[zaloguj się]
[pdf]

PRZEKOP (128) sb

przekop m (88), przekopa f (23), przekop a. przekopa (17); f MetrKor (2), MiechGlab (2); m :f Murm (1:1), BartBydg (1:4), BibRadz (4:1), BudBib (22:1), Strum (1:12). [Za formy wątpliwe uznano dwuznaczne użycia z tekstów, w których nie ma zaświadczonej formy pewnej lub występują obie.]

e, o oraz a jasne.

Fleksja
sg pl
N przekop, przekopa przekopy
G przekopu, Przekopa, przekopy przekopów
D Przekopu
A przekop, przekopę przekopy
I przekop(e)m, przekopą przekopy, przekopami
L przekopie przekopach
inne sg A a. I - przekopę, przekopą

sg N przekop (25), przekopa (10). ◊ G przekopu (17), Przekopa (1), przekopy (4). ◊ D Przekopu (1). ◊ A przekop (15), przekopę (4). ◊ I przekop(e)m (9), przekopą (1). ◊ A a. I przekopę a. przekopą (1). ◊ L przekopie (9). ◊ pl N przekopy (3). ◊ G przekopów (4); -ów (1), -(o)w (3). ◊ A przekopy (16). ◊ I przekopy (4) KochZg, BielSpr, OrzJan (2), przekopami (2) ModrzBaz, StryjKron. ◊ L przekopach (2); -ach (1) Strum, -åch (1) Leop.

Sł stp: przekop, przekopa, Cn: przekop, Linde także XVII – XVIII w.: przekop, przekopa.

1. Wykop ziemny (91):
a. Sztucznie utworzony kanał; fossa Murm, BartBydg, Miech, Mącz, PolAnt, Cn; fossatum Mymer1, BartBydg, HistAl, Cn; alveus Murm, BartBydg; euripus Mącz, Cn; fovea BartBydg; rivus PolAnt; defossus, fossum, fossura Cn (85): Murm 28; Mymer1 12; Aquaeductus, pothok, rynna, przekopa, kądy woda vichodzy BartBydg 12b, 60 [2 r.]; Ták iż płynęły wody około ołtarzá/ á przekopá byłá nápełnioná wodą. BibRadz 3.Reg 18/35, 3.Reg 18/38, 4.Reg 18/17; A w ten cżás ow przekop pámięći godny robiono około Káźimierzá Krákowſkiego/ w ktory poł Wiſły wpuſzcżono/ á po nim płáwiono ſol y drwá ná doł. BielKron 375; Item Euripi dicuntur, Zrzódłá/ Kanałá álbo rury którémy z daleká wodę do miáſta álbo ynſzego mieyſca/ przywodzą/ row ſtrugá/ przekop też może być zwan. Mącz 109c; Tergere fossas veteres, Wyrumowáć/ wyſzlámowáć stáre przekopy. Mącz 449d, 132c; BielSpr 7; Iedno tego pilnuy ábyć wodá ſtáłá w Przekopie/ równo z ónym mieyſcem kędyś ią puśćił. Strum D2; A ták wſzyſtká wodá która przez Groblą przemaka/ obróći ſye óną Przekopą do Rzéki. Strum I4, kt, D, Dv [2 r.], D2 [3 r.], I3 (14); [ZapWpolKośc 1546 8/736; Dict 1566 H4v].

W połączeniu szeregowym (1): wezmi laſkę twoię y wyćiągni rękę twoię ná wody Micráimſkie/ ná rzeki ich/ ná przekopy ich/ y ná ieziorá ich/ y ná wſzytko zgromádzenie wod ktore maią/ áby były krwią BudBib Ex 7/19.

W porównaniach (5):

~ Jako comparatum (4): Alveus fluminis fossa per quam labitur flumen, Der flos des wassers do das wasser anhin laufft der durchlauff. Dol iákoby przbkopá [!] kędy rzeká ćyecze. Murm 24 [idem] BartBydg 7b; Ia mądrość ieſtem iáko przekop z rzeki wywiedziony. BudBib Eccli 24/34[41]. Cf »jako przekop wody«.

Jako comparandum (1): A oto przekopá moiá ſtáłá ſię iáko rzeká/ á rzeká moiá wezbráłá iáko morze. BudBib Eccli 24/37[43]. ~

Zwroty:[»przekopami okopywać« : WInnic/ ogrodow/ álbo rol grodze y obrony rozmáite bywáią. Bo iedni ie przekopámi okopuią/ drudzy płotmi z kolá y chroſtu vplećionymi: drudzy záś oſadzáią tarnim/ álbo iákim inſzym drzewim. Cresc 1571 142 (Linde).]

