[zaloguj się]
[pdf]

PRZESTĄPIĆ (171) vb pf

W inf -stą- (23), -stę- (9); -stą- KromRozm II, Diar, BibRadz, BielKron, RejAp, RejPos (4), KuczbKat, RejZwierc, Oczko, Calag, SkarŻyw (2), OrzJan, WysKaz, SarnStat (2), ZbylPrzyg; -stę- RejPs, Mącz (2), BielSpr (2), NiemObr, ActReg; -stą- : -stę- Leop (2:1), BudBib (1:1). ◊ W imp -ąṕ (1) MurzNT, -ęṕ- (1) RejWiz. ◊ W pozostałych formach -stą- (139), [-stę-].

e jasne.

Fleksja
inf przestąpić, przestępić
praet
sg pl
1 m -m, -em przestąpił m pers -smy przestąpili, -chmy przestąpili
2 m przestąpiłeś, -ś, -eś przestąpił m pers
f przestąpiłaś m an
3 m przestąpił m pers przestąpili
f przestąpiła m an
plusq
sg
3 m był przestąpił
imperativus
sg pl
2 przestąṕ przestęṕcie, przestą(p)cie
conditionalis
sg pl
1 m m pers bysmy przestąpili
f bych przestąpiła m an
2 m byś przestąpił m pers byście przestąpili
3 m by przestąpił m pers by przestąpili
f by przestąpiła m an
n subst by przestąpiły
con praet
sg
3 m by był przestąpił
impersonalis
przestąpi(o)no
con by przestąpi(o)no
participia
part praet act przestąpiwszy

inf przestąpić (23), przestępić (9). ◊ fut 1 sg przestąpię (3). ◊ 2 sg przestąpisz (5), [przestępisz]. ◊ 3 sg przestąpi (21). ◊ 2 pl przestąpicie (4). ◊ 3 pl przestąpią (2). ◊ praet 1 sg m -m, -em przestąpił (6). ◊ 2 sg m przestąpiłeś, -ś, -eś przestąpił (6). f przestąpiłaś (1). ◊ 3 sg m przestąpił (40). f przestąpiła (1). ◊ 1 pl m pers -smy przestąpili (1) OrzQuin, -chmy przestąpili (1) RejPos. ◊ 3 pl m pers przestąpili (11). ◊ plusq 3 sg m był przestąpił (1). ◊ imp 2 sg przestąṕ (1). ◊ 2 pl przestęṕcie (1), [przestą(p)cie]. ◊ con 1 sg f bych przestąpiła (1). ◊ 2 sg m byś przestąpił (2). ◊ 3 sg m by przestąpił (11). f by przestąpiła (5). ◊ 1 pl m pers bysmy przestąpili (1). ◊ 2 pl m pers byście przestąpili (1). ◊ 3 pl m pers by przestąpili (2). subst by przestąpiły (1). ◊ con praet 3 sg m by był przestąpił (3). ◊ impers przestąpi(o)no (1). ◊ con by przestąpi(o)no (1). ◊ part praet act przestąpiwszy (5).

Sł stp: przestępić, Cn brak, Linde także XVII – XVIII w.

1. Przejść, idąc zmienić miejsce; transcendere, transgredi Vulg; transilire Mącz; praeterire PolAnt; egredi Modrz (46):
a. Przejść nad czymś lub obok; przekroczyć coś (19):

przestąpić kogo, co (2): Vderzy ſie o kámień w nogę/ kámieniowi łáie/ á co kámień krzyw/ á cżemuś go nie przeſtąpił? RejZwierc [782]v; iz tu iest Castelląn Nakielski [...], nie wie iako go przestępić, gdyſz się znim niechce witac ActReg 59.

przestąpić co [= czym] (1): Złych też ludzi/ złe mytá/ dobre oſtrzegáią/ A przed káżdym iákoby/ oſtry miecż trzymáią: Ieſli iednę przeſtąpiſz [tj. zrobisz krok jedną nogą]/ lecż drugą podetną HistHel [A2].

[przestąpić przez co: nic to/ że ieden [ptak] álbo dwá przez śieć przeſtąpią tym rychley drudzy doſtępuią. CygMyśl A3.]

α. Wyjść poza linię oddzielającą, poza obręb czegoś; naruszyć wyznaczoną granicę [w tym: co (14)] (16): BielKron 15v; Si multorum annorum negligentia supervenerit iugum, Yeſliby przeſtąpili/ etć. Mącz 483c; iż tám [w Indiach] tylko ćieniuchną nićią grunty bywáły ográniczone/ kto to prżeſtąpił/ ſrogie o to odnioſł karánie GórnRozm B4v, B4v.
Zwroty: »przestąpić granice« = transcendere terminos Vulg [szyk zmienny] (2): Leop Ex 19/21; Wáſz záśię Kośćioł od Lutrá pocżął/ á w Niemcách powſtawſzy/ tłucże ſie tu po náſzych pułnocnych kąćiech/ ktorych gránic da P. Bog nie przeſtąpi. WujJud 135.

