[zaloguj się]
[pdf]

RZECZPOSPOLITA (2805) sb f

rzeczpospolita (2698), pospolita rzecz (107); pospolita rzecz KochPieś (2); rzeczpospolita : pospolita rzecz BierEz (2:1), ZapWar (3:1), RejRozpr (2:1), BielKom (1:1), GliczKsiąż (13:2), GroicPorz (14:7), RejZwierz (22:7), BielKron (193:33), KochZg (3:2), KwiatKsiąż (5:2), Mącz (105:8), Prot (2:1), GórnDworz (17:1), BielSat (2:2), KuczbKat (1:1), RejZwierc (71:8), BielSpr (18:3), WujJud (5:1), PaprPan (8:5), KochOdpr (3:2), StryjKron (5:2), CzechEp (18:3), KochFr (2:2), BielSjem (1:1), KochTarn (1:1), PaprUp (67:1), GostGosp (1:1), GrochKal (1:1), OrzJan (32:2), KlonWor (13:2).

Rzeczpospolita (1425), rzecz pospolita (337), R.P. (224), RzeczPosp. (194), rzeczpospolita (91), Rzecz pospolita (80), R P (77), RPta (51), Rzeczp. (42), Rzeczpospo. (32), rzecz Pospolita (27), Rzeczp. (13), Rzeczpospol. (12), Rzeczpo. (11), R P. (11), Rpta (9), Rzecz Pos. (8), Rzecz Pospolita (7), Rzeczpospolit. (5), rzec pospolita (5), r. p. (4), R. Pta (4), R. pospolita (3), Rzeczpospoli. (2), Rzeczpta (2), R. Po. (2), rzeczp. (1), Rzecpospolita (1), rzećpospolita (1), Rzpta (1), rzecz pospo (1); rzecz ... pospolita (15); pospolita rzecz (87), Pospolita rzecz (14), Pospolita Rzecz (3), Pospolitarzecz (3).

e oraz oba o jasne, a pochylone (w tym w a 2 r. błędne znakowanie).

Fleksja
sg pl
N rzeczpospolitå, pospolitå rzecz rzeczypospolité
G rzeczypospolitéj, pospolitéj rzeczy rzeczypospolitych, pospolitych rzeczy
D rzeczypospolitéj, pospolitéj rzeczy, rzeczypospolity rzeczåm pospolit(e)m, rzeczåm pospolitym
A rzeczpospolitą, pospolitą rzecz rzeczypospolité, pospolité rzeczy
I rzecząpospolitą, pospolitą rzeczą, rzeczpospolitą
L rzeczypospolitéj, pospolitéj rzeczy rzeczachpospolitych
V rzeczpospolitå rzeczypospolité
inne sg G a. D - rzeczypospolitéj

sg N rzeczpospolitå (368), pospolitå rzecz (4), skróty (3). ◊ G rzeczypospolitéj (782), pospolitéj rzeczy (53), skróty (273); -éj (148), -(e)j (687). ◊ D rzeczypospolitéj (452), pospolitéj rzeczy (16), rzeczypospolity (1) ZapKościer, skróty (109); -éj (72), -(e)j (396). ◊ G a. D rzeczypospolitéj (9), skróty (2); -éj (2), -(e)j (7). ◊ A rzeczpospolitą (250), pospolitą rzecz (22), skróty (58). ◊ I rzecząpospolitą (22), pospolitą rzeczą (2), rzeczpospolitą (1), skróty (3); rzecząpospolitą : rzeczpospolitą OrzQuin (1:1). ◊ L rzeczypospolitéj (217), pospolitéj rzeczy (7), skróty (66); -éj (34), -(e)j (190). ◊ V rzeczpospolitå (3). ◊ pl N rzeczypospolité (25), skróty (4); -é (6), -(e) (19). ◊ G rzeczypospolitych (15), pospolitych rzeczy (2). ◊ D rzeczåm pospolit(e)m ModrzBaz (2), rzeczåm pospolitym (1) CzechEp. ◊ A rzeczypospolité (9), pospolité rzeczy (1); -é (1), -(e) (9). ◊ L rzeczachpospolitych (20), skróty (2); -ach- (16), -åch- (4); -åch- BibRadz; -ach- : -åch- ModrzBaz (12:2), NiemObr (1:1). ◊ V rzeczypospolité (1).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI (sześć z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.

Znaczenia
1. Współczesne autorom państwo polskie, tj. Polska Jagiellonów; wyraz zawiera elementy znaczeniowe: państwo jako terytorium, społeczeństwo, organizacja państwowa, republika, tj. państwo rządzone przez obywateli (rzeczpospolita szlachecka); respublica Modrz, JanStat, Cn; politia, regnum JanStat (1916): FalZioł +2; RejRozpr Dv, K; SeklKat M3; KromRozm II bv; gdy my [...] będziem nie o wiardunki tylko radzić, jeno o tym, jakoby ze wszech stron w porządku a pokoju RP postawiona była. Diar 37; Opaci, [z] ktorych RP żadnego pożytku nie ma, aby na służbę żołnierską wyprawowali. Diar 62; że nie masz takiego żadnego, kto by nie życzył dobrego Rzeczypospolitej Diar 68; [panowie] Nie pilnują ustaw, pomiarow, skąd jaki ucisk Rzeczpospolita cierpi, wszytcy to dobrze czujemy. Diar 71, 20, 26, 28, 29 [2 r.], 32 (44); DiarDop 107, 108, 111, 113 [3 r.], 114 (14); GliczKsiąż K8, L2, N2; Abowiem Bogáći á możni/ częſtokroć zwykli Rzecz poſpolitą vćiſkáć y niſzczyć. GroicPorz b3; A rzecz poſpolita nie tylko obroną waleczną/ ále theż y Práwy bywa vmocniona. GroicPorz e2v, A3, B, B3v, C3, b3v (10); GroicPorzRej C3v; RejWiz 81; LeszczRzecz A2, A3v, A6v; RejZwierz 42, 50v, 57v, 58v, 60v (9); BibRadz I 113c marg; Rzeczpoſpolita ieſt zebránie obywátelow/ ſpołecznośćią Práwá/ y Towárzyſtwem pożytku złączone OrzRozm B2v; przodkowie náſzy [...] tákową nam Rzeczpoſpolitą w Polſzce zbudowáli/ że przećiwko rzeczy náſzey poſpolitey ine Páńſtwá/ y Kroleſtwá/ tyrannides/ y niewolſtwá iáwne ſą OrzRozm D2, B2v, D2, Kv, L3, M3 (17); [król Zygmunt Stary] dał kowáć monetę/ zgromádźiwſzy śrebrá ſkąd mogli/ w krotkim cżaſie Rzecżpoſpolitą dobrze opátrzył. BielKron 405v, 199, 334v, 393, 406, 406v (10); KochSat B3v; KochZg B [2 r.]; KwiatKsiąż C4, F3; trudno ieſt/ ludźióm nádęthym/ á ku dobremu mieniu chćiwym/ mieyſtcá doſtáć w ſpokoynéy Rzeczypoſpolitéy zacnégo. OrzQuin C2, B2, C3v, C4v [3 r.], Dv marg, R4, S3, X3 marg; SienLekAndr a2v; GórnDworz G5v, Dd8v; Bywáli y pánowie Rádni práwie święći/ Ktorzy Rzecżpoſpolitą mieli ná pámięći. BielSat G4v, C3v, H; KwiatOpis B2v [2 r.], B4 [3 r.], B4v [5 r.], C [9 r.], Cv (48); Máło ich co ſie s chući o Rzecżpoſpolitą ſtáráią. RejZwierc 188v; Ano przodkowie náſzy co ſławy ſtrzegáli/ Dla Rzecżypoſpolitey y gárdłá dawáli. RejZwierc 246v, [283]v, 36v [2 r.], 71, 101, 138v (17); BielSpr b2v, b4v, 3, 71v; WujJud a4, a6; Tákże też precż odrzucamy przećiwniki Rzecżypoſp. odporne y niezbożne wſzetecżniki y łotroſtwá. WujJudConf 215; RejPosWstaw [412]; HistHel A; MycPrz I A2v, [A]3v, II C4v [2 r.], Dv; BiałKaz Iv, I4, K4v, Lv, M3v; PaprPan D2v, D4v, H4v, I3v, M, V2; Abowiem Rzecżpoſpolita niemoże inſzym ſpoſobem wcáłośći być záchowána/ iedno záchowániem wiáry nietylko obywátelom ábo prziiaćiołom/ ále y nieprzyiaćiołom. ModrzBaz 21v; A ták niechay tego pilnie ſtrzegą Posłowie/ áby dla nich kiedy Rzecżpoſpolita wielkiey ſzkody niewźięłá ModrzBaz 24v; Lecż o Rádny Pánie/ ná naywyżſzy ty Rzecżypoſpolitey ſtan wezwan ieſteś ModrzBaz 29; Igry wſzelákie/ ktoremi pieniądze ábo śię márnie trácą/ ábo nieſpráwiedliwie bywáią nábywáne/ máią być z Rzecżypoſpolitey wygłádzone ModrzBaz 36; KOniecżnie wiele ná tem Rzecżypoſpolitey/ áby męſtwá/ á zacnych vcżynkow pátrzano przy rozdawániu vrzędow. ModrzBaz 39; A ztego vbogich ludźi dławienia y vćiſkánia/ ieſli ták rozumieſz/ áby nic złego do Rzecżypoſpolitey nieprzychodźiło/ bárzo błądźiſz ModrzBaz 48v; Lecż ty ktory w teyże Rzecżypoſpolitey mieſzkaſz/ [...] mnimaſz áby miecże miały być przekłádáne nád práwá? ModrzBaz 62; Izali/ dla Bogá/ tá ſpráwá nie ieſt tákowa/ ktora dwu Rzecżypoſpolitych potrzebuie/ dla tych dwoygá rodzáiu ludźi? ModrzBaz 71; Záprawdęć Rzecżpoſpolita ſámá [lege: samą; cf: solis nobilibus florere non potest] tylko śláchtą kwitnąć niemoże. ModrzBaz 80; Bo ták to należy Rzecżypoſpolitey/ áby byli winni karáni/ iáko y to/ áby niewinni byli wolnemi cżynieni. ModrzBaz 95; Bo Krol/ wſzytkich cżęśći Rzecżypoſpolitey pilnie doglądáiąc/ ná długi cżás od niey niemoże odieżdzáć ModrzBaz 120v; POdatek ábo Pobor dla Rzecżypoſpolitey vſtáwiony káżdy ma płáćić ModrzBaz 125; A ták trzebá tego/ żeby Rzecżpoſpolita/ ábo służebnym ludem/ ábo poſpolitem ruſzeniem byłá bronioná. ModrzBaz 137v; Pátrzćie tedy/ dla Bogá żywego/ Pánowie śláchto/ aby dla was Rzecżpoſ. wielkiey ſzkody niewźięłá ModrzBaz 144v, 1v [3 r.], 4 [3 r.], 4v [2 r.], 15 (212); ModrzBazBud ¶5v; ModrzBazStryj ¶2v; ZapKościer 1582/33; CzechEp 13 marg, 55, 61, 165; NiemObr 14; KochFr 86; KlonŻal A2v; BielSjem 25; Ale człowiek/ który ſwé poſpolitéy rzeczy Służby oddał téy krzywdy nie ma miéć ná pieczy KochPieś 44; KochTarn 78; PudłFr 55; BielRozm 4; gdyż z nierżądnego prywatnego żyćia/ śiłá rżeczy nowych ku zgubie Rzeczypoſp: vrość może. GórnRozm C2; Bo żadna rżecz rychley nie zgubi Rzeczypoſp: iáko wnętrżna niezgodá GórnRozm C3; Więc y o to ſię ſtáráć trżebá/ iżby w Rzeczypoſp: práwo dobre było/ y vrżędnicy dobrży GórnRozm I3v; trżebá żebyśćie ſię rozmiłowali tych cnot/ ktore záchowuią w cále Rzeczpoſp. y onę ſczęśliwą czynią. GórnRozm L2v, Bv, B2v, C2 [2 r.], D4, E3 (38); KochProp 15, 16; Z tąd ſye tedy znáczyć może/ iż ieſcze więcéy ná wierze/ niżli ná práwách porządnéy rzeczy poſpolitéy należy KochWr 25; iáko namniéy rzeczpoſpolita oſłábieie/ á z mieyſcá ſwégo poſtąpi wnet y w obyczáiach odmiáná będźie KochWr 30, 22, 23 [2 r.], 25 [3 r.], 27 [2 r.], 31 [3 r.] (18); Poki to vnas w Polſcze bilo/ zeſmi dawnich familiei ochraniali/ bela cala nawſzem rzetz poſpolita PaprUp E3, A2, B4, C, D4, E (19); iz powinnosc iest nasza będąc iakoby nawyzszey ztrazy wRptey postanowieni vpatrowac wstytko [!] coby iey było potrzebnego ActReg 137, 13, 23, 26, 29, 30 (47); GostGosp 142; Tym też ſpoſobem/ ieſli R. P. ma być w ſwey cáłośći záchowána/ potrzebá áby zli ludzie byli wykorzeniáni Phil L, R3; niepodawayćie wſzetecznéy Tureckiéy chćiwośći tę drogą wolność/ tę Rzeczpoſpolitą OrzJan 17, 5, 15, 16, 18, 48 (18); KołakCath C4; PORZĄDEK RADY, Koronnéy, Polskiéy y Litewskiéy, iáko iuz iednéy Rzeczypoſpolitéy, poſtánowiony przez Kró.Iego M. y Rádę Koronną SarnStat 37; Skárby niech Król zbiéra, dla ſczodrobliwośći ku Rzeczypoſpolitéy. SarnStat 82; á wſzákże tych więcéy złośći nie rádźi ſłuchamy/ któré ſie dźieią w Rzeczypoſpolitéy zdrádą/ chytrośćią álbo gwałtem złodźiei y łupieżców. SarnStat 702; ieſli zá tą Vnią y Ziednoczeniém w iedno ćiáło y w ieden lud tych obudwu Narodów Polſkiégo y Litewſkiégo/ [...] ma to iuż bydź z tych Pańſtw obudwu iedná pod iednym Pánem Rzeczpoſpolita SarnStat 1001; Iż iuż Koroná Polſka y Wielkié Kśięſtwo Litewſkié ieſt iedno nierozdźielné y nierózné ćiáło/ á tákże nierózna ále iedná ſpólna Rzeczpoſpolita SarnStat 1020, *3v, *4v, *7v [2 r.], *8, 2 [2 r.] (122); SiebRozmyśl [A3]; GrabPospR Kv [2 r.], K2v, K3, L [2 r.], L3v [2 r.], Nv; PowodPr 7 marg, 24, 74, 75, 77 [2 r.], 78 [2 r.]; SkarKaz )(4, 45a, 457b, 458a, 609b marg; Dla czego radbym to ſerdecznie widział/ áby ten depozyt Rzeczypoſp: co narychley fundowan był VotSzl C4v, A2v, B, B3v, B4, D2 [2 r.] (11); CiekPotr )?(2, 11, 19, 51, 80; Ieſt ſię o co fráſowáć/ y bać: iż ludźie młodźi/ nie świádomi/ nie ćwiczeni/ w R.P. rządy czynią SkarKazSej 663a; Bo nie tylo máiętnośći dla miłey bráćiey y Rzeczypoſp: nie żáłowáć: ále y vmieráć winni ieſteſmy. SkarKazSej 667b; A my pierwſze oko ná ſwoie domy obracamy: by dobrze Rzeczpoſp: przepádłá/ byle náſze zbieránie cáłe było SkarKazSej 669b; Gdy ieden głos gornie idźie/ drugi zniżyć ſię muśi: ták y w Rzeczypoſp: iedni wyżſzy/ drudzy niżſzy być muſzą. SkarKazSej 676b; Ieſli tedy herezye zgodę w Rzeczypoſp: y iedność y miłość pſuią: á iákoż ſzkodliwe Rzeczypoſp: nie ſą? SkarKazSej 684b; Wielkie też ieſt ſzczęśćie Rzeczypoſpolitey/ gdy ma ludźie cnotliwe y bogoboyne/ y kárne SkarKazSej 686a, 659a, 660a, 664b, 667b, 668a (49); KlonWor ded **3v, s. 9; SzarzRyt C2.

