ á wiernym chwalcom Bożym nie przyſtoyne położył CzechRozm 220.

cum A cum inf „być” [w tym: za co (1), kim (1)] (2): OrzQuin E2v; którego [Paracelsusa] dowćip [...] zá początek rzeczy nie máteryą/ kſtałt/ á odmiánę/ ále ſól/ żywé śrzebro/ á śiárkę być położył Oczko 6.

cum A dupl (1): dobry vczynek wſzytki duſzne wnętrznośći chłodzi. Przetoż owoc duchowny Apoſtoł położył: weſele. SkarKaz 351a.

Ze zdaniem dopełnieniowym (2): A czom tu położył iż ten M. był dobry cżłowiek to ſlowo nie tylko ieſt mnie ſamego/ ale ieſth żywych ludzi barzo wiele ktorzy ſwiątoſc iego żywota wyſoce wychwalaią WróbŻołtGlab A4; GliczKsiąż M6.

Zwrot: »położyć pospołu« = wyrazić sąd o całości, podsumować (1): (nagł) Epáminundás Tebáńſki. (–) GDy ſie przećiw Tebanom poſtronni broili/ Ludzie mu rozmaite wroſzki przynośili. Iedny złe powiedáli/ fortunne też drugie/ Położył ie poſpołu/ cżyniąc ſłowá długie. Iedi cnotę s ſtałoſcią mocnie záchowacie/ Pewnie że ty zá ſobą dobre wroſzki macie. RejZwierz 34.
a. Użyć w tekście określonej litery, wyrazu, fragmentu (14): BielKron Mmmm6; Ieſt tákowych omyłek barzo wiele/ ták iż nigdybym temu nie wierzył/ żeby ták oni ludzie vcżeni mieli ſię mylić [...]. Indzie nie właſnie/ indzie nie krżeczy/ [...] Indzie wątpliwie położyli/ iako w Rozdziale 30. w wirſzu 20. BudBib c3; vcżynię ſądy w Alekſándrij. (marg) Zachar. 13. wł. w Nou/ ale dla ſnádnieyſzego wymowienia wolałem położyć Greckie imię tego miaſta [...]. (–) BudBib Ez 30/14; CzechEp 266; LatHar 686 marg.

położyć miasto czego (9): Bo co by tu niektorzy miaſto i/ położyli y/ tedy wiédzmy że /y/ inſzy má dźwięk niſz i/ MurzOrt B2; Słowo Greckie miáſto tego cochmy my położyli chwalcą/ znácży dozorcę abo wytrykuſzá koſćielnego. BibRadz II 77b marg, *5v, I 161a marg; LatHar 167 marg, 334 marg, 700 marg; Bo Principes ſacerdotum, ſummi ſacerdotes, pontifices, y ſummi pontifices, áby kto nie mniemał żeby rożni byli: ponieważ miáſto tych czterzech iedno ſłowo w Graeckim wſzędy położono/ ktore ieſt άpχιεpεις WujNT przedm 22, s. 403.

położyć czym [= co] (1): Strzeż ſię y przekłádu Bezinego/ Brzeſkiego y Czechowicowego/ ktorzy miáſto Przeyzrzenia Bożego położyli/ Opátrznośćią Bożą WujNT 403.

b. Zaliczyć do czegoś lub kogoś, potraktować na równi, zrównać (9): Powiedáią żeſmy ich excomunicowáli/ gdyż oni ſami ſie excomunicowáli. Bo nas in extremo haereticorum położyli SarnUzn G7v.

położyć miedzy czym (2): A Retorika tedy trzecia ieſt miedzy roſtropnymi á rozumnymi naukami/ [...] ktorąmeſmy też trzećią położyli miedzy napierwſzymi Ciuilitatis cżęſćiami. KwiatKsiąż Iv; Mącz 388b.

położyć z kim (1): Tákeś go [człowieka] vczćił/ y przyochędożył/ Ześ go z Anyoły télko niepołożył KochPs 11.

Zwroty: »na czele [czego] położyć« (1): Niech ięzyk moy przyſchnie do vſt moich: ieſli pomnieć ná ćię nie będę/ á ieſli ćię ná czele wſzytkich poćiech moich nie położę. SkarKazSej 665b.