»przestąpić progi« = wejść (1): [Biskup wita wjeżdżającego do miasta na koronację Zygmunta III:] Tym ćię potykam/ gośćiu w Polſzcże drogi/ Niżli przeſtąpiſz bramy pierwſzey progi. GrochKal 27.

Przen (7):
Zwroty: »granice [czego] przestąpić« = przekroczyć normy moralne (1): o to śię káżdy ma naywięcey ſtáráć/ [...] áby chęć ſwą rozumowi poddał. [...] áby ſnać miłość abo nienawiść/ nádzieiá ábo boiaźń/ ábo iákakolwiek inſza namiętność/ gránic vcżćiwośći nieprzeſtąpiłá [ne ... fines honesti egrediantur]. ModrzBaz 7.

»granicę, miarę, ustawę przestąpić« = przekroczyć wymierną normę (ilości lub wysokości) [szyk zmienny] (1:1:1): Záłożyłeś im [górom, Panie] gránicę/ by iey nie przeſtąpiły/ By cieniem wyſokośći ſwych/ zyemie tey nie okryły LubPs X5v; Bo zámierzone (ſą) dni iego/ licżbá mieſięcy iego v ćiebie/ vſtáwę [tj. granicę wieku] iego vcżyniłeś á nie przeſtąpi (iey) [terminos eius fecisti, et non praeteribit]. BudBib Iob 14/5; [zalecenia dla leczącego się na niestrawność: przy obiedzie] pić wino lekkié/ álbo piwo do tego/ wolno/ byle nieprzeſtąpić miáry. Oczko 20v.

»przestąpić kres, granice« = złamać zasady, normy (2:1): A nye opuſćiliſz práwey drogi/ gdy ſye od koſćyołá poſpolitego [...] odſſczepili? przeſtąpili gránice/ ktore ſtánowili oycowye ich/ biſkupi/ y doktorowye ſwyęći/ y concilia. KromRozm I Ev; ReszPrz 96; kiedy Krol/ ábo Kśiążę pocznie niewolić ludźie/ prżeſtąpi tęn kres/ ktory iemu ieſt zámierżony GórnRozm M4v.

αα. O zbiornikach wodnych (2):
Zwrot: »granicę, kres przestąpić« = terminum transgredi Vulg (1:1): WróbŻołt 103/9; (marg) Ziemie ſtworzenie. Pſal. 103. (–) A iżby źiemie niezátapiáły wody/ zámierzył ym kres/ ktorego przeſtąpić niemogą/ żeby śie niewracáły áni pokrywáły źiemie. KuczbKat 20.
b. Zrobić przejście, rozsunąć się, zejść z drogi (2): [vyrzáłá [Tarsylia] idącego/ Páná Iezuſa/ y pocżęłá vśilnie wołáć: przeſtąpćie/ przeſtąpćie/ Pan Iezus idzie. SkarŻyw [222].]

przestąpić komu (1): gdy cie iáko Licemierniká/ áby cie widziano/ dwá wiodą: á trzeći kijem bije ábyć przeſtąpyono. RejPos 144; [SkarŻyw 447 (Linde)].