rzeczpospolita czyja [zawsze: pron poss – „nasza” (74)] (88): na ktore [sejmy] oni nas posyłają, abyśmy wszytki [...] nieporządki ze wszech kątow naszej Rzeczypospolitej przed WKM [...] powiedali DiarDop 106, 108, 109 [2 r.], 110, 112, 116; báczmy też/ co czyniemy/ ku czemuſmy iuż przyſzli/ kczemu też náſzá rzecz poſpolita przyſzłá OrzList h4v; BibRadz *2v; OrzRozm D2 [2 r.], P4v, V v; BielKron 422v; OrzQuin Hv; Prot C4v; [polska ziemia mówi:] Moiá Rzecżpoſpolita/ tám y ſam ſie chwieie. BielSat G; RejZwierc [283]v, 74, 182; BiałKaz H2, K2, L; Bo iáko wiele w náſzey Rzecżypoſpolitey ieſt y zwycżáiow y vſtaw/ [...] o tem niemal wſzytcy wiedzą. ModrzBaz 1v; Przedmowá tá zámyka w ſobie vſkarżánie ná ſtan Rzecżypoſpolitey náſzey. ModrzBaz 101v; A przeto tákowe ſzkoły y w náſzey Rzecżypoſpolitey byłyby bárzo potrzebne/ w ktorychby ſię młodźi ludźie do wſzelákiey broni ćwicżyli. ModrzBaz 111v, 1, 64, 83v, 85, 102 (17); StryjKron A3v; CzechEpPOrz **1; [mówi Włoch:] Pewna to rżecz ieſt/ iż wáſzá Rzeczpoſpolita ná złym fundámenćie ſtoi GórnRozm K3, B3v, Kv, K3 [2 r.], L4; KochWr 19, 20, 21, 26, 37, 40; Phil E, S3; OrzJan 7, 16, 70; GDyż wielka część Rzeczypoſpolitéy náſzéy ná ſtanie Duchownym należy SarnStat 192, 115, 283, 964; Ktemu boday nie połowicę pożytkow w Rzecżyp. náſzey ludźie ſkąd inąd procż rol biorą GrabPospR L3, K2v, L2 [2 r.], L2v [2 r.], L3, L3v (18); Przez kogo Polſká korony Krolewſkiey/ y ſporządzenia krześćiáńſkiego Rzecżypoſpolitey ſwey nábyłá? PowodPr 20, 2, 17, 23, 58, 67; VotSzl A2; SkarKazSej 680b, 702b.

rzeczpospolita czyja [= kto ma wpływ na sprawy polityczne] [zawsze pron poss] (6): nie racz WKM dopuszczać stanowi temu [tj. duchowieństwu] tak uciskać RP swojej Diar 46; OrzQuin S3v; áby [...] niepowſtáłá iáka ſroga burzá/ ktoraby y twey głowie Krolu niefolgowáłá/ y Rzecżpoſpolitą twą wywroćiłá. ModrzBaz 109, 20, 141; BielSen 14.

W połączeniu łącznym lub przeciwstawnym z wyrazem „rzecz” (lub jego elipsą) + przydawka (zwykle dzierżawcza) (9): GroicPorz b3; o właſną ſie więcey ſtáráią niż o poſpolitą rzecż BielKron 255; Iáko tego za oycow waſzych było ſiła/ Ktorym rzecż poſpolita milſza niſz ſwa była. KochSat B; ktoremi [zasługami] cżyiá cnotá/ ábo męſtwo bywa obiáśnione w cżynieniu dobrze ábo ſámey Rzecżypoſpolitey/ ábo rzecżam pewnych oſob. ModrzBaz 71v, 15, 44v, 65v; PudłFr 55; GórnRozm I3v.

W połączeniu łącznym lub przeciwstawnym z zaimkiem osobowym, zwrotnym lub dzierżawczym (45): MetrKor 31/621, 622; GliczKsiąż D7; A tu prze kęs nádzyeie/ pożytku márnego/ Pſuieſz Rzecżpoſpolitą/ y ſiebye ſámego. RejZwierz 109v; OrzQuin L2v; RejZwierc [283]v, 35v, 86; Sláchetny to tedy będźie obycżay/ gdy zwierzchni rzędźićielowie/ ony zá przyiaćioły mieć będą y ſobie y Rzecżypoſpolitey/ ktore vyrzą być chętliwe do cnoty ModrzBaz 20v, 21, 25v, 29, 36v, 74; ZapKościer 1582/32v; W nas/ w nas ſámych ieſt błogoſłáwieńſtwo y náſze/ y Rzeczypoſp: GórnRozm L2v, L2v; PaprUp D3v, E2v, I4; ActReg 13, 117, 126, 134, 144, 160; GrochKal 14; iżeś ty kaźni śiedzenia Nam y Rzeczypoſpolitéy przewinionéy nie wyśiedźiał. SarnStat 141; gdy ná ninieyſzym Séymie był pokazan Przywiléy/ wiele Vſtaw Nam y Rzeczypoſpolitéy náſzéy bárzo pożytecznych w ſobie máiący [...] SarnStat 908, 43, 75, 84, 360, 416 (15); PowodPr 24; SkarKazSej 670a, 695b.

W połączeniach szeregowych (18): GliczKsiąż E4v; [Polska] granice ſwoie Rozciągnęła ſzyroko miedzy morza dwoie. Stąd prawá/ ſtąd wolnoſci/ ſtąd rzeczpoſpolitą Macie/ moi Polacy/ na ſwiat znakomitą. KochSat A2v; RejZwierc 74; StryjWjaz Av; ten mi ſię zda być winien obráżenia máieſtatu/ kto przećiwko Pánu/ ábo przećiwko Vrzędowi/ ábo Rzeczpoſpolitey [...] vczynił co złą zdrádą ModrzBaz 82, 11, 91v, 109, 128; GórnRozm B3v; OrzJan 100; SarnStat 36, 178, 223, 922; PowodPr 79; Przeto ſłuſznie ſię tu przypomináć może rodźicom/ o dobre dźiatek wychowánie: zá ktorym wiele dobrego idźie kośćiołowi Bożemu/ rzeczypoſpolitey y ſámym rodźicom/ y domom w ktorych ſię rodzą. SkarKaz 420a, 420b.