»w poczet swoj (a. [kogo]) położyć« (3): Azaż to nie on ſtáry błąd pogáńſki Rzymſki kogo chćieć po śmierći w pocżet Bogow/ á tu w pocżet świętych położyć CzechEp 80, 74, 338.

»położyć rowno [z czym]« (1): Niechćiał nas Bóg położyć równo zbeſtyámi/ Dał nam rozum/ dał mowę/ á nikomu z námi. KochPieś 51.

Szereg: »położyć albo wsadzić« (1): Quod admirandis suis inservit, Co miedzi dźiwy ſwemi położił álbo wſádźił. Mącz 388b.
c. Przypisać coś komuś lub czemuś, widzieć w kimś lub w czymś przyczynę, źródło czegoś [w tym: w kim, w czym (15)] (16): PatKaz II 35, 48; Si non proposuero tui Hierusalem, in principio leticiae meae. Ieſtlibych nie położył miaſta Ieruſalem/ na pocżątku weſela mego. WróbŻołt 136/6; RejPs 106v; Drudzy do Goſpodárſtwá wſzytkę myśl ſkłónili/ A w pieniądzách nawyżſzé dobro położyli. KochZg A3v; Cieſz ſie też onym błogoſłáwionym Synem iego/ ktorego on był ták vmiłował/ iż to ſam zeznawał/ że w nim był położył wſzytki roſkoſzy ſwoie RejPos 46v, 63; KochPs 126, 156; SkarŻyw A2, 501; kto ſię roſkoſzy rozmiłuie/ y w niey błogoſłáwieńſtwo ſwe położy/ kiedy rozumie żeby ią pośiadł/ á był iey Pánem/ tedy ſię opák ſtawa GórnRozm B3; SkarKazSej 669a. [Cf też IV. »opiekę [w kim] położyć«.]
α. Oprzeć na czymś swoje poglądy, postępowanie (3): áby [Pan] [...] w niwecż potárł ich krnąbrne á vporne mnimánie/ ktore oni w ſwoich wymyſlech położyli LubPs bb6v marg; RejPos 260v; Záś nie dobrze á porządnie niemoże ucżynić ten/ ktory máiąc władzą/ nie wſzytkę by ſwoię chęć/ ſtáránie [...] w náuce y w mądrośći położył. ModrzBaz 46v.
d. Przyjąć za źródło albo przedmiot swoich pozytywnych uczuć, oczekiwań; w zwrotach [w tym: w kim, w czym (116), o kim, o czym (3) (tylko w: »położyć wiarę«)] (119):

»położyć nadzieję« [szyk zmienny] (95): położyłem wtobie wſſytkę nádzieię ſwoię y teiem ieſt nádzieie iż ty ſpiſſeſz wſercu moiem ták iż ſnádnie będę rozumiał wſſytki ſpráwy twoie. RejPs 107v, 16, 23, 29, 30, 43v (17); SeklKat A2v; MurzHist C2; iż oni nádzyeye ſwe położyli w koniech/ w wozyech/ w zbroiach ſwoich. A mychmy vſánie ſwe vmocnili w ſwiętym imięniu Páńſkim. LubPs E3v, Rv, Z6v, aa; RejAp AA6, 6v, 90; Iż nic pewnieyſzego áni zákon áni vcżynki/ iedno to/ gdi kto pozna práwie Páná ſwoiego/ á wſzytkę ſwą nádzięię [!] położy w zbáwicyelu ſwoim. RejPos 55 marg; A tu dopirko gdy ták dufáć będzieſz/ á położyſz wſzythkę nádzieię ſwoię w Pánu ſwoim/ weźmieſz ná ſię mocną tarcż/ á daſz práwie policżek cżártowi ſproſnemu RejPos 71v, ktv, 4, 13v, 14 [2 r.], 24 (54); RejZwierc 265; BudBib 2.Mach 7/20; CzechRozm 227; KochPs 4, 35, 59; SkarŻyw 460; KochJez B2v; GrochKal 6; OrzJan 66; LatHar 574; WujNT 727 marg; Nie pátrzćieſz ná ich [Turków] wielkość ni ármatę wielką/ W ktory on z poſłuſzeńſtwem położył ſwą wſzelką. Nádzieię/ á my ią záś w Bogu pokładaymy CzahTr F4, C2v, F4v.