Przen (1): Wnet tám [w pijaństwie] rozum on wdzyęcżny iuż ſwoy vrząd ſtráći [...]. Iuż tám żadney bácżnośći ni żadney pámięći/ Kiedy we łbie záſzumi przeſtęṕcie y ſwięći. RejWiz 30.
c. Przejść, przemierzyć jakiś teren [przez co] (1): [Mówi Pan:] A iż was wypuśćić niechcą [Egipcjanie Żydów]/ iuż ſam zeydę á przeſthąpię przez wſzytki kráiny ty/ á cokolwiek ſie naypirwey w ktorym domu vrodziło/ to wſzytko będzie zábito. RejPos 158.
d. Przejść z miejsca na miejsce (24):
Zwrot: »na inne miejsce przestąpić« (3): Ieden Krześćiánin zupełną wiárę máiąc w Bodze/ roſkazał oney gorze wſtáć á ná inne mieyſce przeſtąpić/ y ſtháło ſie ták BielKron 269; BielSpr 26v, 31.
Szereg: »przestępić albo ustępić« (1): iż bes ſzkody mogł Hetman wywieść s poyśrodłá [!] vffow wiele było potrzebá/ á woyſká tym nie odkrył/ áni vmnieyſzył/ gdyż kráie ze wſzech ſtron w ſwoiey ſpráwie mocno ſtały/ Tharcżámi y drzewy obwárowáne/ ták dobrze/ iż choćiaby nieprzyiaćiel mieyſce lepſze miał nád nie/ mogą tą ſpráwą/ nie wzruſzáięć woyſká/ z zupełną obroną ná inne mieyſce wſzyſcy ſpołu przeſtępić/ álbo vſtępić BielSpr 31.
Przen (20):
a) Zmienić postępowanie [z czego ku czemu] (1): y przeſtąpił [duch stworzony przez Boga] z dobrego ku złemu/ y z ſwey dobry woley/ ktora mu od Bogá wolna byłá dána imienia ſobie przećiwnego doſtał [tj. imienia diabeł]. CzechEp 258.
b) Osiągnąć zbawienie po śmierci [zawsze w nawiązaniu do Ioann 5/24] [w tym: skąd (17), dokąd (18)] (19): wierny áby pociechę miał z obyetnic Páńſkich/ iż áni vmrze áni ſądzon będzye/ iedno thák proſto przeſtąpi z żywotá docżeſnego do ſwego żywothá wiecżnego z rozlicżnemi pociechámi iemu zgotowánego. RejAp 120v, 168v; ieſli będzieſz ſłuchał ſłow moich/ á záchowaſz ſie wedle nich/ iużeś przeſtąpił s tego docześnego żywotá/ á odmieniłeś gi ſobie zá żywot wiecżny (marg) Ian s. w v. kapit. (–) RejPos 164v; iż tákowy [który uwierzył] nigdy vmrzeć nie ma/ iedno ma przeſtąpić s ſmierći do żywothá RejPos 180; precżże [!] go [zmarłego] płákáć mamy? [...] gdyż wiemy iż nam nie zginął/ iedno przeſtąpił z żywotá do żywotá/ wedle obietnic pewnych Páná tego RejPos Ooo4, 158v, 193v, 196v, 222v, 224 (14); RejZwierc 4v, 128v, 156v.

W charakterystycznych połączeniach: przestąpić do żywota wiecznego (2); przestąpić z docześnego żywota; przestąpić z żywota ((do)cześnego) (a. z śmierci) do żywota (wiecznego, a. nigdy niedokończonego) (a. do wiecznych radości) (16).

α. Odejść (1): przebywáł Ieſus w Galileiéi/ [...] Rzekli tedy knięmu braćia iego/ Pódź ſtąd (marg) przeſtąṕ (–) a idź do żydowſkiéi źięmie/ aby i vczniowie twoj widźieli vczynki twoie ktoré dźiałáſz MurzNT Ioann 7/3.
2. Opuścić, pominąć; przeoczyć (17):

przestąpić co (3): Mącz 365c; [Mojżesz do Izraelitów:] żadny nie wychodź daley ze drzwi ſwoich [pomazanych na tę noc krwią baranka, zgodnie z nakazem boskim] áż do zaránia/ ábowiem Pan Bog poydzye zábijáiąc Egipcżyki/ á gdzye vyrzy kreẃ ná ſłupiech v drzwi przeſtąpi on dom BielKron 30; Translapſa citatio sſtawa ſie z ſtrony Actorá, gdy przeſtąpi Roki iedné álbo dwoie SarnStat [1281].

Szereg: »przestępić albo opuścić« (1): Transilire aliquid. Z nieobácznośći co przeſtępić álbo opuśćić. Mącz 365c.
Przen [co] (1):
Szereg: »opuścić i przestąpić« (1): Prawdźiwéy Exekucyéy przodek y początek/ Przyśięga Królewſka ieſt: á śrzodek téy Exekucyéy ieſt Oltarz/ Káplan/ Król: á kóniec iéy ieſt/ ſpráwiedliwość y pokóy poſpolity [...]. A gdyżeſmy ten początek opuśćili/ y ten śrzodek przeſtąpili/ nie nádźiéwaymy ſye z téy Exekucyéy ſpráwiedliwośći/ áni pokoiá OrzQuin C.
αα. W tekście: nie wpisać fragmentu, słowa, litery, znaku (13):

przestąpić czego (2): mam zá tho iż cżłowiek bácżny [...] áni tego gánić będzie/ iżem ia y thu/ y owdzie cożkolwiek ſwego przyłożył/ nápełniáiąc te mieyſcá/ ktorichem przeſtąpił GórnDworz B6v; BudNT przedm b4v.