W przeciwstawieniach: »rzeczpospolita ... swoj (a. własny) pożytek (4), osoby nasze (a. swe) (2), rzecz prywatna, jeden sam; ludzki domowy ... rzeczypospolitej« (9): Diar 65; jeśliże nie zgodziem się z WM na to podanie, ktore byśmy dla ubezpieczenia osob swych i takież RP WM podali, tedy WM nie chciejcie nam tego obiecować, abyśmy opatrzenie od KJM mieć mieli DiarDop 118; Co pyerwey około ſiebye yednego tylko ſámego obyerał ſie/ tho wten cżás wſſytkę pracą ſwą [...] cżyni ná rzecż poſpolitą. GliczKsiąż O2v; Co ieſliże więcey Rzecżpoſpolitą niż ſwoie pożytki miłuiećie/ tedy ſámi od śiebie ten rząd pocżąć maćie. ModrzBaz 99v, 43, 142; BielSjem 4; która [chciwość] łupieztwem poſpolitéy rzeczy/ vbogáćiłá rzecz priwatną OrzJan 55; A zátym te folgi y przypodobywánia, [...] hámuią ták ludzkie domowe, Iáko wſzyſtkie ſpráwy Rzeczypoſpolitey. CiekPotr 5.

W porównaniu (1): iż iáko cżáſu wielkiey nawáłnośći morſkiey/ okręt bez ſtyrniká/ ták Rzecżpoſpolita/ gdźie niemáſz przytomnego ſprawce/ w wielkiey niebezpiecżnośći bywa ModrzBaz 107.

W porównaniach do ciała ludzkiego (8): Bo Rzecżpoſpolita ieſt iáko iedno ćiáło iednego źwierzęćiá/ ktorego wſzytkie cżłonki iednym ſię duchem ocżerſtwiáią ModrzBaz 100; KochWr 29, 30; á zwłaſczá iż bez niego [prawa] Rzeczpoſpolita/ iáko ćiáło bez duſze w mocy ſwéy ſtać/ áni rządzoné bydź niemoże. SarnStat 48, *7v; SkarKazSej 677a, 689a, 698b; [Abowiem czoć ieſt oko w ćiele/ toć prawy pan w rzecży poſpolitey LorichKosz 58v].

Zwroty: »rzeczypospolitej bronić; obrona, bronienie, obrońca rzeczypospolitej« = defensio reipublicae Modrz, JanStat; rempublicam defendere, reipublicae defensor Modrz (6;18:6:2): poſliemy do oicza S. Papieza o ty annaty abysmy ich z Korony vynoſicz niedopuſczili, alie aby zoſtali na obronę rzeczi poſpolitey w koronie. ComCrac 14v; RejZwierc 186; Y prozna ieſt o tem nádźieiá/ áby ći Rzecżypoſpolitey w wielkich niebezpiecżnośćiách ſpolnie bronili/ ktorzi ták nieprzyiaćielſkie o ſobie z obopolnie y rozumieią y mowią. ModrzBaz 20; Teraz v nas śláchecki ſtan wſzytek ćiężar bronienia Rzecżypoſpolitey ná ſobie nośi. ModrzBaz 110v, 26, 50v, 108, 109, 116v (17); PaprUp D3; SarnStat 42, 89, 104, 174 [3 r.], 360, 709; SkarKaz )(2v; VotSzl B4, D2 [2 r.].

»być na rzeczypospolitej« = sprawować stanowisko, urząd w państwie (1): Będzyem ſię ſtrzec/ iż niewypuſćim nikogo z woyny/ okrom chorych/ ſtárych/ y tych co ſą ná rzeczy poſpolitey UstPraw D2v.

»rzeczpospolitą miłować, miłujący; miłość, mi(e)łośnik (a. miłownik) rzeczypospolitej; miłość ku rzeczypospolitej, przeciwko rzeczypospolitej« = rempublicam amare a. complecti, reipublicae amans a. amator, studium a. studiosus reipublicae Modrz [szyk zmienny] (10:2;15:11;3:3): KlerPow 3, 11; Diar 77; GroicPorz B4v; Izali my tego miłoſnikiem Rzeczypoſpolitey zwáć będźiemy? [...] ktory iedną ręką Statut Krolowi Polſkiemu vkázuie/ á drugą ręką rzeczy te dla ktorych Státut ieſt vczynion/ z Polſki wymietuie? OrzRozm A2v, A2v; ruſzyli ſie pánowie Polſzcy/ [...] iáko miłownicy Rzecżypoſpolitey/ bez roſkazánia dobrowolnie ćiągnęli do Sáśi BielKron 386v, 334v, 411, 425v; OrzQuin Cv; GórnDworz A3, B8, Q3v; RejZwierc 119v, 240; PaprPan V; áby oni [szlachta] odrzućiwſzy ná ſtronę miłość ſámych śiebie/ wſzytkę Rzecżpoſpolitą/ to ieſt/ wſzytkie ludźi [...] miłowáli ModrzBaz 24v; chćiáło mi ſię y tę drugą [radę] [...] do was wypiſáć/ á rozmow ludźi wielce mądrych/ á Rzecżpoſpolitą miłuiących/ [...] wam vdźielić. ModrzBaz 140, 1v, 15, 30v, 44v [2 r.], 50v (12); Alexander Brat iego [króla Olbrachta] bel wieliki mieloſnik rzeczi poſpolitei PaprUp C4, F2, Gv, H4v; ActReg 13; GrochKal 24; tedy my z łáſki náſzéy królewſkiéy/ á z miłośći przećiwko Rzeczypoſpolitéy pozwalamy tego/ áby czwarta część wſzytkich dochodów [...] ku ſtołu náſzemu należących/ byłá ná obronę potoczną obróconá SarnStat 102, 1208; Piſz práwá twe pálcem twoim ná ſercách náſzych/ ábyſmy ćię/ y bliźnie náſze dla ćiebie/ y Rzeczpoſp: náſzę vprzeymie miłowáli SkarKazSej 702b; Nikt z ſercá Rzeczypoſp: nie miłuie. Táki ſię peculatus, to ieſt kradźież dobr poſpolitych w tym kroleſtwie zámnożyłá SkarKazSej 705a, 664b, 665a, 667b, 669b [2 r.].

»o rzeczypospolitej radzić; rzeczypospolitej rada« = reipublicae consilium Modrz (1;1): A przeto wielką pilność Krol cżynić ma/ około obieránia tych vrzędnikow/ ktoremi zwycżay ieſt záſadzáć koło Senatorſkie/ ktore ieſt naywyżſzą Rzecżypoſpolitey rádą ModrzBaz 25v; Bo wielkie podobieńſtwo/ że oni y roſtropniey/ y z mnieyſzym ábo ſnać żadnym ná oſoby bacżeniem/ o Rzecżypoſpolitey rádźić będą ModrzBaz 97v.

»rzeczpospolitą, rzecząpospolitą rządzić; rzeczpospolita ma być (a. bywa) rządzona; rząd(y), rządzenie rzeczypospolitej« = gerere a. gubernare rempublicam; respublica administranda a. gubernanda a. regenda est Modrz [szyk zmienny] (1:1;5;3:2): KwiatKsiąż G; Ma być tedy Rzecżpoſpolita rządzoná temi zwycżáymi/ ktore ſpolnym zezwoleniem ſtátecżnych/ poważnych á vcżćiwych ludzi bywáią pochwalone ModrzBaz 5v; Co ieſliże iednemiż práwy Rzecżpoſpolita ma być rządzoná/ tedy też iednákim karániem wyſtępni máią być karáni. ModrzBaz 72v; Iákom w pirwſzych Kśięgách nápiſał/ około rządu twey Rzecżypoſpolitey Krolu/ [...] ModrzBaz 126v, 5v [2 r.], 14v, 26v, 100v; SarnStat 142; A to [pijaństwo] ſię poſpolićie więcey dźieie miedzy Slácheckimi ludźmi/ ktorzyby mieli rzecżąpoſpolitą rządźić PowodPr 73; SkarKaz 42b.

»rzeczypospolitej służyć (a. posłużyć, a. usłużyć, a. zasłużyć się); służba, posługa, sługa, zasłużony, służący, zasługowanie rzeczypospolitej; posługa (a. zasługa) przeciw(ko) rzeczypospolitej« = reipublicae consulere a. servire, de republica mereri a. benemerens a. meritus Modrz; ad rempublicam servire, servitium reipublicae JanStat [szyk zmienny] (38;17:15:9:8:1:1;4): LibLeg 11/9v; ComCrac 14v, 15v; Diar 74 [2 r.], 77 [2 r.]; DiarDop 110; BielKom A3; GroicPorzRej C4; UstPraw Hv; (nagł) Woiewodá Lubelſki. (–) TEn v dworá y w ſłużbach Poſpolitey rzecży/ Rycerſki ſtan záwżdy miał/ ná oſobney piecży. RejZwierz 52, A3, 43v, 56, 79, 87; OrzRozm Q2; BielKron Mmmm2; OrzQuin E2; SienLek a4v; SienLekAndr a3; GórnDworz O6v; KuczbKat 105; Stárayże ſie wżdy ábyć záwżdy ná ſcienie zbroicżká chędoga wiſiáłá/ konicżek ná ſtaniu záwżdj gotowy był/ boć tego záwżdy potrzebá y dla ſwey y dla Rzecżypoſpolitey poſługi. RejZwierc 35v, 30v, 103, 139v, 143, 162v (12); PaprPan R4v; A nieieſt żaden więtſzy znák ſkromnego rozumu/ á Rzecżypoſpolitey więcey niżli ſobie y o ſobie mnimániu służącego/ iedno ſwe niedobre odrzućiwſzy/ ná drugich dobre wotá ſzcżerze przyzwolić ModrzBaz 29; gdźieby y oni [zasłużeni żołnierze] przyſzedſzi do ſtárośći ſobie odpocżynęli/ y drugim przykłádem do zásługowánia Rzecżypoſpolitey [...] byli. ModrzBaz 119; Głupi młodźieniaſzkowie/ rufiánowie/ nierządne niewiáſty/ ludźie áni Rzecżypoſpolitey/ áni ktorey pewney oſobie zásłużeni/ chodzą świecąc ſię od złotá ModrzBaz 142, 1, 13v, 14v, 28v, [41]v (13); ZapKościer 1582/32v; KochEpit A3v; KochFr 84, 124; á zá vboſtwem nie tylko złość ſię rodźi/ ále y powinna ſłużbá Rzeczypoſpolitey ginie. GórnRozm K3v; ieśli zapłáty cnotá niéma/ tám chuć ku ſłużbie rzeczypoſpolitéy zgáſnąć muśi KochWr 30; PaprUp F2v, F3, F3v, H, H2; ActReg 77 [2 r.], 89, 97; Ták kmiotek dodawánim żywnośći/ ták żołnierz ſzáblą/ ták kápłan náuką Rzeczypoſpolitéy ſłużyli. OrzJan 50; Póki ieſcze oczy tą pracą Státutową náderwáné widzą, y zdrowia nieco ſtáie, chcę ſłużyć Rzeczypoſpolitéy SarnStat *8; mamy [...] náleźć obyczay/ iákoby ludźie dobrze záſłużeni Rzeczypoſpolitéy/ zapłátę cnotliwych poſług ſwoich mieli SarnStat 78; ále poſługá przećiw Rzeczypoſpolitéy á wypełnienié powinnośći ná wieki wſzędźie dobrze ſłynąć muśi. SarnStat 1002, 75, 78, 79 [2 r.], 126 [2 r.], 209 (16); PowodPr 77; VotSzl Cv, C2, C2v, C3; CiekPotr 22; Tákich podobno więcey/ ktorzy ſłużyć Rzeczypoſp: niechcą/ gdy ſię pożytku ſwego nie ſpodźiewáią SkarKazSej 670a, 670a marg, 675b, 693b.