»położyć ufanie (a. dufanie, a. ufność)« = confidere, fiduciam habere PolAnt [szyk zmienny] (16): RejPs 35v, 49v; Lecż ty ktoryżkolwyek maſz nádzyeyę w Pánye/ Położże w nim záwżdy mocne ſwe vfánye/ A on cyebye ná wſſem ták záchowáć racży LubPs Ov, D4v, O6v, R2, R2v marg, Z5v; BibRadz Eccli 2/10, 2.Mach 8/18; iuż ſie ták rozmiłuy Páná ſwoiego/ iuż wſzytkę ſwą nádzieię/ wſzytko ſwoye dufánie położ w nim RejPos 130, 30v; Bądźćie ſtali/ którzyśćie w pánu położyli Vfność ſwoię/ á ſercá wáſze on pośili. KochPs 43, 34, 198; SkarKaz 350b.

»położyć wiarę« [szyk zmienny] (16): RejKup k6v; LubPs Z5v; A gdy w nim położymy mocną wiárę á nádzieię náſzę/ pewnieć nam poda miłośćiwą rękę ſwoię RejPos 173; Gdyż pewnie wieſz iż położywſzy mocną wiárę ſwoię o nim y o miłoſierdzyu iego/ możeſz ſobie wſzytko zyednáć RejPos 237, 4, 33, 116v, 119, [154] (14).

e. Założyć istnienie czegoś, być pewnym co do czegoś (1): Do obrony przećiwko gwałtownemu káżdemu nieprzyiaćielowi (położywſzy w przod błogoſłáwieńſtwo/ łáſkę y obronę miłego Páná Bogá) trzech rzeczy/ iáko ia rozumiem/ potrzebá. VotSzl B4v.
III. Uczynić, sprawić, spowodować coś, dokonać czegoś; ponere Vulg, PolAnt; dare PolAnt [tylko w tekstach Biblii i na Biblii wzorowanych]; (76):

położyć co (11): Ten Pan położywſzy ciemność vkazał ſwą dziwną moc LubPs X6; BibRadz Eccli 17/4; Salomon/ iął ſie zbytecżnego gámráctwá/ zwłaſzcżá z niewiáſtámi pogáńſkimi [...]/ y położył zmázę y odſzcżepieńſtwo w narodzye ſwoim BielKron 78v; BiałKat 31. Cf Zwroty.

Zwroty: »położyć duszę [czyją] ku żywotowi« = zachować kogoś przy życiu (1): Błogoſławćie Narodowie Bogá náſſego/ á vcżyńćie ze [!] będzie słyſſan głos chwały iego. Ktory położył duſſę moię ku żywothowi [qui posuit animam meam ad vitam] Leop Ps 65/9.

»położyć nieprzyjaźń, nienawiść [miedzy kim a (i) (miedzy) kim]« = inimicitiam ponere PolAnt [szyk zmienny] (3:1): BibRadz Gen 3/15; oto piſmo mowi/ że Pan Bog położył miedzy Wężem á Niewiáſtą/ y miedzy plemieniem wężowym á plemieniem niewieśćim nienawiść OrzRozm G3v; BielKron 2; RejPos 101v.

»owoc położyć sobie« = wydać, urodzić owoce; przen (1): WInne drzewo tſzcże Izráel/ owoc (áza) położy ſobie [fructum ponet sibi]? wedle mnoſtwá owocow ſwych námnożył ołtarzow BudBib Os 10/1.

»położyć [przeciw komu] złe za dobre« = odpłacić złem za dobro (1): Miáſto thego co by mię miłowáli/ vwłacżáli mi/ iá lepak proſilem (zá nimi). Ipołożyli przeciw mnie złe zá dobre [posuerunt adversum me mala pro bonis]: á nienawiść zá vmiłowánie moie. Leop Ps 108/5.

