[zaloguj się]
[pdf]

PRZEŚĆ (462) vb pf

prześć (109), przejść (52), przejć (17), przeć (3), przeniść (2), prześć a. przejść (28), prześć a. przejć (17), prześć a. przejść a. przejć a. przeć a. przeniść (234); prześć MurzNT (2), BielKron (63), BudNT (3), Calag (3), WujNT (34); przejść FalZioł (3), Leop (23), BielSpr (4); przejć LibLeg (7), GlabGad, HistRzym (4), Oczko (5); przeć LubPs (3); przeniść WujJud; prześć : przejść Mącz (1:6), GórnDworz (1:2), WysKaz (2:1); przejść : przeniść SkarŻyw (13:1); prześć : przejć HistAl (4:1). [Do postaci pewnych zaliczono również formy osobowe i part z tekstów, w których bezokolicznik jest zaświadczony wyłącznie w jednej z tych postaci. Za wątpliwe uznano formy osobowe i part z tekstów, w których brak bezokolicznika lub jest on zaświadczony w różnych postaciach.]

W inf -e- Mącz (7), -é- (2) MurzNT, Oczko; w fut i imp -é- (11), -e- (8); -é- Oczko (3), KochFr, KochBr, PudłFr, SarnStat (2); -e- OpecŻyw, Mącz (4), SiebRozmyśl; -é- : -e- MurzOrt (2:1), GrzepGeom (1:1); w pozostałych formach e jasne.

Fleksja
inf prześć, przejść, przejć, przeniść, przeć
praet
sg pl
1 m przeszedłem, -m przeszedł m pers przeszlismy, -smy przeszli
2 m -eś przeszedł m pers przeszliście, -ście przeszli
f przeszłaś, -ś przeszła m an
3 m przeszedł m pers przeszli
f przeszła m an
n przeszło subst przeszły
plusq
sg pl
3 m przeszedł był m pers byli przeszli, przeszli byli
n było przeszło subst
imperativus
sg pl
1 niech przéjdę przéjdzmy
2 przéjdzi, przéjdź przéjdźcie
3 niech, niechåj przéjdzie
conditionalis
sg pl
1 m m pers przeszlibychmy
3 m by przeszedł m pers przeszliby, by przeszli
f by przeszła m an
n by przeszło subst by przeszły
con praet
sg pl
3 m by przeszedł był m pers by byli przeszli

inf prześć (21), przejść (14), przejć (6) [zapis: -idź], przeniść (2), przeć (1) [zapis: -edź]. ◊ fut 1 sg przéjdę (2). ◊ 2 sg przéjdziesz (8). ◊ 3 sg przéjdzie (64). ◊ 2 pl przéjdziecie (8). ◊ 3 pl przéjdą (8). ◊ praet 1 sg m przeszedłem, -m przeszedł (14). ◊ 2 sg m -eś przeszedł (1). f przeszłaś, -ś przeszła (4). ◊ 3 sg m przeszedł [w tym zapis: przeszed (1)] (93). f przeszła (31). n przeszło (17). ◊ 1 pl m pers przeszlismy, -smy przeszli (9); -smy (8), -śmy (1) SkarŻyw. ◊ 2 pl m pers przeszliście, -ście przeszli (2). ◊ 3 pl m pers przeszli (64). subst przeszły (17). ◊ plusq 3 sg m przeszedł był (1). n było przeszło (2). ◊ 3 pl m pers byli przeszli (1), przeszli byli (1) RejAp (1:1). ◊ imp 1 sg niech przéjdę (1). ◊ 2 sg przéjdzi (4), przéjdź (1); przéjdzi MurzOrt (2), WujNT; przéjdzi : przéjdź BibRadz (1:1). ◊ 3 sg niech, niechåj przéjdzie (3). ◊ 1 pl przéjdzmy (1). ◊ 2 pl przéjdźcie (2). ◊ con 3 sg m by przeszedł (10). f by przeszła (4). n by przeszło (3). ◊ 1 pl m pers przeszlibychmy (1). ◊ 3 pl m pers przeszliby, by przeszli (5). subst by przeszły (1). ◊ con praet 3 sg m by przeszedł był (1). ◊ 3 pl m pers by byli przeszli (1). ◊ part praet act przeszedszy (31), przeszedwszy (2); -szy : -wszy Mącz (1:1), StryjKron (1:1).

Sł stp: przeć, prześć, Cn s.v. przemijam, Linde XVI – XVIII w.: przejść.

Znaczenia
I. Pokonać jakiś dystans fizyczny lub abstrakcyjny (436):
1. Przenieść się z miejsca na miejsce (zwykle pieszo), zmienić miejsce przebywania; transire Miech, HistAl, Vulg, PolAnt (274):
A. O ludziach, zwierzętach i istotach nadprzyrodzonych (244): (did) Cżarth ſlyſſąc vznanie Kupzowo [!] żałúge jż Plebana wypędzył. (–) A bieda mnie co to zaſyę Ten ċłowiek wyznáwá na ſyę. Snącż na prawą drogo [lege: drogę] jdżie Albo niechay zaſye przeydżie On dobrỳ xyacz czo go zwodzyl RejKup n8.

prześć przez pośrzodek kogo (3): Przeydźćie przez poſrzodek woyſká/ á roſkáżćie ludowi/ áby ſobie przygothowáli ſpiżę BibRadz Ios 1/11; A powſtawſzy [Żydzi]/ wyrzućili go [Jezusa] precz z miáſtá: y wywiedli go áż ná wierzch gory/ ná ktorey miáſto ich zbudowáne było/ áby go zrzućili. A on przeſzedſzy przez pośrzodek ich/ poſzedł. WujNT Luc 4/30, Ioann 8/59.

prześć przed kim (1): Y przeſzedł Iehowá przed nim [przed Mojżeszem]. BudBib Ex 34/6.

Przen (7):
Zwrot: »prześć z (a. od) śmierci do żywota« = transire ex morte in vitam PolAnt; transire a morte in vitam Vulg (7): Leop *A3v; GrzegŚm 40, 43; Prawdziwie/ prawdziwie mowię wam/ że kto mowy moiey ſłucha y wierzy onemu kto mię poſłał/ ma żywot wiecżny/ y do ſądu nie przychodzi/ ále przeſzedł z śmierći do żywota. BudNT Ioann 5/24; wierny potępion być nie może/ bo przeſzedł od śmierći do żywotá CzechEp 83; WujNT Ioann 5/24, s. 321 marg. [Zawsze przekład i nawiązanie do Ioann 5/24.]
a. Przemierzyć jakąś przestrzeń, terytorium, przewędrować, przejechać; pertransire Miech, HistAl, Vulg; penetrare Miech, HistAl, Calag, Vulg; venire HistAl, PolAnt; perambulare PolAnt, Vulg; devenire, pervenire HistAl; praetergredi, transmigrare Vulg; calcare, insequi, pervadere, praeterire PolAnt; peragrare Mącz (100): GroicPorz z4 [2 r.]; cżemu záginęłá źiemiá/ y wypaloná ieſt iákoby puſſcża/ ták iż niemáſz ktoby przeſſedł? Leop Ier 9/12, Sap 19/5; BibRadz Num 22/26; Y záſłonił Heliaſz twarz ſwoię płaſzcżem ſtoiąc w oknie iáſkinie/ áż Pan przeſzedł w wielkiey mocy y znáku. BielKron 85, 471; Vincere cervum cursu, vel cochleam tarditate, Przeiść/ vciec. Mącz 497b; BudBib Ex 15/16 [2 r.], Cant 3/4; Calag 137a.

prześć co, kogo [= czyje terytorium] (35): WróbŻołt 61/5; [Aleksander] przyſzedł do Brochiey/ á potym przeſzedł Káldeopolim HistAl D2; Leop *B2; á iemu [Kalebowi] ia dam źiemię tę y ſynom iego/ ktorą on przeſzedł BibRadz Deut 1/36; Tedy przeſzedſzy [Paweł i Tymoteusz] Frygią/ y kráinę Gálatcką/ pohamowani ſą od Duchá święthego/ áby nie opowiedáli ſłowá Bożego w Azyey. BibRadz Act 16/6, 1.Mach 11/63, Matth 10/23, Act 16/8, 19/21, 20 arg; Abowiem przeydzye [Pan] nocy oney zyemię Egipſką/ á zábije pirworodſtwo wſzelkie BielKron 30; [Ludwik Wartoman pisze] áżem ie [to miejsce] ſwą nogą przemierzył/ zwłáſzcżá ná wſchod ſłońcá kráiny/ [...] ktoreſmy my s táką trudnośćią á ćięſzkośćią przeſzli s ćięſzkim tłumokiem/ iáko ieden Atlás kthory niebo ná rámionach piaſtował. BielKron 455, 126; peragratis Persis, Przeſzedwſzy Perſy. Mącz 290c, 290c [2 r.]; Tedy Gwido y Tyrus przeſzli wiele Kroleſtw HistRzym 77v, 91; BiałKat 138v; BudBib Ier 2/10; A przeſzedſzy [Paweł i Sylas] Amfipol y Apollonią/ przyſzli do Theſaloniki gdzie bjłá ſkołá Iudow. BudNT Act 17/1; A puśćiwſzy ſię z Páphu Páweł/ y ći co z nim byli; przyſzli do Pergi Pámphileyſkiey. [...] przeſzedſzy Pergę/ przyſzli do Antyochiey Pizideyſkiey WujNT Act 13/14, Act 13/6, 14/23, 15/3, 16/6, 8 (9). Cf Zwroty.