przestąpić co (7): BielKronCies Mmm2 [2 r.]; A ták iáwno że y v Grekow przed tem było nápiſano/ Ouk Makran. To ieſt/ nie dáleko/ ále po tem zá niedbáłośćią piſárze słowko Vk/ przeſtąpili BudNT przedm c7; Ktoby niemiał cżytáć Ewángeliey/ miedzy Hiſtoryą: tedy te ſześć ſequentes verſus, prolog przeſtąpi/ á pocżnie śiodmy wierſz. MWilkHist B; SarnStat 849. Cf przestąpić co w czym.

przestąpić co w czym (2): Lecż wiele ſie ich zgadza że thy ſłowá w ſtárych Greckich exemplarzach nie znáyduią ſie/ á dlategoż y Tygurſki koſcioł przeſtąpił ie w ſwey werſyey SarnUzn [G2]v; BudNT przedm b4v.

Przen (2):
Zwrot: »nie przestąpić śpienia ani (a. albo) oczka« = ściśle przestrzegać (2): Fránćiſzek według litery Ewánieliey ſtrzegł/ nieprzeſtąpił ſpieniá namnieyſzego/ áni otzká iednego KrowObr 144, 144.
α. Nie wspomnieć, nie napomknąć [kogo, co a. czego] (2): OrzJan 126; WSpómináiąc przednié Senatory przy wydániu tego Státutu, widźiáłoby mi ſie, Iáſnie Wielmo⟨żny⟩ M. Pánie, zá wielkié delictum, ábych miał w tym rzędźie przeſtąpić W.M. mégo M. Páná SarnStat 879.
3. Nie zastosować się, postąpić wbrew nakazom; transgredi Vulg, PolAnt, Mącz; praeterire, praevaricari Vulg, PolAnt; solvere Vulg, Calag; deserere, polluere, rumpere, violare Calag [w tym: co (101)] (105): Vbertreten. Przeſtąpić. Zgwalczić. Violare, [...] deserere, solvere, [...] rumpere, [...] polluere. Calag 494b.
a. Wbrew poleceniu zwróconemu do jednej określonej osoby: nie posłuchać, nie wykonać polecenia (37): Rozgniewawſzy ſię [za pościg i bezpodstawne podejrzenia] tedy Iakob y fukáiąc ná Lábáná/ mowił k niemu/ Cożem wżdy przeſtąpił [Quae est praevaricatio mea]? com źle vczynił żeś mię gonił. BibRadz Gen 31/36; Kmiotkowi zapowiedź káżda od Páná/ ma bydź ták ważna/ iáko kiedy kłotką zámknie w domu álbo w ſkrzyni: á ktory to przeſtąpi/ ták to karáć/ iáka ważność zapowiedźi ieſt. GostGosp 38.
Zwroty: »przestąpić przykazanie (a. rozkazanie)« = mandatum praeterire Vulg (3): BielKron 76; StryjKron 184; Lecz on odpowiedźiawſzy rzekł oycu ſwemu: Otoć ták wiele lat ſłużę/ y nigdym nie przeſtąpił roſkazánia twego: á nigdyś mi nie dał koźlęćiá żebych vżywał z przyiaćioły moimi. WujNT Luc 15/29.

»[w czym] wolą [czyją] przestąpić« (1): Vczynię oycze, co każeſz, y nigdy W żadney rzeczy woli twey potym nie przestąpię. CiekPotr 91.

Szereg: »przestąpić a wzgardzić« (1): Poſłał poń [po Semei, który nie dotrzymał danego słowa i przekroczył rzekę Cedron] Sálomon/ powiedzyał mu iż przeſtąpił á wzgárdził przykazánie iego/ [...] y dał go ściąć BielKron 76.
α. Nie posłuchać rozkazu boskiego [w tym: o Adamie i Ewie (21)] (31):

przestąpić czego (1): Azaſz ty nie wieſz iż ſie ten Pan więcey w poſłuſzeńſtwie ſwoim kocha niżli we wſzytkich ofiárach/ á tyś ſie ważył przeſtąpić tego com ia tobie powiedzyał od niego [Saul nie usłuchał przekazanego przez proroka Samuela rozkazu Boga, żeby wymordować wszystkich poddanych króla Amaleka] RejPos 319v.

W przeciwstawieniu: »spełnić ... przestąpić« (1): y vcżynił znimi [Bóg z Adamem i Ewą] y potomki ich zmowę: záchowaćieli ſię przy woley moiey/ á to máłe roſkazánie ſpełnićie: wſzytkie te dary [...] wleię ná potomſtwo wáſze ná wieki [...]. A ieſli przeſtąpićie wolą moię/ wy y potomkowie wáſzy/ śmierćią záráżeni będziećie/ y łáſkę y ty dáry moie oddalę od was SkarŻyw 260.