»położyć znamiona« = uczynić cuda (1): Gdyż położył w Egipcye známyoná ſwe dziwy/ Y ná polu Tányeyſkyem yáko Bog prawdziwy/ Ony wſſytki rzeki ich ták im w kreẃ przemyenił LubPs S.

a. Uczynić kogoś lub coś kimś, czymś, jakimś; zamienić, zmienić w coś (53):

położyć kogo, co jako(by) co (10): WróbŻołt cc7v; gdy położy wſſyſtki kámienie ołtarzowe iáko kámienie pothłucżone ná proch/ nie będą ſthać gaie bałwáńſkie áni bożnice. Leop Is 27/9, Is 41/15, 49/2 [2 r.], Bar 2/26, Am 8/10; położę naſienie twoie iáko piaſek morſki/ ktorego nie lza zlicżyć prze mnoſtwo. BudBib Gen 32/12, Is 14/17, 50/7.

położyć kogo jakiego (1): Et ego primogenitum ponam illum: excelsum prae regibus terrae. A ia położę iego pirworodnego wyſſzego nad wſzytki krole ſwiata tegc WróbŻołt 88/28.

położyć co na co (1): Terram fructiferam in falſuginem: a malicia inhabitantium in ea. A położył ziemię płodną na niepłodnoſc dla złoſci tich ktorzy w niey mieſzkali. WróbŻołt 106/34.

położyć kogo, co w co (5): WróbŻołt 88/41; Położył puſſcżą w ieźiorá wodne: á źiemię bez wody/ w wyſzćia wod. Leop Ps 106/35, Ier 4/7; położy źiemię iego w ſpuſtoſzenie/ y nie będźie nikt coby w niey mieſzkał BibRadz Ier 50/3; BudBib Gen 17/20.

położyć komu co za co (1): Położ mi zá práwą drogę on zakón twoy ſwięty LubPs aa6.

położyć kogo, co kim, czym, jakim (29): położył mię opuśćiáłą/ cáły dźień żałośćią ſkonáną. Leop Thren 1/13, Ps 118/33, Cant 1/5, Ez 21/27; Cwicż ſię Ieruſzalimie/ [...] ábych ćię nie położył ſpuſtoſzeniem (y) ziemią ku mieſzkániu niezgodną. BudBib Ier 6/8; Śmiećiámi y obrzydłośćią położyłeś nas w pośrzodku narodow. BudBib Thren 3/45, Iob 38/9, I 351c marg, Ier 10/22, 25/12, 50/3, Ez 21/32, 33/29; KochPs 134. Cf W przen.

położyć co w kim (1): poſui adiutorium in potente et exaltaui electum de plebe mea. [...] położyłem mocz wſpomożenia mego w moezarzu y podwyſſzyłem wybranego z ludu mego. WróbŻołt 88/20.

położyć co, że będzie czym (1): Y położę wſſytkie gory moię/ że będą drogą Leop Is 49/11.

położyć komu (2): POłoż mi zakon Pánie drogą ſpráwiedliwośći twoich/ á będę ſie o nim pytał wſſędy. Leop Ps 118/33. Cf położyć komu co za co.

położyć czym z czego (1): BudBib Iob 14/4 cf Szereg,

cum A dupl (3): iżeſmy położyli omylność nádzieię náſzę Leop Is 28/15, Ps 17/12; Położył ćemność táynik ſwoy BudBib Ps 17/12.

Zwroty: »u siebie położyć« (1): A ia go piérworodnym v śiebie położę/ Y wſzytkim świátá tego Tyránnóm przełożę. KochPs 134.

»[co] w troskach położyć« = uczynić pełnym trosk, kłopotów (1): Wſpomni ſobie/ iáko krés ćiáſny mego wieká: Izalibyś ty prózno ſtworzyć miał człowieká? Zeby y ten lichy czás w troſkách miał położyć? KochPs 135.