prześć przez co, przez kogo [= przez czyje terytorium] (17): Tedy Abram przeſzedł przez źiemię onę áż do Sychem BibRadz Gen 12/6, Iob 28/8, Is 10/28, Ier 50/13; BielKron 389; RejPos 141; Tedy posłał Izráel posły do krolá Edomſkiego rzekąc/ niech przejdę proſzę (ćię) przez ziemię twoię BudBib Iudic 11/17, Gen 12/6; BudNT 2.Cor 1/16; [mówi Paweł do Efezjan] A teraz oto ia wiem/ że nie oglądaćie więcey oblicza mego wy wſzyścy/ przez ktorem przeſzedł przepowiedáiąc kroleſtwo Boże. WujNT Act 20/25, Mar 9/30[29], Ioann 4/4, 1.Cor 16/5, 2.Cor 1/16; kiedyby kto z Polſki máiąc drogę do Rzymu/ ſzedł przez Sląſko/ Moráwę/ Rákuſy/ niż przyidźie do ktorego miáſtá z tych źiem przez ktore ma prześć/ pilno z dáleka vpátruie/ [...] wierzchy wież WysKaz 10, 11. Cf prześć przez co skąd.

prześć przez co skąd (1): Gdy iuż byli przeſzli przodkowie náſzy przez puſzcżą z Egipthu/ [...] thedy ſie był wielki ſtrách wſzcżął miedzy onemi krolmi y miedzy onymi narody/ ná ktorich grunty iuż byli weſzli przodkowie náſzy. RejAp 26v.

prześć dokąd (8): A morze Sodomſkie riby zaſie wyrzući/ [...] á ogień cżeſtho kroć będzie ſie wyrywał/ y dzikie Zwirzęthá przeydą ná inſſe mieyſcá Leop 4.Esdr 5/8; BibRadz Gen 12/6; Przeſzedſzy wiele Indyey áż do Kámieniá wielkiego/ Porrus krol przećiw iemu [Aleksandrowi] wyciągnął z wielkim ludem BielKron 126, 389; BudBib Gen 12/6, Iudic 11/19; BudNT 2.Cor 1/16; Y z tą vfnośćią chćiałem był iść do was pierwey/ ábyśćie wtore dobrodźieyſtwo mieli. y przez was prześć do Mácedoniey/ y záſię z Mácedoniey przyść do was WujNT 2.Cor 1/16.

prześć którędy (5): ciągnął [Mojżesz] z ludem/ nie wodą iáko ſie nádzyewáli Murzynowie/ ále zyemią mieyſcy trudnemi/ gdzye przed tym żadny dla wielkośći wężow nie mogł prześć. BielKron 28; BudBib Iudic 11/19. Cf »prześć drogą«.

W połączeniu szeregowym (1): [Apolonijusz] ſchodził Albány/ Tátáry/ Máſſágety/ przebogáte one Indiyſkie Kroleſtwá przeſzedł á na koniec/ przebywſſy bárzo ſſeroką rzekę Ffizon/ záſſedł áż do Bráchmánow Leop *B2.

Zwroty: »prześć drogą; prześć ulicę, drogę« = procedere vicum Vulg, PolAnt; perambulare per viam PolAnt; transire per viam Vulg [szyk zmienny] (3;3:1): [osieł] drogę theż pamięta ktorą raz przeydzie FalZioł IV 4b; Wyſzedſſy przeſſli iednę vlicę/ á nátychmiaſt odſſedł Angioł od niego [Piotra]. Leop Act 12/10; BibRadz Is 41/3, Act 12/10; y przeſzliſmy wſzytkę (onę) puſzcżą wielką á ſtráſzną/ ktorąśćie widzieli/ drogą gory Amorſkiey BudBib Deut 1/19; WujNT Matth 8/28, Act 12/10.

»tor [czego] prześć« = przebyć trasę (1): (nagł) Nagrobek Marćinowi Stárzechowſkiemu Dźiećięćiu/ ieno XXX. godźin żywemu. (–) RAz złotowłoſy zá żywotá mego Phoebus tor przeſzedł wozu nie ſwoiego/ Ták moię witkę ſkwápliwie przećięłá Skąpa Lácheſis SzarzRyt C4v.

Szereg: »prześć, przewędrować (a. zwędrować)« (2): Multas regiones peragravit, Wiele kráyn przeſzedł zwędrował. Mącz 290c, 290c.
α. Przemieszczając się, zniszczyć, splądrować, spustoszyć (o wojskach nieprzyjacielskich) [w tym: co (12)] (18): MiechGlab 51; OrzRozm C3 marg; Tátárowie wſzytkę źiemię ſplundrowawſzy/ [...] poſzli precż nábrawſzy wiele ſkárbow y innych korzyśći/ á tám ſie ziechali z Petą (ktory przeſzedł Polſkę/ Sląſko/ Moráwę/ Powazę) ſpołu do domu ćiągnęli. BielKron 302v; Unni vel potius Hunni, Scytica gens, Tátárski lud którzy wielkie ſzkody in Europa poczyniwſzy/ málem wſziſtki [!] Europę przeſzedſzy ſpuſtoſzyli Mącz 503d; Deſpot/ wrzecżi Deſpotow onych dawnych plemię Na waſzę wiecżną hańbę dwa kroć przeſzedł ziemię KochSat A3v.

prześć przez co (3): BibRadz Ez 14/17; Abowiem ſámi Polacy broniąc gránic ſwoich/ nie dopuſzcżáią do was wielkyemu nieprzyiaćielowi dochodźić/ zwłaſzcżá Tátárom/ ktorzy niegdy przez kroleſtwo Polſkie przeſzedſzy/ aż ſie od Włoſkich gránic wrácáli. BielKron 410; KołakSzczęśl B.

prześć po czym (1): BudBib Ez 14/17 cf W przen.

prześć dokąd (1): [Deszpot] poſtrzelał lud Krolewſki/ otárł ſye o Hetmánow Koronnych oczy: przeſzedł Kśięſtwo Ruſkie do Wołoch/ Hołdowną źiemię Krolá Polſkiego wźiął/ y vśiadł Pánem ná Wołoſzech OrzRozm C3.

prześć którędy (1): PowodPr 19 cf W przen.

W połączeniach szeregowych (3): BibRadz Dan 11/10; [piszą] iż przodkowie náſzy [....] drapieſtwem żyli/ wſzytkę okolicę ſwą woyną trápili/ Niemce przeſzli/ Włochy zwoiowáli/ Rzym zborzyli OrzRozm K4, C3.

Szeregi: »prześć i spustoszyć« [szyk 1:1] (2): Hunni gens Scythica, Lud Tátárski który Trácią y Węgierską y włoską ziemię przeſzli y ſpuſtoſzili. Mącz 159d, 147c.

»prześć albo z gruntu wywrocić« (1): tákiego ieſzcże niemáż [!] z ludzi ktory by ich [duchownych rzymskiego kościoła] terás páńſtwá przeſzedł/ álbo ie zgruntu wywroćił BielKron 203.

»prześć i zamieszać« (1): Stilkon [...] pobudził Wandale/ Ałany/ Szwaby y Skwadi na panſthwo Rzymſkie. Ktorzy [...] oboię Hiſpanią przeſzli j okrutnie zamieſzali [penetraverunt, et ... aflixerunt]. MiechGlab 47.

»prześć i zwojować« (1): Ale naydzieſz dziś tákich wiele czo też ták rozumieią iáko y ia/ co powiedáią/ iż lepiey áby nieprzyiaciel trzy kroć Koronę przeſzedł y zwoiował/ niżliby ſie s práwá poſpolitego namniey czo wykrocżyć mogło. RejZwierc 188. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

W przen (4): Abo ieſlibych theż poſłał miecż do źiemie oney/ á rzekłbych/ Niech przeydźie miecż przez nię/ y wyniſzcżyłbych z niey cżłowieká y dobytki. BibRadz Ez 14/17; Abo/ (ieſli) miecż przywiodę ná ziemię onę/ y rzęknę [!]/ miecż przeydzie po ziemi/ że wytnę zniey cżłowieká y bydlę. BudBib Ez 14/17; KołakSzczęśl B; Y owſzem co przodkowie náſzy wnierownie mnieyſzym goſpodárſtwie y doſtátkách pobudowali/ y nádáli/ w tym táka vymá ieſt/ iż ſzáblá Pogáńſka gdźieby (Boże vchoway) przeſzłá/ ledwoby więtſzą po ſobie zoſtáwić mogłá. PowodPr 19.
β. Idąc wytyczać lub potwierdzać granice posiadłości (12): Iako kadym sethl od vagla myloszynskyego asz do vangla kanczkyego myedzy ymyenyem moyem duchnowem a myedzy ymyenyem Vyazownem panow Radzim[in]skych Thadym Spravyedlyvye przesethl y tho ymyenye yesth moye ZapWar 1523 nr 2312, 1523 nr 2310, 1527 nr 2376.

prześć co (2): GDy ieden drugiégo pozywa/ áby z nim ponowił gránice/ y kopce vſypał przez ſtáre znáki grániczné między dobrámi ich/ [...] A ták zá témi znákámi któré przéydźie/ á przyśięże/ tám gránice máią bydź czynioné y kopce vſypáné SarnStat 472 [idem] 1176.