Zwroty: »przestąpić posłuszeństwo« (2): A wſzákoż [szatan] ſłyſząc tho/ iż mu [Adamowi] Pan wżdy nieco był zakonu á poſłuſzeńſtwá zoſtáwił iedno nád iednym drzewkiem/ pilnie myſlił o tym/ iákoby go był kthemu przywiodł/ áby był przeſtąpił poſłuſzeńſtwo ono RejPos 101, 232v.

»przestąpić prawo« (1): [Adam] zezwolił ná grzech iey [Ewy] y ſkuśił owocu z ręki iey/ y przeſtąpił práwo y roſkazánie ſtworzyćiela y dobrodzieiá ſwego SkarŻyw 261.

»przestąpić przykazanie (a. rozkazanie, a. wolą rozkazania)« = praevaricari mandatum, transgredi constitutiones Vulg; transgredi sermonem PolAnt [szyk zmienny] (23): OpecŻyw 1v; Zkarał zonę Lochowe [lege: Lotowę] gdi ſię obeizrała á przeſtąpyła przikazanie/ przemieniła ſię wſlup ſolny. SeklKat H4; RejKup p5; RejWiz 86; Leop Ios 7/1; BibRadz Num 22/18; pokuśił ſie pirwey o nię [czart o Ewę]/ iákoby mogł przez nię zruſzyć á odiąć nieśmiertelność cżłowiecżą/ gdyby przeſtąpiłá ſwowolnie przykazánie Páńſkie BielKron 1v; RejAp 1; RejPos 14v, 49, 53, 149v, 152v, 200, 217v; RejZwierc 64v; BudBib 1.Reg 15/24, 4.Esdr 7/11; Lecż ſynowie Izráelſcy przeſtąpili roſkazánie/ y vkrádli to/ co ſpálono być ábo Bogu ofiárowáne miáło SkarŻyw 502, 261, 502; ArtKanc D17v; KołakSzczęśl C3.

»przestąpić słowo Boga« (1): [Balak namawia Bilama do przeklęcia Izraelitów, czego Bilamowi Bóg zabronił] y rzekł [Bilam] do sług Bálakowych choćby mi dał Bálák pełen dom ſwoy śrebrá y złotá/ niemogę przeſtąpić słowá Iehowy Bogá mego [non possum transgredi sermonem Domini Dei mei] BudBib Num 22/18.

»przestąpić wolą [boską]« (3): Potym cżłowiek zwiedzyony tą zazdrością iego [Lucyfera]/ Przeſtąpił wolą Páńſką/ z onego wdzyęcżnego/ Sſtał ſie ná wſzem omierzłym záſię Pánu ſwemu RejWiz 116v; RejPos 14v; SkarŻyw 260.

»przestąpić boże zakazanie« (2): Adam [...] niż przeſtąpił Boże zákazánie/ [...] z Bogiem ſobie beſpiecżnie rozmáwiał CzechRozm 88v, 218.

Szereg: »wzgardzić a przestąpić« (1): ták mu [Adamowi zwodzonemu przez czarta] záſmákowáłá obietnicá oná [że będzie bogom podobny]/ iż wzgárdził á przeſtąpił przykazánie Páná ſwego RejPos 200.
b. Wbrew nakazom obowiązującym wszystkich lub określony zespół: złamać, naruszyć prawo (61): teraz Krolu [...] każ nápiſáć wyrok: áby tho niebyło odmieniono co poſtánowiono ieſt od Medow y Perſow/ á żeby ſie niegodziło nikomu tego przeſtępić. Leop Dan 6/8, Esth 1/19; Tá vſtáwá ma być poſpolićie po wſzytkich mieſćiech. [...] A ktoryby to Mieſzczánin przeſtąpił/ ten Woiewodzye przepada 14 grzywien. UstPraw A2.

przestąpić czego [składnia zależna od „bać się”] (1): A ſnadź ieſzcże więcey ná piecży v nas ſłowá cżłowieká omylnego/ kthorego piſmo wſzędy łgarzem zowie/ á więcey ſie ich boimy przeſtąpić/ niżli tego wiernego ſwiádká náſzego. RejAp 8.

przestąpić w czym [= w jaki sposób] (2): Diar 53; We krwi twey ktorąś wylałá przeſtąpiłáś (marg) To ieſt/ ty Ierozolimo. (–) BudBib Ez 22/4.