»przebić przekopę« (1): Tedy day przebić Przekopę/ od kóńcá do kóńcá Grobléy/ wzgłąb półtorá łokćiá/ á ná ſzérz dwá Strum I4.

»przekopać przekop« (1): ábowiem gdzie ſie im [Rzymianom] tráfiłá przepráwá przes rzekę wielką [...] tedy przyſtąpiwſzy nád rzekę przekopáli kilko przekopow w tyle ſiebie y w tyle woyſká wſzyſtkiego/ ktoremi przekopy puśćili wodę imo śie z rzeki/ ták iż iey w rzece máło zoſtáło/ łácno ſie przes oſtátek przepráwili. BielSpr 7.

»przekop wieść« (1): Ducere fossam Przekop wieść. Mącz 95d.

Wyrażenia: [»przekopa rurna«: Młyn miescki na Bistriczy przekopie rurnej. LustrLub 8.]

»jako przekop wody« (1): Ia mądrość [...] Iáko przekop wody [quasi aquae ductus] weſzłám do ráiu. BudBib Eccli 24/35[41].

α. Okop, rów (najczęściej wypełniony wodą) okalający miasto lub obóz jako obrona, fosa; niekiedy może wał obronny; fossa Miech, Mącz, Modrz, JanStat; fossatum Miech, HistAl (49): MetrKor 37/4; HistAl A7v; Wenetowie przed thym w piąćinaśćie dniách vdziáłáli byli mury od morzá do drugiego brzegu morzá/ y puśćili dwá przekopy BielKron 273; [Turcy] nágotowáli też rozg ſuchych/ ſiárki z prochem/ iż kiedy poydą przez przykop nietylko ie ſtrzelbą bić/ ále y ogniem pálić námiothawſzy w przekop rozg/ ſiárki/ prochu/ ſmoły z ogniem/ po murze też pełno Turkow z kámieńmi á z ſtrzelbą BielKron 314v; bo ieſt Biłágrod w dobrym mieyſcu y w dobrey obronie/ z iednę ſtronę ieźioro ie wielkie przyrodzone obtocżyło/ y przekop/ thakież trzy wáły vſypáne ſzeroko y wyſoko/ z drugą ſtronę Dunay. BielKron 316, 123, 312v, 316v, 439v; Musculus, Nieyáki ruſtunek też támowánie woyenne którym ſie záſtáwiáyą żołnierze nápełniáyąc przekopy gdy chcą ſturm ná miáſto vczinić. Mącz 238b; RejZwierc 248; Gdyż nie tylko przekopy záſypuią Turcy/ ale y miáſtá podſzáńcowawſzy ſie bliſko pod mury/ miecą źiemię ieden podle drugiego ſtoiąc ná gorę/ przymykáiąc ſie pod mury po troſze/ thák długo iż y mury záſypą BielSpr 63v, 2 [2 r.], 62v, 63v [2 r.], 64; [Niemcy] bárdzo wiele ſwych ná polu zoſtáwili ktorzy cześcią pobići/ częścią poimáni/ częścią gdy zbroyni w przekop pełen wody ſkakáli/ potonęli StryjKron 647; KochJez Bv; [Myſzkowſki dobył miecżá zábił go [Jana Zatorskiego]/ vciekł ná koniu ná proſt przez groblą/ chocia byłá przekopá wielká przeſkocżył ią BielKron 1551 272v].

W połączeniach szeregowych (7): BielKron 375; A ieſli nieprzyijaciel wzamek dufa więcey/ Więc koſze pleſć/ a knim ſię ſzańcować co pręcey. Wał znoſić/ przekop rownać/ tłuc taranem muri KochSat C2; Munimen, et Munimentum, Obroná/ Báſzta/ Przekop/ Wał/ Strzelbá. Mącz 237a, 247b; A przeto żołnierz/ [...] ma być posłuſzen: choćia mu każą w oboźie zoſtáć/ choćia ſię z nieprzyiaćielem potkáć/ choćia w przekop iść/ choćia ná wał ábo ná mur leść ModrzBaz 114v, 109v; OrzJan 81.

W porównaniu (1): Tenże wyſep z ſtara dawna Taurica [...] dzis przekopem Sarmathowie zową/ bowiem woda zewſząd one miaſta obiegła iakoby przekopa. MiechGlab 73.