»rzeczpospolitą sprawować (a. sprawić); sprawować [co] w rzeczypospolitej; sprawa(-y) rzeczypospolitej« = accedere ad rempublicam Modrz; actiones publicae, reipublicae negotia obire JanStat [szyk zmienny] (4;1;44): Diar 31, 33, 35, 36, 47; DiarDop 107; Tákaſz też winá y karánie o Commiſſarze albo o Sędzye/ ktorzyby ſpráwowáli rzecz poſpolitą. UstPraw B2; RejZwierz 51; BibRadz *2v; BielKron 415, 425; Nie może prawdá áni wiárá być w thym człowieku/ który rádząc/ álbo ſpráwuiąc co w Rzeczypoſpolitéy/ datków iákich czeka. OrzQuin C3v; RejPos 252v; RejZwierc 24v, 38v, 144v, 145, 198, 252v; WujJud b; Strum B; ONo też trzebá poſtánowić/ żeby białe głowy do ſpraw Rzecżypoſpolitey niebyły przypuſzcżáne [ne mulieres ad rempublicam admittantur] ModrzBaz 49, 25v, 49v, 130v; PaprUp F2v, F4, I, K2; ActReg 47, 134 [3 r.], 135; Lecz potym iáko inné ſpráwy wſzyſtkié Rzeczypoſpolitéy, ták y tá ná drugi Séym byłá odłożona SarnStat *7v, 17, 43, 66, 144, 421 (9); KlonKr B3v; VotSzl C4v; CiekPotr 5; SkarKazSej 663a [2 r.], 684b.

»rzeczpospolitą stanowić; rzeczpospolita postanowiona; rzeczypospolitej postanowienie« = respublica constituta, reipublicae forma a. status Modrz [szyk zmienny] (1;3;4): káżdy podług ſwey głowy Rzecżpoſpolitą ſtánowić chce GórnDworz G5; TEraz przeto okażę/ iákim obycżáiem Rzecżpoſpolita może być dobrze ábo poſtánowioná/ ábo popráwioná ModrzBaz 4; Ządałbym tego/ áby ći/ ktorzi rozumem/ náuką/ y doświádcżeniem rzecży wiele mogą/ do ták wielkiey rzecży chęći przyłożyli: gdyż wtem porządne Rzecżypoſpolitey poſtánowienie naywięcey należy. ModrzBaz 73v, 4, 82, 137v, 143; CzechEp 11.

»rzecząpospolitą władać« (1): tedyć też záprawdę y ći ktorzi Rzecżąpoſpolitą władáią [quorum dominatu respublica tenetur]/ máią tego pilnie przyſtrzegáć/ komuby dobrze Rzecżpoſpolitą porucżyć mogli. ModrzBaz 44.

»zdradzić rzeczpospolitą; zdrajca rzeczypospolitej« (1;5): UstPraw E3v; Ale kto dobrze rozmyſlnie/ chociay widząc iáwną zelżywość ſwą [...] zdrádzi Rzecżpoſpolitą/ zdrádzi potomſtwo ſwoie/ [...] o iuż tákiemu nie tylko áby tho odpuſzcżono być miáło/ áleby ſpráwnie táki miał być wypędzon záwżdy od ſpołku ludzi poććiwych RejZwierc 37v; Henryk tez wPinczowie przed iedną oſsobą [...] nazwał w zdraycą Rptey y niecnotą ActReg 70, 50; SkarKazSej 670a marg.

Wyrażenia: »dobre rzeczypospolitej« = pomyślność, dobrostan rzeczypospolitej [szyk 38:1] (39): MetrKor 38/287; ale WM z powinowactwa swego rozpomnieć raczycie, jeśli się w Polscze to ma dziać, co kto chce, czy to co prawa uczą a potrzebują ku dobremu RP Diar 36; tedy WKM nasz MP zwierzchności swej pańskiej krolewskiej ku dobremu RP, ku uspokojeniu koronnemu zachować nas tak sam racz Diar 49, 22, 35, 37, 39, 65 [2 r.] (14); DiarDop 113; OrzRozm P4v, Q4; Prot D3v; RejZwierc 145; gdyż to rozumiem o káżdym że dla dobrego Rzeczypoſpolitey tho czyni/ thákze y pożythkow Pańſtwá Koronnego/ nic prace ſwey nie żáłuiąc MycPrz II B[3]; SkarJedn A7; ktemu iako wiele natym nalezy dodobrego Rptey aby dystractia animuszow ludzkich [...] skoiona była ActReg 135, 31, 57, 170; OrzJan 51, 130; Bydź wiernym/ czuynym/ pilnym Senatorem: ktoryby ſie y opponowáć winien przy Práwie/ y dobrem Rzeczypoſpolitéy. SarnStat 230, *8, 46, 47, 52 marg, 283 (10); PowodPr 26 marg; SkarKazSej 694a.

»dobro(-a) rzeczypospolitej« = bogactwo, zasoby materialne rzeczypospolitej [szyk 12:1] (13): i ktobykolwiek dobra Rzeczypospolitej używał, aby też do tej obrony się przyłożył. Diar 77; GliczKsiąż K7v; MycPrz II A; PaprUp I3, K2v; Dobrá Rzeczypoſpolitéy do kupy zgrómádzáć, y záś onémi ſczodrze y opátrznie [...] ſzáfowáć. SarnStat 82, 413; PowodPr 76; A żeby ten ſkarb Rzeczypoſp: co raz przymnażan był/ tedy zdáłobymi ſię/ áby wſzytkie in genere dobrá Rzeczypoſp: y Krolá Iego M. [...] rewidowáne/ y ſłuſznie táxowáne były VotSzl D, Cv, D, D3v, E2.

»rzeczpospolita Korony (Polskiej), koronna« [szyk 2:2] (2:2): iż za czasow panowania swego ilekroć jeno Rzeczpospolita Korony tej opatrzenia ktorego potrzebuie [...] omieszkiwać nie raczysz sejmow Koronie zwykłych Diar 20; BiałKaz K; zá pozwoleniém wſzech P. P. Rad náſzych duchownych y świetckich/ y Poſłów źiemſkich/ y wſzytkiéy R. P. Koronnéy [...] wáruiemy [...] SarnStat 1058 [idem] 1187.

»rzeczpospolita krolestwa« = respublica regni JanStat (7): IZ ztąd wielką ſzkodę do Rzeczypoſpolitéy króleſtwá widźimy przychodźić: żeſmy od kilká lat pieniędzy przeſtáli bić SarnStat 409 [idem 1131]; ſkázuiąc: áby [...] wſzyſtki y kożdé z oſobná Rzeczypoſolitéy [!] Króleſtwá náſzégo brzemioná [...] znośić SarnStat 1211, 35, 978, 979, 1131, 1139.

»rzeczpospolita krześcijańska« = respublica christiana Modrz, JanStat [szyk 10:1] (11): Diar 90 [2 r.]; ták też y rodzicy [...] nyech dzyeći karzą [...] áby ſnich co dobrego mogło vrosć/ coby było ku czći/ y ku chwale pánu Bogu/ thák rzecży poſpolitey krzesćiyańſkyey tudzyeſz prziyacyelom ku pocyeſſe. GliczKsiąż G5, E4v, K7v; RejWiz A3; StryjWjaz B4; My w Krześćiáńſkiey Rzecżypoſpoſpolitey [!] tákowych Vrzędnikow niemamy ModrzBaz 31v; OrzJan 132; SarnStat 178, 922.

»majestat rzeczypospolitej« (1): aby KJM miał z czego opatrować potrzeby tak stanu swego ku dostojeństwu majestatu RP, tak też ku opatrowaniu potrzeb inych DiarDop 112.

»obywatele rzeczypospolitej« (2): Iáko pomoderowáć wypráwę może/ żeby y potrzebie Rzecżyp. y nieobćiążeniu obywátelow Rzecżyp. dogodzić GrabPospR M, M.

[»rzeczpospolita państw naszych [= królewskich]«: Nie baczemy też tego do siebie, żebyśmy niejako zaniedbać mieli w tem zacnych a poćściwych i pożytecznych nam i rzeczypospolitej państw naszych posług WM ListyZygmAug 1562/416, 1562/408, 412.]

»(spolna) rzeczpospolita (tak) Korony Polskiej (jako) i Wielkiego Księstwa Litewskiego« (2): Naprzod/ iż áczkolwiek były ſtáre Spiſy [...] pomnożenié y lepſzy ſpoſób Rzeczypoſpolitéy ták Korony Polſkiéy/ iáko y Wielkiégo Kśięſtwá Litewſkiégo czyniącé/ rc. Wſzákóż iż [...] SarnStat 1020, 1203.

»(spolna) rzeczpospolita obojga narodow(-u) (a. narodu polskiego i litewskiego)« (6): iżebyſmy domá dobry porządek poſtánowiwſzy/ ſnádniéy nieprzyiaćielowi odpór dáć mogli/ y krzywd dawnych/ któré ćiérpi Rzeczpoſpolita ſpólna narodu Polſkiégo y Litewſkiégo [...] powetowáć SarnStat 851; Któré ártykuły iż [...] prze inſzé gwałtownieyſzé potrzeby Rzeczypo. oboygá narodu [...] wárowáné bydź niemogły [...] SarnStat 1019, 426 [2 r.], 1204, 1205.