Zwroty: »przestąpić prawo« (3): BielKron 21v; RejZwierc 34; Częſtyby kołát bywał we drzwi wdowo twoie/ Muśiáłábyś przeſtąpić wnetże práwá ſwoie [tj. zasady postępowania obowiązujące wdowy] A otworzyć gośćiowi ZbylPrzyg B2v.

»przykazanie [czyje] przestąpić« [szyk zmienny] (4): Wzbudził potym Dijabeł Grzegorzá ſiodmego/ [...] ktory vtzyniwſzy w Rzymie Concylium na kxiężą/ vſtáwił/ áby zadny ná kápłáńſtwo ná potym przypuſztzon niebył/ aſzby pierwey tzyſtość chowáć ſlubował/ á ieſliby ſie teſz kthory kxiądz po ſlubie ożenił/ y iego Dijabelſkie przykazánie przeſtąpił: áby [...] KrowObr 234v; HistRzym 49; RejZwierc 205; A ten który przykazánié náſzé przeſtąpił [transgressoremque JanStat 1099]/ [...] przez Stároſtę mieyſcá niech będźie karan. SarnStat 918.

»ustawę, dekret przestąpić« = decretum praevaricari Vulg [szyk zmienny] (5:2): ComCrac 12v; Leop Dan 6/12; A gdy go [ujętego przez nocnych stróży cesarza, który w przebraniu sprawdzał skuteczność swego prawa] chcieli ná ławce bić iż przeſtąpił Ceſárſki dekret á w nocy chodzi/ odkupił ſie im dzieſiącią złotych. BielKron 169, 111 [2 r.]; NiemObr 150; Dyokles Syrákuzánom práwá nádał/ [...] między inſzymi vſtáwámi tę iednę wnioſł/ áby nikomu in forum et Concionem nie było wolno z bronią przychodzić/ á gdzieby kto tę vſtáwę przeſtąpił/ áby ná gárdle był karan Phil E4.

Szereg: »nie wypełnić albo przestąpić« (1): A kto by niniejszej uchwały albo postanowienia sejmowego nie wypełnił albo przestąpić śmiał tak w restauracyjej kościołow po sejmie piotrowskiem spustoszonych, jako też i zachowania w całości tych, ktore hactenus in veteri cultu ostały, i w inych wszyćkich rzeczach wyżej namienionych, tak vigore praesentis constitutionis karan będzie tanquam violator publicae pacis Diar 53.
α. Wbrew prawu boskiemu, też kościelnemu (42): O oſtatecznym pomazanyu tak rozumyey yſz panna marya by onego pyſma nyeprzeſtąpyla Iacobi pyeruego capitulu kyedy kto wſzyſtek zakon uypelny a wyednym by y przeſtąpyl yeſt uynyen wſzytkyego gdyſz pomazanye yeſt od zakonu y od koſzczyola uſtauyono PatKaz III 138v; miedzy temiſz chrześcjani/ namnożyło śię rozmaitych vczynków vſtáw/ [...] i inſzych któré namieśce chfáli bożyi wſlowie pańſkiem opiſanéi poſtawili/ Alić ich wielé mnięmá/ że by śię w nich pán bóg barzo kocháł/ [...] a ono go tak barzo obráżaią/ że téſz wedle przerzeczonych decretów przywodźi nás ktęmu abyſmy ié prżeſtąpili a iego ięmi nie gniewali MurzNT 73v; LubPs hh3; PowodPr 66.

przestąpić w czym [zawsze: „w czym”, „w tym”] (5): PatKaz III 139; RejPos 169v, 305v; [Bóg kapłanom] im [świętym ogniem] inne wſzytki Bogu ofiáry palić roſkazał. Ná co gdy ſynowie Aaronowi Nadab y Abiu bacżenia niemieli/ á [...] z inąd obcego ogniá nábráli/ y nań kádzidłá ku ofierze wonney náłożyli: wolą wtym Bożą przeſtąpili. SkarŻyw 492; z ktorego [przykazania] ſię maſz dáć winnym/ ieſliś ie w cżym przeſtąpił. LatHar 112.

W połączeniach szeregowych (4): O niewymowné taiemnice bożé zrządzenijé/ oto ſgrzeſſyl nieſprawiedliwy a za to ſkárán ſprawiedliwy/ przeſtąpil winny/ a vbit ieſt za to niewinny/ obrazil niemiloſciwy/ za to ſkázán na ſmiertz lutoſciwy. OpecŻyw 134; Tedy ſię ták w duchu ſwym ku pyſze podnieſie/ zgrzeſzy/ á przeſthąpi [praevaricatus est]/ mowiąc/ Iż moc thakowa ieſt bogá iego. BibRadz Hab 1/11; O iáko z Prorokiem temu kroleſtwu nie groźić: (Ziemiá ſię záráźiłá od obywátelow ſwoich: bo przeſtąpili zakon/ odmienili prawo/ rozproſzyli przymierze wieczne [Is 24/5]. SkarKazSej 701a [przekład tego samego tekstu] 702a.