prześć skąd (6): kandym przesethl ot granycze vagielney kosczyesynskyey lyesnovolskyey pothy yesth Myrowskye gymyenye naprawo a Borzumynskye nalyewo thako my bog. ZapWar 1520 nr 2252, 1520 nr 2253, 1523 nr 2312. Cf prześć skąd dokąd.

prześć skąd dokąd (3): kadym przeshedl oth rzeky regvlskyey rzeką nrową do granycz proskowskych pothy yesth gymyenye byskupye naprovo [!] a paczyczskych nalewo thako my bog pomosh y szwyathy crzysch. ZapWar 1532 nr 2402, 1522 nr 2287, 1532 nr 2403.

prześć którędy (3): kadym przeshedl rzeką nrową przesz lasszy ygaye od granycze proszkowskyey alesz do granycz moszenskych thady yesth byskvpye sdbykowskye na prawo a gąszynskye na lewo thako my bog pomozy y szwyathy crzysz. ZapWar 1532 nr 2403, 1532 nr 2402 [2 r.].

b. Przekroczyć, przeprawić się, przedostać się na drugą stronę; pertransire Miech, HistAl, PolAnt, Vulg; procedere Vulg, PolAnt; evenire Miech; incedere HistAl; transire PolAnt; penetrare Mącz (125): MiechGlab 16; Náthychmiaſt przykazał drzewo wozić/ y kazał moſt ná łodziach ſpráwić przez onę rzekę/ á zmoćnić dobrze gwozdzmi żeláżnemi y łáńcuchy/ potym przykazał Rycerzom ſwym áby przeſzli HistAl E3v, E3v, F3; Leop Iob 19/8; A gdy tho [że Żydzi szli przez morze] widzyeli Egipcżycy/ zá ſzalone ie mieli/ ále gdy widzyeli iż przeſzli dobrze/ ſzli zá nimi. BielKron 31; Turcy moſt vcżynili ále ſłáby/ popráwili go náſzy trochę/ thák iż przeſzedł lud wſzytek BielKron 309v, 31, 72, [842]v, 106 [2 r.]; HistRzym 126; BielSpr 5v; wyſuſzył Iehowá wody Iordanowe przed ſynmi Izráelowymi/ aſz przeſzli BudBib Ios 5/1, Ios 4/22[23], 22[24].

prześć przez pośrzodek kogo, przez pośr(z)odek czego (4): BibRadz Ex 14/22; Záś ćiągnęli z Penchachyrothá/ y przeſzli przes pośrodek morzá do puſtynie/ y ſzli drogą trzech dni wpuſtyni Ethámſkiey BudBib Num 33/8. Cf »prześć suchemi nogami«.

prześć co (38): ZapWar 1527 nr 2376; Alexander tedy przypádſzy ku oney rzece Grankus nálazł ią zámárzłą y przeſzedł ią/ ále niż przeſzedł roſtáiáłá HistAl F3; Gdiż to Alexander bacżył iż żadnym obycżáiem nie mogł oney rzeki przeidz ſmęćił ſie HistAl I4, C7, E3v, F [2 r.], F8 [2 r.]; KrowObr 212; Przeydziećie Iordan/ y będziećie mieſzkáć w źiemi kthorą wam da Pan Bog wáſz Leop Deut 12/10, Ios 24/11, 1.Par 12/15; BibRadz Ios 1/11; BielKron 47 [2 r.], 106; RejPos 153; Gdy tedy przeſzłá wſzytki forty/ ſtánęłá przed krolem BudBib Esth 15/9, Gen 32/10, Deut 27/2, 4, Ios 4/22, 2.Reg 24/5, 1.Par 12/15, 4.Esdr 7/5; SkarŻyw 484; A Stároſtá Zmodźki ze wſzyſtką mocą Litewſką/ Tákże y Czerny Czech ze wſzytkimi Cudzoziemcy przeſzedwſzy Rzekę Dniepr pod Orszą pociągnął z Tátárámi Zawolſkimi StryjKron 682, 687; ActReg 126; WujNT Hebr 4/14, 11/29; Ták mężny Fridruſz/ gniewy śláchetnemi Zápalon/ z Zamku z krzyki rycerſkiemi Wypadł/ y przeſzedł zaſtęp nieźliczony/ Swą y Tátárſką práwie krwią ziuſzony. SzarzRyt Cv. Cf »prześć granice«, »prześć suchemi nogami«.

prześć przez co (38), przez kogo [= grupę ludzi] (2): PatKaz III 101v; Oni widząc wielką rzekę bárzo chutko płynącą/ bali ſie przez on moſt przeſć HistAl E3v, E3v, I2, I4; MurzOrt B2v; Iáko dziwnye lud Boży przeſzedł przez morze cżerwone/ á Fáráon z woyſkiem zginął. LubPs dd5 marg; Przeydą przez brody Iordánu/ á nocleg ich będzie w Gábáá BibRadz Is 10/29, Ios 1/2, 1.Cor 10/1; przeſzedſzy [Eneasz] przez Tyber rzekę gdzye wpada w morze/ á tám poſiadſzy kráiny krolá Láćińſkiego/ Troią znowu záłożył. BielKron 60v; A gdy [trzej mężowie] przez gory Alpes przeſzli/ vmárł ná drodze Máternus niedáleko od Argentyny BielKron 142v, 47, 50, 50v, 67v, 69 (11); Penetrare Athlantem, Przes górę Athlantem przeiść. Mącz 289c; RejAp 129; GórnDworz N3v; HistRzym 116; RejZwierc 128v; BielSpr 5v; HistHel D3v; Chceſzli ábych ia twey náuce vwierzył/ nánieć my wielki ogień/ przez ktory ty przeniść maſz SkarŻyw 576; ReszList 145; KochCz B; WujNT 1.Cor 10/1; Bo nie dármo ſię vczniowie przeſtráſzyli/ y myślili/ że to nie práwy w ćiele Chryſtus/ ktory ták przez zámknione drzwi przeſzedł/ ále duſzá iáka/ ábo duch miał być iáki. SkarKaz 204a. Cf »prześć przez granice«, »prześć suchemi nogami«, »prześć wskok«.

prześć za kim (4): HistAl F; [Rzymianie] pirzchnęli ku moſtu/ á nieprzyiaciel po nich/ ták prętko bieżeli iżby był wzyął miáſto przeſzedſzy moſt zá ludem. BielKron 106; RejAp 129. Cf »prześć suchemi nogami«.

prześć po czym (7): Także po zmarzłey wiſtłe [!] przeſli y popalili miaſtha y koſcioły. MiechGlab 33; Tedy ſynowie Izráelſcy przeſzli przez pośrzodek morzá po ſuſzy BibRadz Ex 14/22, Ex 14/16; áli záſię wielkość Thátárow przez wieśći przyſzłá do Sędomierzá Nogáy á Telebugá przez przywod Ruſkich kſiążąth/ po S. Andrzeiu látá 1259. przeſzli po ledzie do Sędomierzá/ ſpalili miáſto BielKron 361v; BudBib Ios 4/22; HistHel D3v; SkarŻyw 481.

prześć skąd do kogo (3): MurzNT Luc 16/26; miedzy námi y wámi [mieszkańcami ziemi i nieba] otchłań wielka ieſt vtwierdzona: áby ći ktorzy chcą ſtąd prześć do was/ nie mogli: áni oni ſtámtąd prześć ſám do nas. WujNT Luc 16/26.

prześć dokąd (11): Gdy przeydźiećie zá Iordan/ á wnidziećie do źiemie Chánáneyſkiey. Tedy wſzytki tám mieſzkáiące w oney źiemi precz wypądźćie BibRadz Num 33/51, Ios 1/2; Ale záſádzili ſie ći trzey mężowie przed moſtem bijąc ſie z nieprzyiacielem o moſt/ Sp. Március/ T. Herminius/ P. Horácius/ ták długo áż wſzyſcy ſwoi przeſzli zá moſt BielKron 106, 72v, 113v, 361v; Rzym weżmieſz [!]/ zá morze przeydzieſz/ á dziewięć lat kroluiąc dzieśiątego vmrzeſz. SkarŻyw 251. Cf »prześć za granice«, »prześć na drugą stronę«.

prześć którędy (3): ſynowie Izráelſcy przeydą po ſuſzy śrzodkiem morzá. BibRadz Ex 14/16; Zoſtánie tedy ziemiá ſpuſtoſzona/ zároſtą polá iey/ á po drogach y ſzćieſzkách iey zrodzi ſię ćiernie/ gdyſz żáden cżłowiek tám tędy [!] nie przeydzie. BudBib 4.Esdr 16/33, 4.Reg 2/8.

Przysłowie bibl.: Látwiey Wiełbłądowi przeiść przez vſſko igielne/ niż bogáthemu wniść do kroleſtwá Bożego. Leop Mar 10/25; BielKron 157; WujNT Matth 19/24, Luc 18/25. [Ogółem 4 r.]
Zwroty: »prześć przez granice, granice, za granice« [szyk zmienny] (2:2:1): LibLeg 10/91; Przeydziećie przez gránice [Transibitis per terminos] bráći wáſſey ſynow Ezau/ kthorzy mieſzkáią ná gorze Seir/ á będą ſie was bać. Leop Deut 2/4; BielKron 32, 41v; od káżdego bydlęćiá/ ktore iedno zá gránice przeydzie/ po kilku groſzy dáwáć pozwolili VotSzl D3.