Zwroty: »przekopem o(b)toczyć (a. otaczać); [przekopy toczyć]« = fossis circumducere Modrz (3): Vallo et Fossa castra munire, Wáłem y przekopem obos obtoczić. Mącz 132c; ModrzBaz 35; StryjKron 335; [Trzebá wiedźieć/ czemv przed láty miáſtá murem otaczano: czemu teraz mury zá wał wyſtáwiáią: czemu mury nie proſto wiodą/ báſzty ſzéroko ſádzą/ przekopy toczą. CerGór 26].

»przekopem (ob)warować« = fossa munire Modrz (2): ModrzBaz 112; Boleſław Pius Xiążę Káliſkie [...] miáſto y zamek Płock od Litwy ſpalony znowu opráwił/ przekopámi y wáłámi otoczył y obwárował StryjKron 335.

»przekopy (wy)kopać« [szyk zmienny] (2): młodź tá ktora ſie ná wśi rodźi/ godnieyſza ieſt ku ćwicżeniu rzecżam Rycerſkim/ [...] Ná káżdą poſługę Woienną godni/ kopáć przekopy/ trawę ſiec/ śierpem żąć/ drwa rąbáć/ przes Rżeki pływáć BielSpr 2; StryjKron 427.

Wyrażenia: »przekop głęboki« [szyk 1:1] (2): Segemon ſprawcá Turecki ſporády Vlamaná dał vczynić pod murem przekop głęboki/ vſuwſzy ná obu brzegu groble przykre iakoby ſniego nie ledá iáko wyſzedł BielKron 314v; ieſliby nie mogł dobieżeć w nocy przed głębokim przekopem/ tedy ſtrzałą przewierćiawſzy v niey ná końcu dźiurecżkę przywięzáć nić mocną długą/ ſtrzelisz do párkánu albo do muru iżby vtknęłá BielSpr 62v.

»przekop miejski« = fossatum civitatis HistAl (4): HistAl A7v; Przyſzło potym ná to iż Romulus zábił brátá/ iż nád iego roſkazánie przekop mieyſki przeſkocżył. BielKron 98v, 265; Chłopi tułáiący ſie/ [...] chcemy y vſtáwiámy/ áby [...] byli imáni y zátrzymáni: á potym okowáni niech będą obrácáni ku czyniéniu grobli/ y przekopów mieyſkich [fossas Civitatum JanStat 1094] SarnStat 520.

»przekop suchy« (1): podkopáli onę báſzthę Azápi áż vpadłá/ drugie zbili dziáły áż drzewá pierzcháły/ przekopy ſuche náśćiełáli chroſthem drzewem y źiemią BielKron 316.

Szeregi: »doł albo przekop« (1): Za dołem álbo przekopem mieyſkim/ od zachodu ſłońcá przed miáſtem [Ieruzalem] Pan Kryſtus był vkrzyżowan BielKron 265.

»grobla i (albo) przekop« = agger et fossa JanStat (2): Gdy chłop lozny prziydzie do miáſtá á nie vrządźi ſię álbo nierobi rzemioſłá do trzećiego dniá/ táki przes vrząd mieyſki ma być poiman/ ktorem máią robić około grobley álbo przekopow. UstPraw D; SarnStat 520. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»kopiec i przekop« (1): Tatarzy zburzywſzy Węgri, [...] połoziłi oboż miedzi Strigoniem á miedzi Laurinem/ gdzież ieſzcze ſą kopcze y przekopy [fossae et tumuli] znamię ich położenia MiechGlab 16.

»(nie) mur, (ani) przekop« [szyk 2:1] (3): (nagł) Kámieniec. (–) KTo widzyał iáki tám dziw/ Bog ſpráwił z nátury/ Iákie przykre przekopy/ iákie twárde mury. RejZwierz 110v; BielKron 391v; ręką mężną bowiém nie mury/ áni przekopy roſłá śiłá Polſka OrzJan 86. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.]

»przekop albo row« (1): Trzy też groble y wáły vſypał/ y trzy przekopy álbo rowy głębokie przywiodſzy w nie wodę wykopáć dał wten czás StryjKron 427. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»przekop, (i) wał« = fossa et (atque) vallum Mącz, Modrz [szyk 3:3] (6): MetrKor 38/287; Niech ſye miáſto otoczy troiákiemi Wáły/ Troiákiemi Przekopy/ y mocnymi Dźiáły. Kiedy przyydźie Niezgodá/ vniżą ſye Mury/ Y wnidźie Nieprzyiaćiél KochZg A2v; Mącz 132c; Przed láty wonych wielkich mieśćiech byli oſobliwi Vrzędnicy/ ktore zwano AEdiles/ iákoby Dozorcy domow: bo ći doglądáli/ áby były cáłe domy y chędogie/ [...] przekopámi y wáłmi/ nietylko Miáſtá/ ále też y polá otacżáli/ á tym ſpoſobem cżynili obronę kráiny ſwey przećiwko naiázdom nieprzyiaćielſkiem. ModrzBaz 35, 112; StryjKron 335.