W przeciwstawieniach: »przestąpić ... (u)czynić (2), (strzec i) (wy)pełnić (2)« (4): PatKaz III 139; Roſpomni ſie [Boże] ná ſlowo kthoreś mowił Moizeſſowi ſludze twemu/ rzekąc: Gdy przeſtąpićie przykazánie moie/ rozproſzę was miedzy ludzi. A ieſli ſie náwroćićie do mnie/ y będziećie ſtrzegli przykazánia moie/ y pełnić ie: [...] záś [was] przywiodę ná mieyſce ktorem obrał Leop 2.Esdr 1/8, Matth 5/19; CzechRozm 207v.

Zwroty: hebr. »przestąpić przestąpienie« (1): Vcżynię też ziemię ſpuſtoſzeniem/ ponieważ przeſtąpili przeſtąpienie [praevaricati sunt praevaricationem]/ mowi Adonái Iehowa. BudBib Ez 15/8.

hebr. »przestępując przestąpić« (1): Bo wiem iż przeſthępuiąc przeſthąpiż [praevaricans praevaricaberis]/ á przeſtępnikiem názwałem ćię od národzenia twego Leop Is 48/8.

»przestąpić (święte a. boże) przykazanie« [szyk zmienny] (9): KromRozm II y2; Leop 2.Esdr 1/8; BiałKat 18v; mnie oto rácż káráć [...] com przeſtąpił ſwięte przykazánie twoie. RejZwierc 47v; [Piotr odpowiada sędziemu, który nakazuje ofiary bogom:] Ale práwy y wiecżnj Rrol [!] roſkazał y zágroził kto by ofiárę Dyabłom cżynił/ ma wiecżnie zginąć. Sam oſądz ieſli ſpráwiedliwość miłuieſz/ ieſli ſię iego przykazánia przeſtąpić godzi. SkarŻyw 40, 504; LatHar 19, 112, 144.

»przestąpić wolą [boską]« [szyk zmienny] (6): iuż ſie oſtrzegáć będzieſz ábyś go [Pana Chrystusa] ni w cżym nie obruſzył/ á nie przeſtąpił woley iego. RejPos 130, 14, 120, 230v, 309; SkarŻyw 492.

»przestąpić zakazanie Pańskie« (1): iż iuż s thego Páná nam národzonego mamy pewnego iednacżá/ przycżyńcżę/ á pewnego obrońcę/ ieſliby kto s krewkośći ſwey vpadł w ten to grzech/ á przeſtąpił ono ſrogie zákazánie Páńſkie RejPos 305v.

»przestąpić zakon, prawo, ustawę(-y)« = transgredi praecepta Mącz; transgredi leges PolAnt [szyk zmienny] (7:3:3): PatKaz III 139; Y iáko dziwno rozſſáffował dobrotliwoſći ſwoie [...]/ á długą odwłokę czyniąc gniewowi ſwemu/ áczkolwiek iuż był poruczył przodkom náſſym vſtáwy ktorych bez kazni nie vmieli bychmy przeſtępić RejPs 150v; Kto zakon Moizeſſow przeſtąpi/ bez wſſego miłoſyerdźya zá śwyádectwem dwu álbo trzech vmrzeć muśi. KromRozm II m2v; Mącz 148a; RejPos 8, 169v, 305v; BudBib 2.Mach 7/2; SkarJedn 132; WysKaz 18; Ták grzeſzy śmiertelnie/ ten co práwo Boże przeſtąpił/ oycá y mátki nieczcząc: iáko ten kto kośćiołá nie vſłuchał SkarKazSej 698a, 701a, 702a; [Kaz 93].

Szeregi: »przestąpić a psować« (1): mátká náſzá kośćioł/ ma ſwe práwá w ſobie poſtánowione/ ktore nie ſą odmienne y przeſtąpić ich á pſowáć niemożem SkarŻyw 456.

»upaść i przestąpić« (1): Iż też żaden prze krewkość ćiáłá ſwego. [...] zakonu onego cále y zupełnie wypełnić nie mogł. Bo choćiażby iuż też wſzyſtko był vcżynił/ á w iednymby vpadł/ y ono przeſtąpił/ tedy ſie wſzyſtkiego winien ſtawał. CzechRozm 207v.