»prześć suchemi nogami (suchą nogą)« [w tym: co (3), przez co (3), przez pośrzodek czego (2), za kim (1)] [szyk zmienny] (8): WróbŻołt aa5v; Pyoſnká pierwſza Moiżeſzá mężá Bożego/ y Máriey ſioſtry Aaronowey/ gdy ſuchemi nogámi przeſzli przez pośrzodek morzá LubPs gg2v, gg2v; Chodzćie á oglądayćie ſpráwy Boże: [...] Ktory morze wyſuſza/ przez rzekę przeydą ſuchą nogą [pertransibunt pede] Leop Ps 65/6; BielKron 42, 266v; RejZwierc 204; SkarŻyw 501.

»prześć na drugą stronę« [szyk zmienny] (3): Y wiodłgo przez miaſtho ze wſzytkim woyſkiem/ ktorzy (iako powiadaią) ſlepotą zarazeni/ nikogo niewidząc, przeſzli zpokoiem na drugą ſtronę [pertransiit ... in partem alteram]. MiechGlab 55; BielKron 308v; Penetrare in alteram partem, Ná drugą ſtronę przeiść. Mącz 289c.

»prześć wskok [przez kogo = grupę ludzi]« (2): ácż był ćięſzko zránion/ przeſzedł wſkok przez on lud [cursu turbas pertransiens]. BibRadz 2.Mach 14/45; BudBib 2.Mach 14/45.

Szereg: »nie prześć ani przeprawić się« (1): miedzy nami i wami/ wielka odchłáń ieſt poſtanowiona aby zowotąd niemogli do wás przéść ktorzyby chcieli/ ani ſtamtąd do nás śię przeprawić [transire ... non possint: neque ... transmeent] MurzNT Luc 16/26.
Przen (4):

prześć co (1): Przydzye ná ſwiát ſłowo wiecżne/ Wiernym ſwoim pożytecżne. Z niebá od Bogá poſłány/ Przez żywot cnotliwey pánny. Przeydzye gory wielkie wáły/ Pobędzye tu cżás niemáły. BielKron 134v.

prześć przez co (3): Ieſliſz tedy miáſto to byłoby komu wdziedzictwo dáne/ iákoſz on może przyić ku dziedzictwu ſwoiemu? ieſliby pierwey nie przeſzedł przes ono niebeſpiecżeńſtwo? BudBib 4.Esdr 7/9. Cf Zwroty.

Zwroty: »prześć przez kres« (1): chcąc pan Wapowſki tego Dworzániná przełożyć nád Dworną pánią/ y przeſzedſzy z nim przez on kres do ktorego Dworna páni doiść wdy może/ przełożył go y nád ſámego páná GórnDworz Ii8v.

»prześć nogami suchemi [przez co]« (1): błogoſłáwieni ſwięći/ [...] ſtoiąc iuż nád tym mizernym morzem ſklánym/ przeſzedſzy iuż nogámi ſuchemi przez wſzytki burzliwośći iego/ [...] ſpiewáią z wielkim weſelem á z árphámi Bożemi RejAp 129v.

c. Opuścić dotychczasowe miejsce przebywania, udając się dokądś; transire Vulg (4):
Przen: Umrzeć (3): płácżu [za umarłych] tedy piſmo nie gány ále długość płácżu gány/ y roſkázuie ták niedługo płácż nád vmárłym/ ábowiemći odpocżynął/ á błogoſłáwiony ieſt ktory przeſzedł. BiałKaz D3.
Zwrot: »prześć z tego świata [do kogo]« (2): A Przed świętem Páſchy/ wiedząc Ieſus iż przyſzłá godźiná iego áby przeſzedł z tego ſwiátá do Oycá [ut transeat ex hoc mundo ad Patrem]: vmiłowawſzy ſwe ktorzy byli ná świećie/ áz do końcá ie vmiłował. WujNT Ioann 13/1, s. 391.
α. Prawdopodobnie: Uciec (1): Item sloſſarcze przerzeczoney dala wczora na Myąſzo sychze pyenyedzi 4 gr. A mowy yſz tha ſzlyoſſarka nawyeczey ſtrawyla od thich pyenyedzi y mowy ze yey powyadala yſch the pyenyadze vkradla. A oſtrzegala yą wczorą thaſz slyoſſarka y dzyſz wnoczi yey movila abi przeſchla. LibMal 1552/172.
d. Ominąć, wyminąć kogoś lub coś; transire Vulg (3):

prześć co (2): Tedy mu rzekł [anioł św. Piotrowi]: Obwiń ſie odzieniem ſwoim á idź zá mną. [...] A gdy iuż przeſſli pierwſſą y wthorą ſtraż/ przyſſli do żelázney brony ktora wiedzie do miáſtá Leop Act 12/10; á gdy tę [wyspę Janikę] przeſzli/ płynęli do drugich ktorych thám było doſyć BielKron 442.

prześć przez co [= co] (1): Napierwey przeſzli [Aliares i Abryllus płynący okrętem] przez Kánáryiſkie wyſpy/ potym wyſep capiti viridis/ potym przyiecháli pod ieden wyſep BielKron 452v.

B. O podmiotach nieożywionych (30):
a. Stać się czyjąś własnością; przejść pod czyjś zarząd [w tym: do kogo, do czego (9)] (11): Medowie poráźiwſzy krolá/ Monárchią Aſſyriyſką wzyęli. A ták przeſzłá Monárchia Aſſyriyſka do Medow BielKron 10v; Látá od národzenia Páná Kryſtuſá 312. Tu przeſzło Ceſárſtwo Rzymſkie do Konſtántynopolá. BielKron 155v, 10v, 168, 172, 377v.

prześć od kogo (1): Ten [papież Honoryjus III] też Ceſárzá Konſtántynopolſkiego Piotrá Alryſyodoreńſkiego ná Ceſárſtwo koronował/ ábowiem iuż było przeſzło od Grekow do Fráncuſkich krolow Ceſárſtwo. BielKron 183v.

Zwrot: »przez [które] ręce prześć« (1): Cżęſto śię to trafia/ iż dźieśięćiná przez cżwarte y piąte ręce kupuiących y przedawáiących przeydźie [quaternas aut quinas manus ... percurrat]/ niżli śię onym w ręce doſtánie ktorzi iey vżywáć będą. ModrzBaz 34v.
Przen (3):

W połączeniu szeregowym (1): [przypatrz się] naprzod od iákich Miſtrzow/ tá nowa náuká wyſzłá/ iż od Żydow/ Turkow/ kácerzow/ od ſámego piekielnego Lucyperá: przez iákie ręce przeſzłá/ przez Apoſtáty/ przez káty/ przez krzywoprzyſięzce: do ktorego kreſu przyſzłá ReszPrz 91.

Zwrot: »przez jakie ręce prześć« (1): ReszPrz 91 cf W połączeniu szeregowym.
a) Stać się czyimś udziałem lub przywilejem (2):

prześć od kogo (1): wſzytká ſławá przeſzłá od nich [cesarzy konstantynopolskich] do Ceſárzow Włoſkich álbo Niemieckich BielKron 168v; [BielKron 1551 14].

prześć skąd (1): ten [papież Jan dziewiąty] ſie o to ſtárał iákoby záſię podawánie Ceſárſtwá przeſzło z Niemiec do Fráncyey BielKron 172.

b. Przemierzyć jakąś przestrzeń, przetoczyć się (o niszczycielskich zjawiskach natury); transire Vulg, PolAnt (3):

prześć do czego (1): Y przeydą [obłoki pełne gniewu] vſtháwicżnie á ſthale áż do Bábilonu/ y zetrą ią Leop 4.Esdr 15/43.

prześć nad kim (1): Wrzućileś mię w głębokośći w ſámy [!] pośrodek morzá/ y ogárnęły mię rzeki/ potopy/ y wſzytki nawáłnośći twoie przeſzły nádemną. BibRadz Ion 2/4.

prześć którędy (1): KochBr 151 cf W porównaniu.

W porównaniu (1): Dźiś nożycóm podobna [broda]: iutro kóńſkiéy kośie: Czáſem ták rzadka/ żeby mógł liczyć po włośie. Iáko kędy grad przéydźie KochBr 151.

c. Przepłynąć przez przewód pokarmowy (o płynach) (4): Tám/ gdy iuż pácient przez godźinę odpoczywáiąc ſobie wypije/ chodźić y ſobą chwiać mocno powinien/ áby ſye ćiáło rozruchywáiąc zágrzało/ meaty otworzyły/ á ná dół wody popądzáły: y ma chodźić do tąd/ áż wodá przéydźie wſzyſtká/ álbo wżdy przynamniéy więntſza część Oczko 20v.

prześć co [= przez co] (1): niechayże tedy téy wody piją śiłá/ co dźiéń/ á nie przezedni: bo ták wczoráyſzéy dźiśieyſzą popądzáiąc/ rychléy ćiálo przéydźie y wyczyśći Oczko 21.

prześć przez kogo (2): owſzem teraz/ gdy ią [wodę] ráno wypije [pacjent]/ ieść mu niedádzą/ áże przezeń przéydźie Oczko 19v, 22.

d. Przedostać się (4): Hánnibál/ przewlokł łáncuch od brzegá do brzegá/ iż becżki nie mogły przeyść. BielSpr 48.

prześć przez co na czym (1): w kronice ſtoi iż bez moſtu y wożenia przez rzekę Wełtháwę przeſzło ná woźie ćiało s. Wacłáwá BielKron 323.