»Rzeczpospolita Polska« (20): GroicPorz B4v; LeszczRzecz A2v; że Exekucya Polſka nic inego nie ieſt/ iedno ſzácowánie Rzeczypoſpolitey Polſkiey OrzRozm B3, B2v, K2, L3; PaprPan C3; ModrzBaz 140v marg; żeby kiedy [...] do niezgod: y do wylania krwie: w tey ták długo trwáiącey rzecży poſpolitey náſzey Polſkiey nie przyſzło. CzechEpPOrz **1, **2; Przetoć w Rzecżypoſpolitey náſzey Polſkiey ieſt to piękny porządek/ że do boku Páńſkiego ſą przydáni ſtrożowie Phil S3, S3 marg; SarnStat 1200, 1308; GrabPospR Lv; PowodPr 4 marg, 54, 60 marg, 78 marg; Przed ſtem lat naznáczniey poczęłá ſię náchyláć do inych kroleſtwu przećiwnych rządow tá Rzeczpoſpolita Polſka. SkarKazSej 691b.

»poprawa rzeczypospolitej; naprawa w rzeczypospolitej« (13;1): Andrzeiá Frycżá Modrzewskiego do Krolá/ do pánow Rad/ do Biskupow/ y iney Kśiężey/ [...] o popráwie Rzecżypoſpolitey [de emendanda republica] Kśięgi pirwſze ModrzBaz 1, kt, 2v żp, 69v, 101v, 128, 137 [3 r.], 144v; ModrzBazBud ¶5, ¶6v; do czegóż maſz W.K.M. tego ſczęśćia wielkiégo naprzedniéy vzyć iedno do napráwy w Rzeczypoſpolitéy álbo Correctury praw? SarnStat *3.

»potrzeba(-y) rzeczypospolitej« = reipublicae necessitas Modrz, JanStat; necessitas communis, reipublicae negotium a. utilitas JanStat [szyk 67:5] (72): ZapWar 1534 nr 2371; ComCrac 13; Diar 37 [2 r.], 47; DiarDop 112, 113; RejZwierz 82v; BielKron 386v; RejPos 252v; Przydzieli też iáka potrzebá Rzecżypoſpolitey á w coż ſie przygodzi [człowiek zaprzątnięty światem]? kiedy niewie nic/ nieumie nic/ nie widał nic RejZwierc 143; Kiedyby te nakłády ná inſze Rzecżypoſpolitey potrzeby obrácano/ bárzoby to dobrze było. ModrzBaz 94; á wſzákże záwżdy wedle dochodu káżdego/ iákoby potrzebá Rzecżypoſpolitey vkázowáłá/ áby ztąd żołnierzom płácono. ModrzBaz 120; żeby to Rzecżypoſpolitey było potrzebno/ áby był ſkarb záłożon/ z ktoregoby ſzedł nakład ná woynę/ y ná inſze Rzeczypoſpolitey potrzeby. ModrzBaz 140, 43v, 93v, 119v, 124v, 125, 131, 138v; SkarŻyw A2v; Thenze Kwarte vmowiona na potrzebe rzetzi poſpo naſwoi tilko pozitek obratzal. PaprUp I3, E4v, F3; A nowem Panem bendąc niemozemy sami przez się wszytkich potrzeb RP: obaczyc y considerowac ActReg 137, 10, 25, 45, 134, 137, 144; Dobrá Królewſkié w potrzebie Rzeczypoſpolitéy, iedno ná Séymie Wálnym máią bydz zápiſowáné SarnStat 83; SęDZIA, PODSęDEK, á Piſarz/ przez Komorników niech ſobie ſądzą cztérzykroć w rok: chybáby chorobá ábo potrzebá Rzeczypoſpolitéy przekáźić temu miáłá SarnStat 557; których [książąt Wiśniowieckich] do téy poſługi y potrzeby Rzeczypoſpolitéy przećiw Moſkiewſkiému potrzebuiemy. SarnStat 1197, 30 [2 r.], 45, 55, 83, 85 (33); GrabPospR Kv, M, Mv, M4; VotSzl Dv, F; Bierzem przykład z tych kilá przeſzłych ſeymow/ ná ktorych nic ſię dobrego w ták wielkich y nagłych Rzeczypoſpolitey potrzebách/ ſtánowić nie mogło. SkarKazSej 695b, 674a.

»pożyteczny (a. pożyteczno, a. użyteczno), pożytek uczynić (a. być z pożytkiem itp.) rzeczypospolitej (D); pożytek rzeczypospolitej (G)« = commodum a. utilitas reipublicae Modrz, JanStat; reipublicae (per)commodus a. utilis (a. perutile); conducit a. convenit a. usui esse reipublicae; e republica esse, ad rempublicam pertinere; commoditas reipublicae Modrz; expedit reipublicae JanStat [szyk 64:23] (37:13;37): ComCrac 13 [2 r.]; Mi przeto zandanie i prozbi ich vidzancz slusne i rzeczi pospolithei pozitheczne wissei mianowanich i opisanich w rzeczach i condicziach przi constitucziei seimowei corunnei oni zachowivamy. ZapWar 1545 nr 2646; Też by IchM pilnie strzec urzędu swego z powinności raczyli, każda uchwała WKM wypełnić by się musiała ku pożytku Rzeczypospolitej. Diar 72, 65, 75; DiarDop 115; GliczKsiąż A2; GroicPorz B4v; BielKron 415v; OrzQuin E2; SienLek a4; SienLekAndr a3; BielSpr 76; PaprPan Y2v; Iáko tento Bolesław był Krol práwy/ dobry/ ſpráwiedliwy/ a Rzecżypoſpolitey pożytecżny/ Cżytay Kroniki Marćiná Wolſkiego. ModrzBaz [16] marg; Niemoże ten ktory gárdźi Bogiem y ludźmi/ áni vcżćiwośći/ áni prawdźiwego Rzecżypoſpolitey pożytku obácżyć. ModrzBaz 28; ktorych [towarów] gdyby byłá cená słuſzna poſtánowioná/ byłoby to z pożytkiem Rzecżypoſpolitey. ModrzBaz 34v; A Rzecżypoſpolitey pożytecżno ieſt mieć tákie przełożone/ ktorziby máiętność ſwą mieli dobrze vgruntowáną ModrzBaz 40v; Iákoż tedy to Práwo może być chwalone/ ktore nieiednáko wſzytkiey Rzecżypoſpolitey ieſt pożytecżne ModrzBaz 70v; á ieſliby ktorzi [posłowie ziemscy] przyiecháli/ pożytecżnieyby było Rzecżypoſpolitey/ kiedyby z ſkárbu nic nie bráli. ModrzBaz 93v, 26, 27v, 28, 29v, 32 (42); ModrzBazBud ¶6; KochFr 123; Bo á coż po owym ná woynie/ ktory nágo/ á z kijem idźie? Więcey z niego ſzkody/ niż pożytku Rzeczypoſp: rośćie? GórnRozm K3v; PaprUp C4, L4; ActReg 107, 108; Phil E; PRzywileie máią bydź chowáné, któré zwłaſczá ſłużą ku pożytkóm Rzeczypoſpolitéy. SarnStat 62; IEſt wielce pożyteczno Rzeczypoſpolitéy/ áby poddáni ſpokoynie żyli SarnStat 118, 36, 46, 51, 87, 88 (19); GrabPospR Lv, N2v; Więc y pobory tak wielkie y cżęſte w tym vkrzywdzeniu duchownych/ coż zá pożytek vcżyniły Rzecżypoſp. PowodPr 24, 77; SkarKazSej 694b.

»skarb rzeczypospolitej« = fiscus a. thesaurus reipublicae Modrz, JanStat; reipublicae aerarium, mons pietatis Modrz [szyk 53:2] (55): O záłożeniu ſkárbu Rzecżypoſpolitey/ ná ktore záłożenie miał by káżdy raz połowicę dochodu ſwego dáć ModrzBaz 119, 121v, 123 [4 r.], 124v, 125, 138v, 139, 140; PaprUp Ev, G4, K, L3; OrzJan 83; iż ták dálece rozmnożyłá ſie [liczba posłów ziemskich]/ że téż ſkarb Rzeczypoſpolitéy ná nie nád ſpráwiedliwość był obćiążon SarnStat 42; Których to ſzkód zapłáty/ czwarta część Aktorowi/ á trzy ná ſkarb Rzeczypoſpolitéy do Ráwy y Wilná nákazáné bydź máią. SarnStat 443, 360, 387; WYPRAWA ná woynę/ iáka może być ſnádnie poki ſię Skarb Rzecżypoſpolitey nie vbogáći. GrabPospR kt, L2; A żeby ten ſkarb Rzeczypoſp: co raz przymnażan był/ tedy zdáłobymi ſię/ áby wſzytkie in genere dobrá Rzeczypoſp: [...] rewidowáne/ y ſłuſznie táxowáne były VotSzl D; tedybym y ia rad zezwolił/ żebychmy y my czymkolwiek czáſu pokoiu quotannis ten ſkarb Rzeczypoſp: pośiláli VotSzl D2; Naprzod tedy iżby do tego ſkárbu Rzeczypoſp: chowánia/ pewnego mieyſcá y wárownego było potrzebá/ tedy nie rozumiem ſnádnieyſzego nád Ráwſki/ Wárſzáwſki ábo Tykoćińſki zamek VotSzl D4v, kt, A4, B3v, C4v, D [2 r.] (34).

»skaza, skaźca rzeczypospolitej« = pernicies reipublicae Modrz [szyk 10:1] (8:3): Ktoby gnał woły álbo wiozł ſkory/ y inſze tym rowne z kroleſtwá/ á cłá by niedał: táki ma być karan winą iáko ſkaźcá rzeczy poſpolitey UstPraw Ev; BielKron 262; BielSpr b4; á potym znienagłá przyſzedłby ten vrząd do ludźi złych/ ſędźić nieumieiących á nikcżemnych/ co iákąby ſkázę Rzecżypoſpolitey przyniosło/ ztych káżdy poznáwáć może ModrzBaz 93v; KochWr 22; PaprUp H2v, I2v, K, O; SkarKazSej 681b marg; Wſzędy gonią y wiążą/ wſzędy ich [ludzi próżnujących] śiepáią/ Iák Rzecżypoſpolitey poſpolitą ſkázę KlonWor 37.

»stan(y) rzeczypospolitej« (9): LeszczRzecz A3, A3v; Y práwo dawcá práwi [Platon] táki nie dobry ieſt/ ktory nie obmyśla/ żeby wſzyſtkie ſtany R.P. wzgodźie/ y milośći z ſobą żyli ále [...] GórnRozm B; ActReg 134; bráćią rodzoną/ Synowce przerzeczonégo świętéy pámięći Królá Stephaná/ zá Indigeny téy R.P. prziymuiemy/ y do wſzech ſwobód y wolnośći Szláchetckiégo ſtanu téy R.P. przypuſczamy SarnStat 1140, 114, 443, 445; PowodPr 4.

»stroż rzeczypospolitej« = custos reipublicae Modrz [szyk 9:1] (10): RejZwierc 36, 194v, 245; ModrzBaz 26, 50v; CzechEp 11, 406; [Jan Tarnowski] Czuynym ſtróżem był záwſze poſpolitéy rzeczy/ Iéy pożytek/ przed ſwoim/ miał ná dobréy pieczy KochTarn 74; Trzeći [stan] ieſt Rycérſtwo/ w którym ieſteśćie W.M. wſzyſcy/ ſtróże Rzeczypoſpolitéy OrzJan 49; SarnStat 454.