Szereg: »dać albo położyć« (1): Kto vcżyni (marg) wł. kto da (álbo położy.) (–) cżyſtym z niecżyſtego? ni ieden. BudBib Iob 14/4.
W przen (15):
Zwrot: »położyć podnożkiem (nog [czyich] a. nogam [czyim]), ławką nog [czyich]« [w tym: kogo (14)] = poddać czyjejś władzy, oddać we władanie; zniszczyć; ponere scabellum pedum Vulg, PolAnt [szyk zmienny] (14:1): Donec ponam inimicos tuos, ſcabellum pedum tuorum. Ażeć położę nie przijaciele twoie/ ławką nog twych WróbŻołt 109/1; MurzNT Matth 22/44; Aż ia położę nieprzyiaćioły thwoie podnoſſkiem nogam twoim? Leop Matth 22/44, Act 2/35; BibRadz Hebr 1/13; RejPosWstaw [213]v; CzechRozm 177, 180; Ieſt zá námi Rycerz mocny/ Iezus Kryſtus, Pan walecżny/ ktory to wſzyſtko zwyćiężył/ moc ich podnożkiem położył. ArtKanc D2v; WujNT 5, Matth 22/44, Mar 12/36, Luc 20/43, Act 2/35, Hebr 1/13.
b. Uczynić przedmiotem czyjegoś działania; narazić; wystawić na czyjeś działanie [w tym: kogo (7)] (9):

położyć na co (5): przećiwko ludu pierzchliwośći moiey/ dam mu porucżeńſtwo/ by pobrał łupy rozebrał korzyść/ y położyłby go ná potłocżenie iáko błotho ná vlicach. Leop Is 10/6. Cf położyć u kogo na co; komu na co.

położyć u kogo na co (1): Położyłeś nas v wſſech ſąſiad ná wzgárdzenye LubPs M2.

położyć komu na co (3): Położyłeś nas ſąſiadom naſzym na prżećiwianie WróbŻołt 79/7, 43/15. Cf Zwrot.

położyć czym (4): przywiodę ie ná ziemię tę/ [...] y ſpuſtoſzę ie/ á położę zdumieniem/ y świſtániem BudBib Ier 25/9, Ier 25/18. Cf położyć komu czym.

położyć komu czym (2): Leop Ps 87/9; Oddaliłeś znáiome moie odemnie/ położyłeś mię im obrzydłośćią BudBib Ps 87/9.

Zwrot: »położyć na pośmiech [komu]« (1): Położyłeś nas miły panie na poſmiech ſąſiadom naſzym WróbŻołt 43/14.
c. Postąpić z kimś w określony sposób, potraktować kogoś jakoś [kogo jako kogo, co] (2): ná was ktorzyſcie tu zoſtáli poſlę miecż y głod y mor/ położę was iáko Figi złe ktore ſie ieść nie godzą. BielKron 95; BudBib I 389b marg.
IV. Bez funkcji semantycznej; w połączeniu z inną częścią mowy tworzy zwroty oznaczające czynność lub stan określone przez tę część mowy (30):

»[na ilu] położyć dział« = podzielić (1): Tám więc lew oſłowi mowił/ Aby obłow dobrze dzielił. Ośieł iáko mąż pobożny/ Ná trzech położył dział równy BierEz K4.

»imię [komu] położyć« = nadać imię, nazwać, mianować (1): Pocżnieſz Syná y porodźiſz/ imie mu IEzus położyſz ArtKanc A5.

»kochanie sw(oj)e położvć [w kim (13), w czym (1)]« = upodobać sobie [szyk zmienny] (14): RejPs 54v, 197v, 200v; rácż ſam [Boże] zyemyę ſądzić/ To dzyedzictwo twoye rácż łáſkáwye rządzić/ Coś ye ſobye ze wſſech narodow rozmnożył/ A ſwoyeś kochánye w nim wyecżnye położył. LubPs S5v, Qv, S2, T5 marg; A iżbyś rozumiał iż on tę winnicę ſwoię ieſzcże od pocżątku ſwiátá ſobie vſzcżepić racżył [...] y iáko ſwe wſzythko oſobliwe kochánie w niey położył. RejPos 59v, 19v, 41, 58v, 59v, 100v, 122v.

»położyć mieszkanie« = zamieszkać; przen (1): lecz fráſunek w ſercu mym pánuie. (–) Prze Bóg/ y w ſercu moim położył mieſzkánie. ZawJeft 20.