Przen (2):
Zwrot: »prześć granice przez granice [do kogo]« (1:1): tez to nierządnice [tj. występki]/ Przeſzli iakos do ciebie znowu przes Granice. PaprUp A3; owa nie da wam Pan Bog tey poćiechy/ áby tá wiárá wáſzá Pułnocne gránice [...] przeniść kiedy miáłá WujJud 2v.
e. Przenieść się, przesunąć się na inne miejsce; transire PolAnt, Vulg; traicere Vulg (8): BibRadz Matth 17/20[19], WujNT Matth 17/20[19] cf prześć skąd dokąd.

prześć miedzy co (1): Tedy po zachodźie ſłońcá nádeſzłá ćiemność/ á piec kurzący ſię dymem/ y pochodnia goráiąca przeſzłá [quae transibat] miedzy ony rzeczy rosćięte. BibRadz Gen 15/17.

prześć dokąd (4): dwie pierze podſkrzydlne przeſzły do głowy po práwey ſtronie. BibRadz 4.Esdr 12/29; Pod tą gorą [Taurus] miáſto Tauryzyus/ przy ktorym byłá iedná gorá co przeſzłá ná inne mieyſce/ [...] Ieden Krześćiánin [...] roſkazał oney gorze wſtáć á ná inne mieyſce przeſtąpić/ y ſtháło ſie ták BielKron 269. Cf prześć skąd dokąd.

prześć skąd dokąd (2): BibRadz Matth 17/20[19]; Bo wam záprawdę powiedam: Będźiećieli mieć wiárę/ iáko źiárno gorczyczne/ rzeczećie tey gorze/ przeydźi ſtąd ondźie: á przeydźie/ y nic niepodobnego wam nie będźie. WujNT Matth 17/20[19].

Przen (1):

prześć od kogo = opuścić kogoś (1): A gdy ſie drugi raz [Żydowie] z nimi [z Filistynami] potkáli/ poráżeni ieſzcże gorzey Izráelitowie áż vciekáli/ [...] A gdy to vſłyſzał Heli/ padſzy ná wznák s ſtołká przebił ſobie ciemię y vmárł/ y przeſzłá ſławá od ludu Izráelſkiego [Vulg 1.Reg 4/21]. BielKron 63.

2. Poprzedzić kogoś (3):
A. O Janie Chrzcicielu: pójść wcześniej niż ktoś [przed kim] (2): A ty dziécię prorokiem nawyſſego będzieſs/ bo przeydzieſs przed oblicżém pańſkim ſprawiatz drógi iego [praeibis enim ante faciem Domini Vug Luc 1/76]. OpecŻyw 12v [przekład tego samego tekstu] ArtKanc A18; [BiałPos 53 (Linde)].
B. O proroctwie (1): To rozſkazánie zálecamći ſynu Tymotheuſzu/ to ieſt/ ábyś wedle proroctwa ktore przeſzły o tobie [secundum praecedentes in te prophetias]/ walczył przez nie onym dobrym woiowániem. BibRadz 1.Tim 1/18.
3. Przeniknąć; transire PolAnt, Vulg; ingredi PolAnt; pereffluere, subire Vulg (17): [gelacies] z trudnoſcią bywa rozpalon dla iego gęſtoſci kthora broni aby ogień nie przeſzedł FalZioł IV 54a.

prześć do czego (2): Y przeydą vſtháwicżnie á ſthale [obłoki straszne] áż do Bábilonu/ [...] y wſtánie á przeidze [!] proch y dym áż do niebá Leop 4.Esdr 15/44; Oczko 16.

prześć co [= przez co] (1): thakowe pragnienie bywa vgaſzono wodą, w ktorą bywa przymieſzano nie czo ſubtilnego ſmaku, Iako ieſt oczet, wino, albo nieiaka confectia chłodna, kthora by mogła przeydz cżłonki takowe, y poſilić ie GlabGad G2.

prześć miedzy co (1): Luſki iego [krokodyla] ſą iáko tarcze namocnieyſze/ ſpoione bárzo mocnie. Iedná ſię ku drugiey zroſłá/ ták iż wiátr nie przeydźie miedzy nie. BibRadz Iob 41/7.

prześć przez kogo, przez co (2): A takowy ſtrach ziąl go/ s ktorégo káżdy cżlonek w nijm drżál/ aż obfity pot wyſſedl s niego/ tzo przez dwie ſukience przeſſedl OpecŻyw 102v; Oczko 16.

Szereg: »prześć, przebrnąć« (1): Meabilis, Przechodzący/ Przeciekáyący/ co łatwie może prześć/ Przebrnąć. Mącz 217a.
Przen (5): Pokryłes ſię obłokiem/ áby nie przeſzłá modlitwá. BudBib Thren 4/44.

prześć co (1): łzy gorzkié twoie/ Przeszły áż y vmárłych táiemné pokoie. KochTr 20.

prześć przez kogo (1): PRzetoż tym więcey á hoyniey trzebá nam záchowywáć the rzecży ktoreſmy ſlyſſeli: by tho lepak przez nas nieprzeſſlo. Leop Hebr 2/1.

prześć dokąd (1): GórnDworz Ff5v cf Szereg.

Zwrot: »prześć aż do szpiku kości« = sięgnąć głęboko w ciało (1): proſzę ćię przez głębokość ran twych/ ktore przeráźiły ćiáło święte twoie/ y przeſzły práwie áż do ſzpiku kośći twoich/ y ſkrytośći wnętrznośći twoich/ ábyś mnie w złośćiách ponurzonego cżłowieká racżył podźwignąć. LatHar 298.
Szereg: »prześć i przeniknąć« (1): Ale rozum ma tyle moczy/ iż ſmyſły cżłowiecże záwżdy go ſłucháć muſzą/ á dziwnym ſpoſobem przeidzie/ y przeniknie wſzędzie GórnDworz Ff5v.
a. Przebić, przebóść [w tym: co (4)] (5):

prześć do czego [= jak głęboko] (1): ij wciſnęli mu ią [koronę z ciernia] dwiemá drągoma tako motzno/ ijże ty ijſté oſtrożyny/ przeſſly iego ſwiętą glowę aże do mozgu OpecŻyw 128.

prześć przez co (1): tám ná ten cżás miećż [!] rycerſtwá mego przeydzie przez boki twoie/ á przebithy pádnieſz miedzy ránnemi ludu Iſráelſkiego Leop Iudith 6/4.

Przen (3): A obrociwſſy ſie [Symeon] k matce iego [Jezusa] rzekl. Gdy vzrziſs tego cirpietz/ tedy twoię duſſę miecż boleſcij przeydzie. OpecŻyw 26, 145; Wſpomni/ Pánno/ ná boleśći/ Gdy miecż przeſzedł twe wnętrznośći Z Symeonowey powieśći. Zdro⟨waś⟩ Már⟨ia⟩. LatHar 496.
4. Przewyższyć kogoś lub coś pod jakimś względem, być ważniejszym, bardziej wartościowym, intensywniejszym, liczniejszym, starszym itp.; vincere Vulg, Mącz; transire PolAnt; superare Vulg [w tym: kogo, co (58)] (60): BudBib 4.Esdr 4/48; Snadź przeſzedł [Wojciech Ożga] Kumeuſá s Cypru ták mężnego/ Ktory s S [!] Troiáńſkich mężow zábił nie iednego. PaprPan Bbv; Hánno/ tobie kwóli ſpiéwam/ Zkąd ieſli twą łáſkę miéwam/ Przeſzedłem iuż Amphioná/ Y lutniſtę Arioná. KochPieś 33; Tego [Tyrsisa] przeſzedł Dorilus/ gdy z ſobą śpiéwáli/ A myſmy Doriluſá proſtakiem być ználi. PudłFr 32; ActReg 154; GórnTroas 16; Rozkrzewiły ſię/ iáko y w Mánáſſeſśie krolu/ bez miáry grzechy moie/ przeſzły licżbę włoſow głowy moiey LatHar 145; KlonKr A4; CiekPotrHerb )?(3v.

prześć czym (35): BierEz M4v; Błogoſláwionáś ty corko od Páná/ y przeſſláś ono pierwſſe miłoſierdzie tym poſlednieyſſym Leop Ruth 3/10, Ez 16/51, 52; [król, tj. Jezus] Pánnę zá mátkę wybierze/ Bo ią pozna w práwey mierze. Przeydzye nas żony godnoſcią/ Cnotą pokorą cudnoſcią. BielKron 134; Vincere aliquem gloria et similibus, Przeiść kogo chwałą Mącz 497b; lećiwy pan/ młokoſá Dworzániná rozumem/ y vmieiętnoſcią przeidzie GórnDworz Kk, E3, I2; StryjWjaz A2v; STácius y Lukanus oni Poetowie/ Trzebá by ſie złożyli tu po iednym ſłowie/ Perſiuſá do ſiebie niech ieſzcże przyſádzą/ Bo ſámi dwá ták zacney tey głowie nie rádzą/ [...] Bo náſz Sędzya [Wojciech Sknielowski] dowćipem przeydzye s tych káżdego. PaprPan F3; By ſie woyną Zuleńſcy trochę zábáwili/ Y Syriycżyki męſtwem przeſzliby pochwili PaprPan S3v, E2v, N, N3v, Q4, X, Aa4; PRáwieśćie nam tráfiły w notę Pánie miłe/ Przeydziećie táką ſpráwą ſwe męże opiłe. BielSjem 18; ZawJeft 40; OrzJan 46; Weſel ſię żeś w tey niſkośći/ Przeſzłá ſtworzone godnośći/ Wielkośćią doſkonáłośći. Zdrowáś Márya. LatHar 495, 400; SkarKazSej 668a; [bo kto piérwſzy w zawód puſczáiąc do kréſu przydźie/ prędkośćią przeſzedł towárzyſzá/ ále nie ſercem. SenekaGórn 230 (Linde)]. Cf »prześć laty«, »wszytkie prześć«, »wszystkie nadzieje prześć«, »prześć wszytkiem«.