»szkoda (a. uszkodzenie) rzeczypospolitej (G); szkodliwy rzeczypospolitej (D)« = reipublicae iactura Modrz, JanStat; reipublicae nocens a. perniciosus a. obesse, pernicies reipublicae Modrz; detrimentum a. incommodum reipublicae JanStat [szyk 48:13] (50;11): ComCrac 12v, 13, 14; A przeto gdyśmy słyszeli radę W⟨aszych⟩ W⟨ielmożności⟩, żeście o potocznej obronie pirwej radzić namawiili [!], iż się to nam szkodliwo Rzeczypospolitej i nam nieprzystojno widzi przyszliśmy znowu ku WM Panom swem Radam Koronnem. Diar 26, 26, 73 [2 r.], 74 [2 r.]; DiarDop 110; Gdy z ſobą głádce mowić będźiemy/ może ſye y Przyśięgá Krolewſka w Polſzce odmienić/ bez ſzkody Rzeczypoſpolitey. OrzRozm B3v, S2; áby kożdy Poſeł/ któryby z pożytkiem ſwym/ á z ſzkodą Rzeczypoſpolitéy/ do Powiátu ſye wróćił/ był tą Winą Wenecką karány. OrzQuin C3v, B2, L2v; BielSpr 26, 60v; MycPrz II Cv; Były dobrá Krolewſkie rozebráne podomách ſlácheckich/ ku ſkodźie rzecżypoſpolitey. BiałKaz K4; Nic tedy nieieſt Rzecżypoſpolitey ſzkodliwſzego/ iáko praw á karánia rozność/ wedle roznośći wyſtępuiących. ModrzBaz 72v; Bo niemáſz nic Rzecżypoſpolitey ták ſzkodliwego/ iedno gdy niektorzi możni niepodeymuią kárnośći od Rzecżypoſpolitey włożoney. ModrzBaz 96, 1, 19, 22, 77; Wladiſlaw Starſzi Sin Iagielow po ſmierci Oycowſkiei na Kroleſtwo obran potem na Wegierſkie zwielka ſzkoda R:P: PaprUp C4, C4v, D2, I3v [2 r.], I4, Kv; ActReg 24 [2 r.]; ábo więtſzaby ſzkodá Rzeczypoſp: byłá/ gdyby o mężoboyſtwo káráno/ niźli gdy o krádźieſz karżą? GórnRozm E3v, Bv, Kv marg; OrzJan 70; FRymárki wſzytkié/ któréby były z ſzkodą Rzeczypoſpolitéy/ máią ſie názad cofnąć SarnStat 90; Bunty y Guerry czynić, ieſt Rzeczypoſpolitéy ſzkodliwa. SarnStat 118, 90, 178, 193, 199, 384 (18); GrabPospR N3v; PowodPr 24 marg, 58, 72; SkarKazSej 684b.

»upadek rzeczypospolitej; rzeczpospolita upadła« = politiae iactura JanStat (5;3): OrzRozm Kv marg; Potym ták Krol iáko y Radá myślili o tym iákoby záſię Rzecżpoſpolita vpádła byłá nápráwiona BielKron 405; Iż nie mamy ni piſmá áni obycżáiu [...]. Iákoby páná obráć/ y coby s tym pocżąć/ [...] A iáki to vpadek Poſpolitey rzecży/ Snádnie ſie w tym obacży/ kto to ma ná piecży. RejZwierc 249, 37v, 186v; ModrzBazStryj ¶2v; abowiém [ludzie spierający się o wiarę] wnoſzą roſtérk miedzy ludźi/ záczym pewny vpadek [...] idźie rzeczypoſpolitéy KochWr 25; SarnStat 218.

»urząd rzeczypospolitej« = officium Reipublicae Modrz; publicum officium JanStat (3): ModrzBaz 139; áni ma bydź [obrażenie majestatu królewskiego] ná inné oſoby/ choć ná ſobie vrzędy Rzeczypoſpolitéy noſzą/ wyćiągáné SarnStat 43, 22.

»wszy(s)tka (a. wsza) rzeczpospolita« = cuncta a. tota a. universa respublica Modrz [szyk 30:5] (35): Diar 72, 73; DiarDop 113; ktorzy by [królowie] [...] nas do końcá pſowáć tym nie dopuſzczáli: ktorzy miłośćią Rzeczypoſpolitey/ obłudnie ſye chlubiąc/ wſzytkę Rzeczpoſpolitą náſzę pſuią. OrzRozm A2v; OrzQuin C3v; Bo to ieſt rzecż iáwna/ iż mnogie y wielkie pożytki do wſzytkiey Rzecżypoſpolitey [...] od dworu przychodzą ModrzBaz 12v; Ktoż tego niebacży/ iż zá vcżynieniem gwałtu iednemu obywátelowi/ dźieie ſię gwałt práwam wſzytkiey Rzecżypoſpolitey służącem? ModrzBaz 77v, 15v, 24v [2 r.], 70v, 95, 101v, 144v; StryjKron 722; ReszPrz 105; GórnRozm G3v, K2; PaprUp G4v; ActReg 32, 116; OrzJan 49, 51; SarnStat 441, 1058, 1187, 1204, 1207; SkarKaz 611b; VotSzl Ev; GosłCast 7; Ktoż lepiey pokoy/ y zgodę/ y iedność miedzy ludźmi/ ná czym wſzytká Rzeczpoſpolita ſtoi/ vczynić może/ iáko ieden? SkarKazSej 691a, 669b, 677a, 705a.

Szeregi: »(nie tylko, ani) Bog ani ((ale) i) rzeczpospolita« (3): Diar 33; Boby przedſię y pomocz niemáła ku obronie/ y lepſza chwałá Páńſka s tego być mogłá/ gdyby tám [tj. na granicach] Rycerſki cżłowiek ſiedział/ obowiązány poććiwą powinnoſcią ſwoią/ á Bogu y Rzecżypoſpolitey ſłużył. RejZwierc 187, 139. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»Korona (Polska), (i, a) rzeczpospolita« [szyk 5:1] (6): ſkąd by ſie [...] ſławá [...] tey ſławney á zacney Koronie y iey Rzecżypoſpolithey vmnożyć ſie mogłá. RejZwierc 182, 119v; GórnRozm G3v; Z téy tedy przyczyny zániechawſzy wſzelkiéy dźiedźicznéy Succeſsiiéy ná Ziemię Litewſką [...] dobrowolnie Rzeczypoſpolitéy á téy ſławnéy Koronie Polſkiéy odſtępuiemy SarnStat 1002; Miłuyćie oyczyznę tę ſwoię y to Hieruzálem ſwoie/ to ieſt koronę tę y Rzeczpoſpo: SkarKazSej 665b, 665b.

»(jako, tak) kościoł, (jako, i, a, albo, tak) rzeczpospolita; (tak) kościelny abo (jako też) rzeczypospolitej« = ecclesia et (aut) respublica Modrz, JanStat [szyk 10:4] (11;3): RejWiz A3; OrzList e4; WujJud a2, a4; RejPosWstaw 42; ModrzBaz 131; O by dziś w to pilnie y zboiáznią weyrzeli Pánowie/ y ći ktorym kośćioł y rzecż poſpolita zleconá ieſt/ iáko ćierpiąc rozerwánie tákie [tj. wiary]/ y niekrocąc go gdy mogą: ſami karáni będą SkarŻyw 504; PaprUp Dv; IZ Kośćiół Boży [...] ma opátrzáć/ áby vbodzy [...] mieli ſie gdźie vczyć/ áby zá tą ſpráwą Rzeczpoſpolita y Kośćiół był náukámi świétny/ y vczonémi ludźmi zdobiony SarnStat 199; Dla czego my niemniéy Rzeczypoſpolitéy/ iáko téż Kośćielnéy [...] ſzkodźie chcąc zábieżéć vſtáwiamy: [...] SarnStat 922, 193 [2 r.]; IAko Kośćioł Boży: Naiáśnieyſzy M. Krolu ták R.P. práwem Krześćiáńſkim ſporządzona/ może być przyrownána Okrętowi PowodPr 2; SkarKaz 609b. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»(tak, abo, i, ani) krol (a. Wasza Krolewska Miłość), (abo, i, jako, to jest, ani) rzeczpospolita; krol z rzecząpospolitą; krolewski i (albo) rzeczypospolitej« = vel princeps vel respublica Modrz; regius et reipublicae JanStat [szyk 25:9] (30;1;3): MetrKor 38/287; LibLeg 11/9v; ComCrac 14v; Nie zamknęłać Rzeczpospolita ręki KJM ku opatrowaniu dobrych a godnych sług Rzeczypospolitej i KJM Diar 74, 68, 77 [2 r.]; GroicPorz l4v, ii; ktemu ieſzce rzecz przyſtoyna nie ieſt/ [...] á że by Krolowi to ieſt Rzeczypoſpolitey/ niewolno było dáć z ſwego ſłudze godnemu ſwemu OrzRozm R3; ModrzBaz 82, 94; NiemObr 171, 172; Ritwianſkie ono Oſwiecimſkiego y Zatorſkiego Powiatow Doſtawſzi Koſztem y Meſtwem ſwem/ Krolowi abo ratzei Rzeci Poſpolitei darowal PaprUp E4, E4v; ActReg 89, 97, 117, 118, 154, 169; Y dla tegom wizerunk téy rzeczy ná Séymie przeſzłym Królowi Iego M. y Rzeczypo. iáwnie podał SarnStat *7v; á przeſtrzégáiąc w tym pożytku ſkárbu náſzégo Królewſkiégo y Rzeczypoſpolitéy/ zákázuiemy vżywánia ſoli poſtronnéy SarnStat 387, 36, 1207, 1225, 1268, 1269; VotSzl Cv, D; GosłCast 7; Boże day wam to baczenie/ ábyśćie ſię tym tákim łákomſtwem/ Krolá y Rzeczpoſpolitą obrażáiąc/ ſámi nie gubili SkarKazSej 693b, 693b. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»(i) rzeczpospolita i krolestwo« = respublica et regnum(que) JanStat [szyk 8:5] (13): OrzJan 130; Któré Miáſtá y Miáſteczká [...] niech tákowy porządek miedzy ſobą chowáią: áby poſtronnéy ſoli ku ſzkodźie Rzeczypoſpol. y Króleſtwá náſzégo v śiebie nie mieli SarnStat 385, 178, 922, 926, 950, 979; Naprzod wielkie ſzczęśćie ieſt kroleſtwá y Rzeczypoſpo: gdy ludźie ſwoie záchowuie w iednośći/ zgodźie/ y miłośći ſpolney SkarKazSej 683b; Záchowuyćież/ przezacni Senatorowie/ w cáłośći ſwey wiárę ś. Kátholicką/ chcećieli áby Rzeczpoſp: y kroleſtwo to trwáłe było SkarKazSej 688a, 670a, 681b marg, 682a, 683a. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.]