b. Wykopany w ziemi zbiornik na wodę; cisterna PolAnt (6): Gdy tedy przyſzli w pośrzod miáſtá/ Izmáel ſyn Náthániego pośćinał ie nád przekopem BibRadz Ier 41/7, Ier 41/9; BielKron 69v.
Zwrot: »przekop wybrać« (1): A przekop on w ktory powmiátował Izmáel trupy onych mężow ktore był pobił dla Godoliaſzá/ był przekop ktory dał wybráć [Et cisterna ... quos percussit] Krol Aſá dla Bááſy Krolá Izráelſkiego BibRadz Ier 41/9.
Wyrażenia: »przekop głęboki« (1): Piſze Iozephus iż też Ioáb drugą połowicę miáſtá tákież wyſtáwił/ á był tám przekop głęboki ktory zwano Mello/ przeto od tego przekopu zwano też y miáſto Mello. BielKron 69v.

»przekopa studzienna« (1): Putearius, przekopa studzyenna BartBydg 127b.

c. [Tunel, podkop:
Wyrażenia: »przekop głęboki«: wnątrz w mieśćie zá murem vczynić przekop głęboki á wnym oddechy gęſte kiedy iuſz ſpolá kopánie pocżuią co rychley ſie przećiw nym kopáć ŁaskiSprRyc A4v.

»ślepy przekop«: Tákże może być przed káżdą braną vdźiáłan ſlepy przekop ábo grubá á doł nákryty ŁaskiSprRyc C2v.

Szereg: »przekop abo gruba«: ŁaskiSprRyc C2v cf »ślepy przekop«.]
2. Rzeka (w tłumaczeniu hebr. wyrazu „jeor” używanego w Biblii na oznaczenie Nilu, rzadziej innej obcej wielkiej rzeki); flumen PolAnt (20): Było po dwu lat/ że ſię ſniło Fáráonowi: áno ſtał nád przekopem. A oto z przekopu wychodziło ſiedm krow pięknych na poyrzenie BudBib Gen 41/1-2; y obroćiły ſię wſzytkie wody ktore w przekopie w krew. A ryby ktore w przekopie pomárły/ y zgnił przekop że niemogli Micraimiánie pić wody z przekopu BudBib Ex 7/20-21, Gen 41/3 [2 r.] 17, 18, Ex 7/15, 17 (20).
3. Jama, zagłębienie w ziemi; vorago Vulg (4):
Wyrażenie: »przekop ziemny« (1): Wnidź w opokę/ á ſkriy ſie w przekopach źiemnych [in voragines terrae]/ od oblicża boiáźni Bożey/ y od Wielmożnośći máieſtatu iego. Leop Is 2/19.
a. Prawdopodobnie: Wąwóz, jar (3): Atám nie daleko páłacu Krolewſkiego był ieden przekop wielki w ktory źwierzętá leśne były ſchadzány/ y przykázał on Sthároſtá áby w tym przekopie doły cżyniono/ á przykryto ie liśćiem áby w nie źwierzęthá wpádáły HistRzym 66v, 66v.
4. n-loc Miasto, dzisiejszy Perekop, miasto na Ukrainie w obwodzie krymskim (13): LibLeg 10/96v; OWidius Nazo Poetá známienity tego cżáſu był záſłan od ceſarzá zá morze Pontſkie/ gdzye dziś kafá álbo przekop/ bo to pirwey Rzymiánie dzyerżeli/ y złocżyńce záſyłáli w ſtráceńce BielKron 131v, 140, 163, 335, 336, 402, 461v; Możemy też to pomnieć/ że [Amurates] iuż część poſiadł Podolſkiey źiemie/ Oczakow y Przekop/ etc. MycPrz II B4v, I C; A dziś Tatarzyn ſtrzela tám dzikie Kobyły/ Gdzie pierwey mocne Zamki/ Więże [!]/ z Miáſty były. (marg) Zwłaſzcżá Targowiſká Miáſto vpádłe ſtáre w polach zá Kijowem ku Przekopu. (–) StryjKron 56, 260, 395; [BielKron 1551 121].

Synonimy: 1.a. fosa, kanał, koryto, row, rura, rynna, struga, wykopanie; α. doł, okop; b. brunna, cysterna, studnia; c. loch, podkop; 2. rzeka; 3. doł, gruba, jama, loch.

Cf PRZYKOPA

LW