prześć w czym (12): Nuż Węgrzy ktorym to ieſt iáko rzecż przyrodzona/ zá tarcżą dobrze ſiedzieć/ y mężnie gonić/ niechaj y w tym moy Dworzánin Węgry przeydzie/ thák ſmiálym pothkániem/ iáko dobrym vgodzeniem. GórnDworz E3, Dv; [D]áłáć też Pállás męſtwo y Marſowe dáry/ Aby bronił Oycżyzny y Powſzechney wiáry. [W] ktoreieś przeſzedł znácżnie y Nummę Rzymſkiego/ Strzegąc w ſtátecżney wierze Zakonu Páńſkiego. StryjWjaz Av, A2v; Hipomáxá Poety Krzyś rowien oſobie/ Przeſzedł go náſz w náukach ia ták powiem tobie PaprPan E2, M2v, Bb2. Cf »wszytkie prześć«, »prześć we wszem«.

W charakterystycznych połączeniach: prześć ludzi (3), matki, męczenniki, męże, młokosa dworzanina, ojce, panny (2), prorokow, przodki swe, psa, siostry, towarzysze, zwirzęta, żony; prześć liczbę włosow, miłosierdzie, nauki ludzkie, ozdoby, stworzone godności, wiarę; w połączeniu z imieniem (17); prześć chwałą, cnotą, cudością, dobrym ugodzeniem, dowcipem, dzielnością (4), godnością, grzechy sprosnemi, mądrością, męstwem (4), osobą, pokorą, potkaniem śmiałym, prędkością, radą, rozumem (rozumkami) (3), sercem, sprawą (2), szczęściem, umiejętnością, wielkością doskonałości, wysokością, złością (sprosnością złości) (2); prześć w doskonałości, w naukach, w wieku szczęśliwym.

Zwroty: »daleko prześć« (2): rodzicy [Atanazyjusza] pobożni Chrześćiáńſcy/ wiela ludzi w cżnotách przechodzący/ okrom ſyná tego/ ktory ie dáleko dobry z dobrych przeſzedł. SkarŻyw 388; WujNT 140; [ieden ſwiádek [...] zezna im to/ że nie tylko do tákowey ſkázy przyſzedł/ ále dáleko przeſzedł. GrzegŻarnPos 1582 557 (Linde)].

»prześć laty (I pl)« = być starszym (2): Pochwili przydźie druga [dziewka]/ którą przéydźieſz láty/ Y rzeczeć/ weźm ty kądźiél: przyſtoyniéy mnie z ſwáty. KochFr 55; PudłFr 67.

»wszytki(e) [kogo, co], wszy(s)tki(e), stworzenie wszytko, wszytek świat prześć« [w tym: czym (7), w czym (3)] [szyk zmienny] (8:2:1:1): Ale ijż náſwiętſſá panna Mariá/ ná ciężſſą mękę miedzy ijnſſymi męcżenniki cirpiala przy męce ſwégo ſyna/ ktoré duſſę miecż przeniknąl boleſci w cżym wſſytki ijnſſé męcżenniki przeſſla/ bo ona na duſſy/ a onij na ciele cirpieli OpecŻyw 187v, 2; Był też [Sokrates] w ſmutkach, tak nieprzemożony á iakmiarz w tey cirpliwoſci wſzytek ſwiat przeſzedł nad inſze ſkromnie cirpiąc BielŻyw 48; [Ezechijasz] ręką prętką y ſpráwą dobrą y wſzelką godnoſcią wſzytki oyce przeſzedł BielKron 88v; Positus extra omnem ingenii aleam, Wſziſtki przeſzedł rozumem/ Nikt s nim nie może być porownan. Mącz 309c; GórnDworz E; RejZwierc 183; Tyś przeſzłá wſzytkie błogoſłáwiona miedzy niewiáſtámi SkarŻyw 112; CO może być więtſzego nád Piotrá? co Páwłowi rownego? vcżynkiem y náuką/ ſtworzenie wſzytko przeſzli SkarŻyw 595; Nie máſz grzeſznego/ tylko ia ná źiemi/ Bom wſzytkie przeſzedł wyſtępki ſwoiemi. GrabowSet A4v; WujNT 140; SiebRozmyśl F2v.

»[czym] wszystkie nadzieje prześć« = być lepszym niż oczekiwano (1): Officio vincet spes omnes, Vkłádnoscią á záchowániem wſziſtkie nádzieye przeydźie. Mącz 497c.

»prześć wszytkiem, we wszem, we wszytkiem [czym]« [szyk zmienny] (1:1:1): Ale Andrzey z Gorki Káſztellan Poznáńſki [...] przeſzedł był one pierwſze [tj. biskupa Tomickiego i Andrzeja Tęczyńskiego] wſzytkiem OrzRozm Q3v; Temu zacnemu pánu doſtáie wſzytkiego/ Wopiſkuſá náſz przeſzedł we wſzem vcżonego. PaprPan Mv; SkarŻyw [474].

Szeregi: »zrownać się i owszem prześć« (1): Zrownáłá ſię [Maryja] ſzczęśćiem y owſzem przeſzłá wiele Prorokow. SkarKaz 580a.

»prześć i zwyciężyć« (1): Miedzy wſzytkimi ſektámi y náukámi/ wiárá Chriſtuſowá ná początku namnieyſza y nawzgárdzeńſza byłá: ále rychło potym wſzytkie náuki ludzkie dáleko przeſzłá y zwyćiężyłá WujNT 140.

W przen (3): Bo náde wſzytkie iam gorzey vcżynił/ Nád wſzytkie inſze/ iam więcey przewinił: Przeſzedł wyſtępek grzech wſzytkich złośliwych/ Więtſzy ieſt/ niż kaźń w otchłániách ſtráſzliwych. GrabowSet A4v; owoc iego [Syna Bożego] przeydźie wyſokośćią gory Libanowe LatHar 400; [Bo niepráwośći moie przeſzły głowę moię [supergressae sunt caput meum Vulg Ps 37/5]/ iáko brzemię cięſzkie obćiążyły ſię nád mię. GrzegŻarnPos 1597 120 (Linde)].
Zwrot: »prześć świata brzegi« (1): Chwalćie Páná/ ile was Swiętych kiedy było/ Páná/ ktorego imię/ niebá przewyżſzyło/ Páná/ ktorego chwałá/ przeſzłá świátá brzegi GrabowSet R2v.
5. geom. Przeciąć (3):

prześć co (2): Ale iż záśię tyż dwie Linié proſté/ iednáko od śiebie wſzędźie idącé/ przeſzłá Linea proſta b.d. tedyć kąt który ieſt ze wnątrz między Lineámi e.c. y c.d. ieſt równy kątowi który ieſt we wnątrz między Lineámi a.b. y b.c. GrzepGeom E3. Cf Zwrot.

prześć przez co (1): Záśię kiedy przez Linié proſté/ któré iednáko od śiebie wſzędy idą/ przeydźie Linea proſta/ tedy kąty co ſą ze wnątrz/ ſą równé kątóm tym/ co ſą náprzećiwko im we wnątrz. GrzepGeom E2v.

Zwrot: »prześć [co] na krzyż« (1): A Euklides to vkazał/ iż kiedy Linea proſta/ przéydźie drugą Linią proſtą ná krzyż/ tedy tám dwá á dwá kąty/ któré ſye wiérzchámi náprzećiwko ſobie zchodzą/ ſą ſobie równé GrzepGeom Q2.
6. Wyjść, wydostać się (4):

prześć którędy (1): BielKron 325v cf W przeciwstawieniu.

W przeciwstawieniu: »wlecieć ... prześć« (1): Iednego cżáſu bluźnił [książę Władysław] przećiw Bogu/ muchá iákaś wlećiałá mu w gębę á przeſzłá ogonicą BielKron 325v.

a. O urodzeniu się (3):

prześć przez co (2): ReszPrz 79; Wźiął ná ſię [Bóg] ćiáło á wnet przez żywot pánieńſki Przeſzedſzy/ bronić pocżął narod źiemſki. WitosłLut A6v.

prześć skąd (1): A gdyby głowa dziecięcza z opuchliny/ albo z nabieżenia/ albo z fluxu iakiego thak ſie odęła iżby z zamkow żywota nie mogła przeyſć. Tedy baba [...]: ma głowę przepchnąć FalZioł V 34.

W porównaniu (1): Pan Chryſtus niebieſkie y duchowne ćiáło z ſobą z niebá przynioſł/ á iż z Pánny Máryey ćiáłá żadnego nie wźiął/ tylko przez iey żywot/ iáko przez iáki kánał álbo przez rynnę przeſzedł ReszPrz 79.