»(i, abo) ludzie (a. lud) i (abo, to jest) rzeczpospolita« = res publica vel privatorum Modrz [szyk 4:1] (5): Abowiem ácżechmy w on cżás mogli y ludziom y Rzecżypoſpolitey więcey ſłużyć/ ále nie ták potrzebnie y nie ták rozważnie/ iáko iuż teraz RejZwierc 162v, 139v; ModrzBaz 83; Táką miłośćią ku ludźiom ábo Rzeczypoſpo: zápaláć ſię maćie/ wy ktorzy o dobrym poſpolitym rádźićie. SkarKazSej 665a, 667b. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»(albo) majestat krolewski (a. Waszej Krolewskiej Miłości) albo (i) rzeczpospolita« = respublica aut maiestas regia JanStat [szyk 3:1] (4): DiarDop 105; y co będę wiedźiał/ y będę rozumiał Máieſtatowi krolewſkiemu/ y Rzeczypoſpolitey obráźliwego y ſzkodliwego/ przeſtrzegáć będę SarnStat 36; TEż ſam Podſkárbi [...] będźie czynił wypráwy/ przepowiádánia/ ráchunki ludźi ſłużebnych/ Dworzan/ y wſzyſtkich/ którym względem ſłużby/ álbo od Rzeczypoſpolitéy álbo od Máieſtatu Królewſkiégo będźie co winno. SarnStat 412, 35. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»rzeczpospolita i narod« (1): Czy będźie kto ták nietrwáiący o ozdobę ſwą/ ktoryby ná te ták zacne ozdoby Rzecżypoſp. y narodu náſzego/ tego kęſá máiętnośći ſwey vdźielić żáłował? GrabPospR N2.

»rzeczpospolita i (albo) ojczyzna« [szyk 7:2] (9): RejZwierc 23v, 30v, 35v; RejPosWstaw 42; SarnStat 153, 1207; áby [urzędnicy] hárdośći/ zbytkow y prożnych vtrat/ w iedwabiách y winie y roſkoſzách zániecháli/ á doſtátek ſwoy/ ná obronę R.P. y oyczyzny miłey/ ná vbogie y ná kośćioły obracáli. SkarKaz )(2v; Leczćieſz pierwey tę chorą ſwoię mátkę/ tę miłą oyczyznę y Rzeczpoſp: ſwoię. SkarKazSej 664a; ábyśćie nic ſobie ták miłego/ ták weſołego nie mieli/ iáko dobro Ierozolimy ſwoiey/ to ieſt Rzeczypoſpo: y oyczyzny ſwoiey. SkarKazSej 665b. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]

»(i) pan i (ani) rzeczpospolita« = princeps et respublica Modrz [szyk 5:1] (6): RejZwierc [193]v; Wiele ich ieſt/ ktorzi cżęśćią słowy/ cżęśćią też inſzym ſpoſobem obrażáią Páná y Rzecżpoſpolitą ModrzBaz 81v, 81v; SkarJedn 375; A coć bóg dał z łáſki ſwéy/ tym ſzáfuieſz bácznie/ Służąc pánu/ y rzeczy poſpolitéy znácznie. KochFr 84; PaprUp H.

»rzeczpospolita i pospolstwo« (1): ále Rzeczpoſpolita y poſpolſtwo iey/ ktożkolwiek iey dobrze czyni y w cáłośći záchowywa ią/ tego ſobie godnym być zowie OrzRozm P2v.

»rzeczpospolita a (i) prawa« (2): RejZwierc B3; iákoż z tákimi rozboyniki towárzyſtwo być ma/ y ſpolney Rzeczypoſpolitey y praw vżywánie? SkarKazSej 685a. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»reliija i rzeczpospolita« (1): Bo ieſli pożytku ſzukáć chcemy záiſte niemáſz nád ten więtſzego/ ktory z ſzkoł przychodźi do Religiey y do Rzecżypoſpolitey [ad religiones et respublicas]. ModrzBaz 131.

»stany i rzeczpospolita« (2): tak postanawiąmy, ze zołnierzow zadnych przyimować nie bedziemy beż wiadomosci wszytkich Stanow y Rptey ActReg 43; SarnStat 1207.

»rzeczpospolita i wiara« = respublica et religio Modrz [szyk 2:2] (4): Więc iáko w Wierze/ ták y w Poſpolitéy rzeczy/ Káżdy ſwą porze/ káżdy ſwoie ma ná pieczy. KochZg A2; Záprawdę zá przednieyſze oſoby máią być pocżytáni oni/ ktorzi [...] ſtáráią śię o to/ áby śię Rzecżypoſpolitey y Wierze świętey przysłużyli ModrzBaz 39v, 137; ReszList 188. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»(i) rzeczpospolita i zbor« = respublica et (ac) ecclesia, religio et respublica Modrz [szyk 4:3] (7): z ktorych [nauk] wiele bárzo wielkich pożytkow do Rzecżypoſpolitey/ y do Zboru przychodźi? ModrzBaz 134; tedy wiela/ á bez máłá przednieyſzych powinnośći/ od oboygá ſtanu ludźi y Rzecżpoſpolita y Zbor potrzebuie. ModrzBaz 135v, 6, 33, 58, 133, 135v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

Personifikacja (30): RejRozpr K2; RZecżpoſpolitą nágo/ ná wozye máluią/ Ano ią rozni ludzye/ rozlicżnie ſzácuią. RejZwierz 109, A5, A5v [2 r.], A6v; Ale Rzeczpoſpolita máło álbo nic ogląda ſye ná rod/ albo ná zacność czyię OrzRozm P2v; ktorych ludźi godnych dźielność Rzeczpoſpolita niczem inem iedno wymową á męſtwem [...] ſądźi. OrzRozm R2v, P2, P2v [2 r.], P3, R3 [3 r.]; KochZg A4; OrzQuin S3 [2 r.]; Lákomſtwo nie zgáſło. Dla ktorego nie tylko vboſtwo żáłuie/ Sámá Rzeczpoſpolita iuż ſię ledwo czuie Prot Dv; Rzecżpoſpolita leży nędzámi y trudnośćiámi obćiążoná. ModrzBaz 64; y ſámá Rzecżpoſpolita nie dobrze ſię ma/ gdy káżdy nieprzeſtawáiąc ná ſwem vrzędźie/ mieſza cudze chćiwośćią gornośći ModrzBaz 68v, [41], 46v, 93, 118v; ták Rzeczpoſpolita potrżebuie prży boku ſwym vſtawicznie Doktorow/ to ieſt Senatorow GórnRozm K, K, M4v; ActReg 90; PowodPr 78.

W przen (84): Widziemy i czujemy to dobrze, że wszytki członki w RP wystąpiły z stawow swoich DiarDop 109, 109 [2 r.]; GroicPorz ev; RejZwierz 78, 105; Ták że y wy tą vporną Exekucyą wáſzą/ Rzeczpoſpolithą pewnie wzgorę nogámi wywroćićie. OrzRozm B2v; proſzę wſzech dla Páná Bogá/ ábyſmy tych węgorzów w tym odmęćie Rzeczypoſpolitéy łowić ná Seymiéch przeſtáli OrzQuin D4; RejZwierc 194, 222v, 223; ModrzBaz 27, 46, 50; Nie rozumieią ludzie/ áni ſię w tym cżuią/ Iáki to wrzod ſzkodliwy w rzecżypoſpolitey/ Młodź wſzetecżna KochOdpr C3; A młodźi ludźie ſą iáko źiárná pośiáne/ z ktorych gdy vrośćie zboże/ y dożrzeie żąć Rzeczpoſpolita będźie GórnRozm F3, G3v, K, N2v; Phil O2; SarnStat *8v, 454; GrabPospR M; PowodPr 26, 56, 63 marg; Gdy wiárá Kátholicka y duchowny ſtan náruſzony ieſt/ iáko ránne ſerce prędką śmierć Rzeczypoſp: przywodźi. SkarKazSej 689a, 664a, 697b marg, 705b; KlonWor 13.
Wyrażenia: »choroba rzeczypospolitej« [szyk 10:3] (13): PowodPr 79; KAZANIE WTORE. O miłośći ku oyczyznie/ y o pierwſzey chorobie Rzeczypoſp: ktora ieſt z nieżyczliwośći ku oyczyznie SkarKazSej 664; KAZANIE TRZECIE. O drugiey chorobie Rzeczypoſpolitey/ ktora ieſt z niezgody domowey. SkarKazSej 671; KAZANIE CZWARTE. O trzećiey chorobie Rzeczypoſpolitey/ ktora ieſt náruſzenie religiey Kátholickiey przez zarázę heretycką. SkarKazSej 677, 664a marg, b, 671a, 673a, 688 (12).

»ciało rzeczypospolitej« = corpus reipublicae Modrz [szyk 7:1] (8): ModrzBaz 77v; ActReg 136; Religia y ſtan duchowny w ćiele Rzeczypoſpolitey ieſt iáko ſerce zákryte y wnętrzne SkarKazSej 689a, 666a, 669b, 682a; Ták też ćiáło Rzecżypoſpolitey zniſzcżećby muśiáło y wniwecż ſię obroćić/ ieſliby vbożſzy wydźierał máiętność bogátſzemu KlonWor ded **3v, ded **3.

»członki (a. członek) rzeczypospolitej« = reipublicae membra Modrz [szyk 4:2] (6): ModrzBaz 20, 125v; Więc iż człowiek z nás káżdy członkiem ieſt R.P. tedy to co zle ieſt wſzyſtkiem/ iednemu tobie dobrze bydź nię mozę [!] GórnRozm Bv, L3; ActReg 133; VotSzl A2v.

»fundament rzeczypospolitej« (2): KochWr 25; Cáłość duchowieńſtwá/ fundámentem R.P. ieſt. PowodPr 81 marg.

»łodź (a. łodka) rzeczypospolitej« = navis reipublicae Modrz (4): GórnDworz Ee; Wſzytcy ſie wieźiemy iáko w iedney łodźi Rzecżypoſpolitey: słuſzna rzecż/ ábychmy iey ſpolnemi śiłámi przećiw káżdey nawáłnośći bronili. ModrzBaz 125v, 122; PowodPr 54 marg.

»matka rzeczpospolita« [szyk 3:1] (4): máło ich widáć/ áby s práwey chući opátrowáli doległośći tey mátki ſwiętey ſwoiey Rzecżypoſpolitey. RejZwierc 188v; tzemu niepatrzicie á nieobatzitzie ſkod y krziwdi matky ſwey R:P: PaprUp Kv; VotSzl D, Dv.

»nawa rzeczypospolitej« (3): Gdy tá Nawá R.P. náſzey nawáłnośćią iákąś od Bogá dopuſzcżoną tonie: znák ieſt/ że y zbytkámi obćiążona ieſt/ y cżymśi co Bogá oſobliwie obraża záſtąpiona. PowodPr 54, 3, 56.