»wykroczyć abo przestąpić« (1): A gdziebys s cżego wykrocżył/ ábo przeſtąpił ſwiętą wolą iego/ ni w cżym inſzym żadney nádzieie nie pokłáday/ iedno w ſwiętym miłoſierdziu iego RejPos 14.

»(ani) zgwałcić i (ani) przestąpić« (2): RejPos 230v; iż ſię tego żadnym ſpoſobem cżynić nie godźiło/ áby raz ochrzcżonego [...] znowu chrzćić miano. Tę vſtáwę ſtárſzych ſwoich/ niewiem cżemu pánowie Rzymiánie/ zgwałćić/ y przeſtępić śmieli/ gdy ſię tego ważą/ raz v Ruśi ochrzcżonych/ znowu chrzćić NiemObr 150.

W przen (1): Thedyś mu [Adamowi] roſkazał áby ſię rozmiłował drogi twey/ ále on ią przeſtąpił BibRadz 4.Esdr 3/7.
c. Wbrew ustaleniom obowiązującym obie strony układu: sprzeniewierzyć się, wyłamać się (3): (marg) Condicie z Krzyżakámi o Pruſſy poſtánowione. (–) A ieſliby co s tych condiciy [Krzyżacy] przeſtąpili/ áby winę y karánie pobránia dobr nádánych/ dla niewdzięcznoſći podlegli. Táka byłá vgodá y poſtánowienie miedzy Konradem Xiążęciem Mázowieckim y przerzeczonymi Brácią Krzyżakámi StryjKron 294.
Zwrot: bibl. »przestąpić przymierze« = transgredi pactum PolAnt (2): A dla thegoż [bałwochwalstwa] wzruſzyłá ſie popędliwoſć Páńſka przećiw Izráelowi y rzekł: Przeto że przeſtąpił ten narod przymierze moie o ktore roſkazałem oycom ich/ á niechćieli być poſłuſzni głoſowi moiemu. Tedy ia [...] BibRadz Iudic 2/20; BudBib Deut 17/2.
d. Wbrew własnym zobowiązaniom (3):
Zwroty: »przestąpić przysięgę« (1): vprośił od nich [książę siewierski Olech od książąt ruskich] pokoy/ ofiáruiąc ſię [...] pod przyſięgą roſkazánie ich vczynić/ czego żadnym ſpoſobem nieſpełnił/ Bo gdy był od oblężęnia wolny/ przeſtąpiwſzy przyſięgę Xięſtwo Moromos/ álbo Moromon náiáchał StryjKron 195.

»przestąpić ślub« [szyk zmienny] (2): [Panna Maryja modli się do Boga:] tobiem ſamému kwiat mé cżyſtoſcij ofiarowala/ tobiem ſamému moie dziewitztwo zachowala. Ale dziſiá móy námileyſſy goſpodinie przinękaią mie abych ten ſlub ij tę obietnicę przeſtąpila [nakłaniają do poślubienia Józefa] OpecŻyw 6; kthora [Barbara] przeſtąpiwſchi ſzlub malzenſki ſnym [Osisłowskim] czudzolozila LibMal 1548/145.

4. Przejść na czyjąś stronę, przystać do kogoś innego [ku czemu] (1): [Cesarz turecki nakazuje swym sędziom:] yeſli bi ktori [z jeńców, poddanych króla polskiego] przeſtapyl kv zakonv naſchemv ysbisczie odiawſchi pvſczili wolno yego LibLeg 10/59v.
5. Przypaść w udziale; zacząć przysługiwać komuś innemu (2):

przestąpić (od kogo) do kogo (1): Látá od národzenia Páná Kryſtuſá 938. Tu iuż ſtolec álbo Máieſtat Ceſárſki przeſtąpił do Fránkow álbo Gállow/ też y od Włochow álbo Longobárdow do Kſiążąt Niemieckich BielKron 174.

a. O chorobie zaraźliwej [na kogo] (1): A ieſli nieſpráwiedliwie á krzywie przyſyęgaſz/ day pánie Boże thobie zá Błogoſławieńſtwo przeklęſtwo/ [...] Aby ná ćię przyſzedł Málchimelech/ áby ná ćię przeſtąpił trąd Náámánow GroicPorz aa2v.

Synonimy: 1.a. obminąć, obyść, prześć; 2. ominąć, opuścić, pominąć; 3.a. wzgardzić; b. naruszyć, zgwałcić, złamać; 4. prześć.

Formacje współrdzenne cf STĄPIĆ.

Cf PRZESTĄPIENIE, PRZESTĄPIONY

ZCh