7. Minąć, przeminąć; upłynąć; odbyć się; praeterire Vulg, Mącz, Calag, JanStat, Cn; abire PolAnt, Vulg, Mącz, Cn; transigere Mącz, JanStat; (per)transire Vulg, Cn; agere, exire, obire Mącz; praelabi, praeterfluere, praetervolare, transcurrere, transfluere Cn (54): MurzHist K2; Bo tho wam zá iſthą prawdę powiádam/ dokąd niebo y źiemiá nie przeminą/ literká iedná/ álbo też ieden pąkćicżek z zakonu nie przeydzie/ áż ſie wſzyſtki rzecży ſtáną. Leop Matth 5/18; Biádá iedná przeſzłá/ á oto idą ieſzcże dwie biedy potym. BibRadz Apoc 9/12, Is 41/22; Fluxa, Nietrwáłe rzeczy które łatwie przeydą. Mącz 131c, 239d; Boleśći przeſzły/ á ná oſtátek okazał ſię ſkarb nieśmiertelnośći. BudBib 4.Esdr 8/53[54], Ps 17/12[13]; GrabowSet B2v; WujNT Apoc 9/12, 11/14; tedy ták dekláruiemy [...] áby było tákowé Podymné zátrzymáné/ Stároſtóm náſzym/ oddáné. A wſzákże okróm win o tym opiſánych. A z nowych ośiádłośći oddáné bydź máią/ gdźie iuż wolnośći przeſzły/ iáko y ſtárych. SarnStat 354, 1269; [Przyſzłé záśię rzeczy niepewné ſą/ będą/ ábo nie będą: lecz co przeſzło/ iuż to ná práwie beſpiecznym mieyſcu ſtoi. SenekaGórn 117 (Linde)].

W połączeniu szeregowym (1): Corruptibilis, Co łatwie przeyść przeminąć y zniſzczeć może. In Bibliis tantum legitur. Mącz 361a.

W przeciwstawieniach: »prześć ... przyść (2), nastać, wrocić« (4): Praeteritum tempus nunquam revertetur. Co yuſz przeſzło to trudno wróćyć. Mącz 105c; A ow ſobie wſpaniły z rozważnym rozumem záwżdy weſoło chodzi/ nic iuż o tym nie myſli co przeſzło/ iedno co przyść ma. RejZwierc 87; BielSpr 62; BudBib 4.Esdr 4/44[46].

W porównaniu (1): Kto wie cżego cżłowieku potrzebá w żywocie iego dni wſzytkich/ ktory przeſzedł iáko cień [Vulg Eccle 7/1] BielKron 80v.

Zwroty: »z czasem wieku prześć« (1): Wiele innych miewáli [Rzymianie] ſwym obyczáiem Máchin/ kthore ſie nam dziś nie przygodzą/ á to przeto/ iż oná ſpráwá pierwſzych walecżnikow s cżáſem wieku przeſzłá/ inna theż z cżáſem náſtáłá ná wſzyſthki ſpráwy BielSpr 62.

»dawno nazad [przed kim] prześć« (1): Nie máſz nic nowego pod ſłońcem/ ieſli rzecż iáka/ o ktoreyby mogł rzec/ weyrzy/ áno ieſt nowa rzecż? áno ich iuż kilko dawno ná zad przeſzło przed námi [quae fuerunt ante nos Vulg Eccle 1/10]. BielKron 79.

Szeregi: »prześć, minąć« (1): Defluxisse dicitur quod transactum est, Co yuſz przeſzło/ Minęło dawno. Mącz 132a. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.: przeminąć].

»stać się, prześć« (2): Conclamatum est, Yuſz ſie ſtáło/ yuſz to przeſzło/ Co ſie ſtáło nie może ſie odſtáć. Mącz 55c, 6a.

a. O czasie (19): Potym gdy cżterdzieſci dni ij nocy przeſſly/ lacżnąl on ktory wſſytek ſwiat kármi ij żywi. OpecŻyw 37v; zapowiedźi trzeći dźień przeſzedł GroicPorz ee; SeklPieś 20; Dum haec dicit abiit hora, Nizli to wyrzékł godźiná przeſzłá. Mącz 104c; Exiit dies, Dzień przeſzedł. Mącz 105a; dimidium noctis praeteriit, Pułnocy przeſzło. Mącz 213c, 102d, 105b, 229c, 263a; Dawid iuż było wiele przeſzło lat iáko przed tym był vmárł/ á wżdy Anyoł to ſwięte plemię zowie być ſynem iego RejPos 272v; Calag 501b; Y/ by rozmierzyć chćiał/ Pan/ kres wieku mego/ Widząc dni co przeſzły/ á cżás co przedemną/ Snaby rychley łáſkę vcżynił nádemną. GrabowSet B2v; SarnStat 781, 791.

W przeciwstawieniach: »prześć ... przybliżyć się, nadejść« (2): Noc przeſzłá/ á dźień ſię przybliżył. WerGośc 267; ArtKanc T6v.

W charakterystycznych połączeniach: przeszedł (przeszła, -ło, -ły) czas(y) (3), dzień (dni, cząstka dniow) (7), godzina (2), noc (poł nocy) (3), rok (wiele lat, lata) (3).

Fraza: »przeszło [czemu (żywotne) ile] lat« = coś ma [ile] lat (1): Przeſzłoć mu [koniowi] trzynaśćie lat/ mamli prawdę wyznáć/ Pátrzćie ſobie ná zębiéch. WyprPl B4v.
Szereg: »prześć a dokończyć się« (1): Záthym przeſzły cżáſy/ á dokończyły ſię látá [Et transierunt tempora]/ áżeś wzbudźił ſłużebniká twego imieniem Dawidá. BibRadz 4.Esdr 3/23.
b. O tekście: być przytoczonym wcześniej, poprzednio; stać przed (3): wſzakże ieſli powtoręm i tudźiéſz idźie iaki inſzy wokáliſz/ tedy wedle mało wyſzſzyi przeſzłego napominięniá/ má to/ i/ ku poślednięmu nie ku tęmu ktory przeſzedł wokaliſzewy być przyłączono MurzOrt B2; Gdyż then Rozdźiał o zewnętrznym iádźie przeſzedł/ [...] nie z drogi mi ſye zda/ przyſzłego Rozdźiału piſáć o trućinie/ ktorą źli ludźie zwykli/ wewnąthrz w ludźi włudzáć SienLek 155.
Szereg: »prześć abo potem iść« (1): Trzecia rzecz ieſt/ że czaſem Apoſtołowie kilkiem ſłów alleguią/ a gdy kto chce ich allegatia wyrozumieć/ muśi śię mieśca tego ſkorego [!] ieſt wzięta dołożyć/ abo gdźie indźie co takowégóſz ieſli ieſt ſzérzyi abo łatwiéi powiedźiáno/ przytoczyć/ a ſtąd/ i ktemv to co tam przeſzło abo potem idźie obaczaiąc/ prawego śię wyrozumięniá dopytywać MurzNT 8v.
c. O zjawiskach atmosferycznych (3): Y chmury kiedy przeydą iáſnieyſzy dzyeń bywa RejWiz 35; BudBib 4.Esdr 4/47[49].
Szereg: »minąć i prześć« (1): iuſz zimá minęłá y niepogody przeſzły. SkarŻyw 142.
d. O ludziach (6): Czoż ich [Jagiellonów] od pocżątku przeſzło/ Zadnému s nich na tznotach niezeſzło KlerPow A2; BielKron 463; BudBib Nah 1/12.

prześć przed kim (1): A przeto ich [męczenników i kapłanów bożych] národzenia z trzéźwośćią obchodźćie/ álbo święććie: dla tego/ ábyſmy tych náſládowáli: którzy przed námi przeſzli BiałKat 148v.

W przeciwstawieniu: »nastać ... prześć« (1): [Księgi od przodków zachować mamy] á tak tym poſtępkiem/ y tym ktorzi po nas nastaną pożytecżnie vcżyniemy: á tym ktorzi przeſli tą yedną zapłatą pracę ich nagrodziemi. KwiatKsiąż H2.

W porównaniu (1): Człowiek mowi Pſalm/ podobny do prożnośći/ dni iego iáko ćień mijáią. A ná tey drodze nie máſz pewnego czáſu/ iáko długo ná niey być. Iednemu krotka/ drugiemu długa. Ieden wnet przeydźie/ y zá dźień ieden: iáko dźieci co dźiś ſię rodzą y dźiś vmieráią. SkarKaz 422b.

8. Zmienić się, przekształcić się [w co] (1): My tedy tákową ſkaźń Sędźiégo/ która nie byłá Apéllácią záwieſzona/ obiáſniamy: iż iuż w oſądzoną rzecz przeſzłá [transivisse in rem iudicatam JanStat 649] SarnStat 806.
9. Pobieżnie zapoznać się z treścią; przejrzeć (1): Vberlauffen. Prześć. Przebieżeć. Krotko powiedzieć. Dicere breviter. Calag 493a.
10. Przebyć jakiś czas gdzieś [przez co] (1): ná ten cżás było z woley Bożey zbudowáne mieyſce z ogniem ocżyścżáiącym: przez ktore mieli prześć ći/ ktorzy z tego świátá ſchodźili ſpráwiedliwymi/ ále przedſię nie ze wſzytkich ſtron ocżyścżonymi WysKaz 34.
11. Zwroty o różnych znaczeniach (18):
»przez ogień prześć« = być ugotowanym lub upieczonym (o potrawie) (1): Cżęſto kroć ná ſamym chlebie przeſtawał [św. Lucyjanus]/ drugdy nic co przez ogień przeſzło nie iedząc SkarŻyw 46.