»położyć mocną nadzieję w sobie, [co] w dobrej nadziejej« = być dobrej nadziei, mieć nadzieję co do czegoś [szyk zmienny] (1:1): Zdrowie ſwe w dobrey nadzieiey położ boſtny naſmierć wſziſci powinni, ale dobrze vmrzeć przyrodzenie tilko ſamym cznotliwym vżicza. BielŻyw 43; RejPos 237v.

»opiekę [w kim] położyć« = wziąć pod opiekę, zaopiekować się (1): Tu iuż on wſzytkę opiekę y wſzytki rádośći ſwoie w tym Koſciele położył. RejPos 139v.

»[na kogo] potwarz położyć« = spotwarzyć, oskarżyć niesłusznie (1): dla pýenýędzy ktorechmy wzýęli znaſſemi wory w wýedzýeniſmy tu iż by na nas potwarz położył HistJóz D.

»położyć [co] pusto« = opróżnić (1): A ták położywſzy go [staw] puſto/ wypuść do kęſá z niego wodę/ ieno w Rzéczyſku zoſtaẃ Strum L.

»położyć na rachunek [co]« = obliczyć, wyliczyć (1): Ieſliże by z ſzcżedł ná máiętnośći brát twoy/ á przeto dzierżawkę ſwą odbył/ po thwym kupnie ieſliby chćiał krewny iego odkupić to co on záprzedał/ może: ieſliżeby niemiał krewnego/ á on ſam mogłby mieć pieniądze ku wypłácániu záſię: położą ná ráchunek pożytki [computabuntur fructus] ktorych vżył on co był kupił/ od onego cżáſu gdy był przedał/ á oſtátek mu dopłáći Leop Lev 25/27.

»położyć [co] rowno, równy z ziemią« = zrównać z ziemią; in planitiam facere, pervenire, facere in terram PolAnt [szyk zmienny] (3:1): RejPs 108v; Obronę też wyſoką murow twych rozrzući/ á położy ią rowno z źiemią ták iż ſię w proch obroći. BibRadz Is 25/12; BudBib 2.Mach 14/33; Ci przez ogiéń/ przez miecz ſrogi Zniſzczyli twóy lud vbogi: Miáſtá/ y zamki budowné Położyli z źiemią równé. KochPs 119.

»rozmierzone położyć [co]« = zmierzyć, określić ilość (1): Ták ćię pyſmo vcży/ gdy mowy [...]. Otoś rozmierzone położył dńy moie. A Iob powiáda/ lidżbá mieśięcy żywotá mego vćiebie ieſt Pánie BiałKaz Cv.

»sam przeciwko sobie skargę położyć« = oskarżyć samego siebie (1) będąc niewinnem/ ſám przećiwko ſobie nie kto inſzy przećiw ięmu/ ſkargę położył MurzHist C3v.

Przen (1):

»położyć [co] na rozproszenie« = rozproszyć, tj. zniszczyć (1): Iż ſámiż paſterze ſtárli á podeptáli winniczę moię/ [...] obroćili ią máło nie w puſtynią/ á położyli ią práwie ná roſproſzenie. RejPos 60v.

Synonimy: I.A.a.β.ααα. zabić; γ. dać, oddać, obiecać, obdarować, ofiarować; aa. objawić, obwieścić, ogłosić, pokazać; ββ. ofiarować; γγ. dać, okazać, pokazać; aaa. obwinić, oskarżyć; δδ. dać, oddać, opłacić, zapłacić; ε. obić, pokryć; ζ. oblec, odziać, okryć; η. pobudować, zasadzić, zbudować θ. zebrać, zgromadzić; ι.αα. zachować; k. postanowić, postawić, stawić; b.β. osadzić; γ. nakreślić, namalować, napisać, narysować; B. schować; a. pochować, pogrzebać, schować; II.1. napisać, objawić, oznajmić, powiedzieć; a. przytoczyć; b. pokazać, wyliczyć, wymienić; 2.a. pokazać, przytoczyć; b. ustanowić; 3.b. zrownać, wsadzić; III. dokonać, sprawić, uczynić, udziałać; a. zamienić, zmienić.

Formacje współrdzenne cf ŁOŻYĆ.

Cf POŁOŻENIE, POŁOŻONY

LWil