»prześć przez ogień i (przez) wodę« = przeżyć trudy i niebezpieczeństwa [szyk zmienny] (6): KrowObr 87v; Przeſliſmy przez ogień y przez wodę [Transivimus per ignem et aquam]: y wywiodłeś nas ku ochłodzie. Leop Ps 65/12; SkarŻyw 208; POBOZNEY A SZLACHETNEY PANIEY ROZEY WISZNIOWSKIEY/ PANIEY MATCE A DOBRODZIEYCE SWEY MILEY/ KTORA PRAVVIE PRZES OGIEN i VVODE PRZESZEDSZY, BIEGV DOKONALA/ ROKV PANSKIEGO 1585: DNIA 3. KVVIETNIA. WisznTr 6; JanNKarGórn G4v; SkarKaz 552a [zawsze przekład i nawiązanie do Vulg Ps 65/12].

»przez ogień żelaza i goździ prześć« = doznać cierpień (1): [Modlitwa ukrzyżowanego św. Teodora:] Pánie [...]: pomni iſz dla ćiebie ná tym drzewie záwiſłem/ przez ogień żelázá y gozdzi przeſzedłem: Proſzę wezmi duchá mego/ á cżyń znim co racżyſz SkarŻyw 188.

»prześć w pośmiech« = stać się pośmiewiskiem (1): [gdyby jakiś filozof] pokázáć/ y náucżyć ich [naszych panów] dobrych obycżáiow chciał/ y tego/ iáki żywot być ma/ práwego páná/ wiem to pewnie/ żeby [...] przeſzedł w poſmiech/ iáko nikcżemny błazen. GórnDworz Ee6v.

»prześć prawem« = zostać rozstrzygniętym w postępowaniu sądowym (1): res [...] iure in iudicio pertransivit alias przeſzla prawem ZapMaz II Ł 1/91v.

»prześć na [czyje] skrzydła« = wpaść w czyjeś ręce (1): [Achiza mówi do Zefiry] Iam ni vrodą ni ſtanem Nie rownam ſtobą z ſwym panem [...] Ano y tak tego bydła [tj. zalotników] Siła przeydzie na me skrzydła RejJóz D5v.

»prześć wieńcowanie« = dorosnąć, tj. osiągnąć wiek pozwalający na zaręczyny (1): [Andromacha do Ulissesa] W ſynie iżbyś nie prózné nálazł twé ſtáránié/ Vźrzawſzy go/ mógł to rzec/ przeſzedł więńczowánié. GórnTroas 49.

a. W zwrotach oznaczających przekroczenie miary (7):
»granice swe prześć« (1): ten mądry mąż vmiał to dobrze vſiebie vważyć/ iáko ięzyk ludzki ieſt ſzkodliwy/ ktory iák ſkoro gránice ſwe przeydzie/ cżłowieká do wiela niebeſpiecżnośći też y nád nádzieię iego przywodzi Phil G3.

»kres swoj prześć« (1): ábowiem chocia oboie tho/ y ochędożnym być/ y nie wydwárzáć ſie z rzecżami/ ieſth dobre w ſobie: iednák kiedy kres ſwoy/ á miárę przeydzie/ iuż ſie w ſproſność obroćić muśi GórnDworz E8.

»prześć miarę« [w tym: około czego (1), w czym (1)] [szyk zmienny] (4): Gdźie pánuie iáſna żołć/ gorąca y ſucha/ táki człowiek bywa pyſzny/ chełpliwy/ gniewliwy/ [...] Ktora/ ieſli miárę przeydźie/ iż pożywa rzeczy gorących á ſwemu przyrodzeniu rownych/ s tąd przychodźi ćięſzkie bolenie głowy SienLek 29v; GórnDworz E8, M5; tákże też Rzeczpoſpolit⟨a⟩ kiedy około wolnośći prżeydźie miárę/ mnieyſze pocznie niewolić/ rowność wykorżęni GórnRozm M4v.

»posrzodek prześć« (1): á rzecz káżda ktora poſrżodek prżeydzie/ á wielkośćią ſwoią ſobie ieſt ćięſzka/ dobrą bydź nie może. GórnRozm B3.

II. Jako odpowiednik czasownika „przyść” (24):
1. Przybyć; pertransire Miech; devenire, pervenire, venire HistAl (19):

prześć do kogo (1): poſlalyſzmi naſche poſli do Moſkqui tham ydancz przeſz paniſthwa Vaſchey Kro.mczi hamowanya nygdzyey nyemyely Alye przeſly pokoynye do Kxyadza moſkyewſkyego LibLeg 11/154.

prześć dokąd (14): ienże wſzitkę Azią zburzywſzy przeſzedł aż do Egiptu MiechGlab 30; LibLeg 11/184; Potym ſtamtąd poruſzywſzy zaſtęp przeſzedł do miáſtá Gazan/ ktore też otrzymawſzy do Ieruzalem ſie kwápił. HistAl Cv; Iako Alexander przeſzedł do oſtatecżnych laſow Indiyskich/ gdzie tham nálazł wiele Słoniow HistAl I2; Z onąd potym poruſziwſzy ſie przeſzli do oſtátecżney ſtrony iedney gory/ ták iż dáley iecháć nie mogli HistAl L, K7, K7v; wzyela mv skalyethi pyenyadze zmyeſcheczkyem, kthorich belo Napodobyenſthwo okolo syedmy wyardunk, albo nyewye czo skthoremy przeſla do poznanya y stymy pyenyedzmy yeſth pogimana LibMal 1552/169v; BibRadz Iudith 2/10[12]; Przeſzli [Balaak i Balaam] ná ine mieyſce gdzye tákież oltarze poſtáwili y ofiáry cżynili BielKron 42v, 54; Tak wſzyſtcy [tj. Łokietek, Wilhelm Książę rakuski i Gedymin] wćiągnąwſzy do zięmie Chełmſkiey/ wſzyſtki włośći co ſie náwinęło wſzędzie poburzyli/ y wypalili etć. y potym áż do Rzeki Drwiącey przeſzli etć. StryjKron 380. Cf prześć czym dokąd, Zwrot.

prześć czym dokąd (1): Potym wżdy vzrzeli ſcieſzkę álbo drogę niektorą między gory/ ktoram przeſzli do rownego polá HistAl L.

Zwrot: »prześć przed prawo« = stawić się w sądzie (1): slachetny Pan Simon Lubanſky przeſzetl przet przet [!] Prawo naſzyę a wgayny wyecz oſzobą swoyą ſządayąncz naſz a prawa naſzego; abi w xegi wpiſzano: swadecztwo: ktorę wyotl przet prawo naſze ZapKościer 1582/28v.
a. Napaść [na co] (1): Thatarowie Byalagrodzczi starschi naymię Takſari Tatyk. Cormonak. Bayſeyth przeſzly na kosz na moy wzwynogrod ziſnÿe y wzyely my czlowieka 12. A kony 60. LibLeg 11/96v.
b. Dotrzeć (o korespondencji) [do kogo] (3): PAnu wyelkiemv [...] polſzkiemv Crolewy Sigmuntowy. Oznaymvyemy wam ktorego czaſſu naſz lyſth do wasz przeydzye pyſſzemy do was yako do przyacyelya ſwoyego myelego LibLeg 8/160v, 7/67v, 68.
2. Przypaść [na kogo] (3): thy częsczi trzy Chrzanowskiey Pawlowskiei Dambrowskiey Stanyslaw brath ych w pienyędzach posaznych dzierzecz ma do czassu thego asz yemv ktory s bracziey wroczą pienyądze tho czo nani przeydzie. ZapWar 1550 nr 2666; [apelować należy do sędziów] aby też miedzy sobą rozdzielili na trzy części wojewodztwa, a przejdzie na nie po sześci wojewodztwach Diar 95; ZapKościer 1583/37v.
3. Nadejść, nastać (o czasie) (2): Potym cżás przeſzedł/ iſz Pan Bog doznawſzy Márynowey/ ábo racżey Máryny oney pánny wiáry y ćierpliwośći/ przyzwać ią do śiebie do wiecżnych przybytkow miał. SkarŻyw 184; GrabowSet E4v.
*** Bez wystarczającego kontekstu: jako wyraz cytowany (2): ſtryi/ ryi/ vmyi/ vſzyi/ przyidźi/ przyimi/ Zarás [= łącznie] to wymáwiac mámy/ Czego drudzy niewiedząc piſzą przydźi/ przymi miaſto przyidźi przyimi/ abo przéidźi/ przéimi MurzOrt B2v, B2v.

Synonimy: I.1.A. przebieżeć, przebyć, przejechać; a. przewędrować; α. zniszczyć, spustoszyć; b. przestąpić; c. udać się; d. minąć; 2. uprzedzić; 3. przeniknąć, przeprawić się; a. przebić, przekłoć, przerazić; 4. przemoc, przenieść, przewysszyć, uprzedzić, wynieść się; 7. minąć, ominąć, przeminąć; a. przepłynąć; 8. przemienić się, zmienić się; II.1. przybyć.

Formacje współrdzenne cf IŚĆ.

Cf PRZESZŁY, PRZEŚCIE

MN