»zdrowie rzeczypospolitej« = salus reipublicae Modrz [szyk 11:1] (12): GórnDworz L6v; Tych trzech rzecży złącżenie/ mowię/ mądrośći/ obycżáiow ſkromnośći/ y władnośći/ przynośi zdrowie Rzecżypoſpolitey ModrzBaz 138, 12v, 99v, 136v; Wolność zdrowiu y cáłośći Rżeczypoſpolitey dogadzać ma/ nie tey/ ábo owey oſobie. GórnRozm B2v, L3v, M3, M4; OrzJan 65; Gdyż w Krolewſkich vſtáwách Rzeczypoſpolitéy zdrowié należy SarnStat 909; SkarKazSej 695b.

Szereg: »ciało to jest rzeczpospolita« (1): á gdy te członki [tj. domy szlacheckie] vtratámi niſczeią/ tedy ćiálu/ to ieſt Rzeczypoſp: dobrże bydź nie może. GórnRozm L3.
a. O Wielkim Księstwie Litewskim (3):
Wyrażenie: »Rzeczpospolita Litewska, Księstwa Litewskiego« (1:1): ktore [hetmanów] źiemiá Polſka wypráwiłá z dobrey woley/ życżąc wſzythkiego dobrego Rzecżypoſpolitey Litewſkiey BielKron 423v; ktorzy [Radziwiłłowie]/ nietylo rzecży poſpolitey. Xięſtwá Litewſkiego/ ále teſz y rzecży poſpolitey Corony polſkiey záwzdy dobrze záſłużeni byli. BiałKaz K.
Szereg: »rzeczpospolita [czyja = litewska] i Korona Polska« (1): zeby naſnadniey bylo v rad naſſych Xięſtwa Vielkiego Litewſkiego to odzierzecz, aby oni takiez kv dobremv rzeczi Poſpolitey ſwoyey y korony polſkiey na takiez poſtanovienie przizvolili. ComCrac 11v.
b. Sprawy państwowe, publiczne; dobro społeczne; res publica Modrz (58): ZapWar 1532 nr 2436, 1534 nr 2371; ConPiotr 33v; BielKom nlb 6; Then ktory chuć ma do rzecży poſpolitey/ do nyey ſie cżáſu ſwego gdy yuż ſie będzye godziło poſpyeſſy. GliczKsiąż O2v; GroicPorz B, b3v; RejWiz 97v; á ieſliby co thákowych pieniędzy oſtáło odprawiwſzy obronę álbo rzecz poſpolitą/ tedy ty pieniądze wiernie w náſzym ſkárbie máią być chowáne UstPraw E3v, G3, H2; SEcygniowſcy wynioſłych/ záwżdy myſli byli/ [...] Y w Rzecżypoſpolitey/ y w inych dzyelnoſciach/ Nie mylili ſie nigdy/ w ſwoich powinnoſciach. RejZwierz 64, 72, 81; gdyż káżdy Seym wálny/ przed oczymá ſwemi niema mieć iedno Rzeczpoſpolitą OrzRozm S4v, S4, T3; Skárby wſzytki kthore [Jagiełło] ma y mieć będzye ná Rzecżpoſpolitą do Polſki obroćić. BielKron 380v, 334v, 393, 410v, 416v, 425; KwiatKsiąż Gv; A nie dármo Stáry Koń ten ich herb názwano/ Bo go z dáwná podobno ták záwżdy ſiodłano. Y w Rzecżypoſpolitey y w potrzebie káżdey/ Kędy go obrocono bywał gotow záwżdy. RejZwierc 183, B3, 85, 183, 210; Więc ſie z nimi [skarbami] nie chłubiąc ná Rzecżpoſpolitą/ Ci Suchodolſcy máią káletę odkrytą. PaprPan T, D2, Dd3v; Kto tedy będźie pocżytan być godnym ná Vrząd/ ten do Rzecżypoſpolitey ma przyſtąpić. ModrzBaz 43v, 33v, 40v, 43v, 82, 96; PaprUp I3; Bywáło też to ſnadź y ná Podolu náſzym: iż kiedy było co dáć ná R.P. ábo obronę pogránicżną/ ſkwircżeli ludźie ná niedoſtátek. PowodPr 84.

rzeczpospolita czyja (1): że przodkowie náſzy ſtánowiąc Rzeczpoſpolitą náſzę ná to naprzód oko mieli/ áby Królowie nád práwá/ [...] nie więcéy w Króleſtwie mogli OrzJan 59.

W przeciwstawieniu: »rzeczpospolita ... prywata« (1): iedno iż ſye bárzo w to koło [poselskie] zákrádłá páni Práktyká [...]: tá nam Rzeczpoſpolitą obraca w ſwą priuatę OrzQuin Cv.

Zwroty: »postanowić (a. stanowić) rzeczpospolitą« [szyk zmienny] (7): Krol Zygmunt [...] ná pożądánie Pánow Litewſkich/ poſthánowiwſzy Rzecżpoſpolitą w Polſzce/ [...] do litwy [!] ſie wyprawił BielKron 415v; Krol Poſtánowiwſzy Rzecżpoſpolitą w Gdańſku/ ruſzył ſie do Wárſzáwy BielKron 419v, 412v, 413, 420; OrzJan 49, 59.

»o rzeczypospolitej radzić, rada, radzenie; radzenie rzeczypospolitej (D)« = consultare de a. pro republica; consultatio de republica Modrz [szyk zmienny] (6:1:1;1): GroicPorz f2v; Abowiem częſtokroć choć byſmy też ſnać niechcieli/ muśiemy Rzecżypoſpolitey radzenia poniechać KwiatKsiąż G; Słuſznaby też rzecż byłá/ żeby Krol przy Pánoch Rádách/ gdy o Rzecżypoſpolitey rádzą/ oſobą ſwą był ModrzBaz 26, 24, 33v; StryjKron 637; ále ći ludźie ktorży o Rzeczypoſpolitey rádzą/ ktorży ſądzą/ [...] wielekroć wiárę dáną łamią GórnRozm M2v; SarnStat 223 [2 r.].

»pospolitą rzecz sprawować« (1): Potym y ony też oycámi zową/ ktorym [...] zwiezrchnośći [!] iákiey zwierzono/ y ktorzy poſpolitą rzecż ſpráwuią. KuczbKat 305.

c. Gremia sprawujące władzę w Polsce (3): ále mi powiédz/ tá Rzeczpoſpolita/ to ieſt/ Rycérſtwo z Rádą Koronną/ czym przymuśi Królá ſwégo ku powinowátośći iego OrzQuin S2v, S2v [2 r.].
d. Mieszkańcy, ludność miasta (2):
Wyrażenie: »rzeczpospolita miasta [jakiego], miescka« (1:1): ysz opatrzny cristophor nyenaloszyl szesczy kop na potrzeba reczy pospolythey myastha ostrowyey ZapWar 1534 nr 2371; Są też płáty rozne w miáſtecżkách/ [...] ty wedle cżáſu ták rośćiągáć coby mogł ſtać/ á cżymby/ bez ſkwirku poſpolitey rzecży mieſckiey/ mogł wiecznie pożytek vcżynić ſobie. GostGosp 142; [A wſzakoſz gdÿſz nam theſz to naliezÿ obmyſlawacz abÿ [...] Rzeczpoſpolita tego Miaſta [tj. Łomży] przes Czechi á zgromadzenia rzemięſznikow bÿła przÿmnozona MetrKor 1578 117/447v].
2. Zorganizowana politycznie społeczność, zamieszkująca określone terytorium, podlegająca władzy zwierzchniej (zwykle świeckiej), państwo, też księstwo, prowincja, miasto; najwyższe instytucje państwa; civitas PolAnt, Mącz, Modrz, Calep, Cn; respublica Mącz, Modrz, Calep, Cn; commune, publicum Mącz, Cn; politia Modrz, Cn (861): Zgodá w Rzecżypoſpolitey/ Wielki cżyni pożytek w niey. BierEz S4, E4v; MurzNT 21; ták ludźie mądrzy Rzeczpoſpolitą wykłádáią. Respublica eſt coetus Ciuium communione Iuris et ſocietate vtilitatis coniunctus. OrzRozm B2v, M, T2; BielKron 126, 418v; Curator Reipub. Rádny pan ná którym rzecz poſpolita wyſi. Mącz 73b; Democratia, id est, principatus populi, Pánowánie poſpolitego człowieká/ ſtan á regiment rzeczy poſpolitey przes poſpolſtwo/ gdy poſpolſtwo ſobie rádne pány wrok á wrok obiéra z poſrzodku poſpolſtwá. Mącz 81c; Vitam reddere pro Repub. Dla Rzeczi poſpolitey nie żáłowáć vmrzeć. Mącz 92d; Proletarii, Nędzni/ Vbodzi ludźie byli v Rzimiánów którzi nie bogáctwy ále dźiećmi á płodu wychowywániem poſpolitą rzecz mnożyli Mącz 325a; Humeris Rempub. sustinere, Być ná wielki pomocy Rzeczypoſpolitey/ ná ſobie yą dzierżeć. Mącz 448b, 13d, 14a, 16b, 29a, 35a [2 r.] (78); OrzQuin O2v, O3; GórnDworz I2v, Ii8; RejZwierc [283], [283]v, 55; RejRozpr c2v [2 r.]; że żadna Rzecżpoſpolita długo trwáć nie miáłá/ w ktoreyby ćwicżenie ludzi młodych zániedbáne było. RejPosWstaw [413]v; z tych záſię Miaſt y wśi/ z ſtawa ſię tá obywátelow ſpołecżność/ ktorą názywamy Rzecżąpoſpolitą. ModrzBaz 2v; Politią zową/ tę Rzecżpoſpolitą ktorą wiele oſob rządżi [!] ModrzBaz 3v; Lecż tákową Rzecżpoſpolitą zá nalepſzą máią/ ktora ſpoſob onych pirwſzych trzech wſobie zámyka/ to ieſt/ gdzie Krolewſka władza wſzytko rządzi/ oſobam zacnem cżelnieyſze vrzędy dawáią/ á wſzytkim zá rowno wolno dochodźić sławy ModrzBaz 3v; A napirwey o to śię ſtáráć trzebá/ áby Senatorſka łáwicá co nalepiey byłá poſtánowioná/ ktora po Krolu w káżdey Rzecżypoſpolitey ieſt naprzednieyſza. ModrzBaz 25; Bo nic ſię niezda w Rzecżypoſpolitey wolney być niesłuſznieyſzego/ iáko to/ że ieden ktokolwiek áż do ſwey śmierći wolnie pánuie ModrzBaz 44v; Nic tedy nieieſt Rzecżampoſpolitem zdrowſzego [...] iedno złącżenie możnośći z mądrośćią ModrzBaz 46v; áby ná wſzytkie w iedney Rzecżypoſpolitey mieſzkáiące/ gdy ſię iednákiego wyſtępku dopuſzcżą/ iednákie karánie było ſtánowione. ModrzBaz 73, 1, 2v [4 r.], 3 [5 r.], 3v [5 r.], 4 (75); SkarJedn 204; KochOdpr A4; SkarŻyw 241; NiemObr 26 [2 r.]; ktora niezgodá káżdą Rzeczpoſpolitą y bez electiey do vpadku prżywiedźie. GórnRozm A2; Rzeczpoſp: práwa ieſt/ gdźie ſpolnie w iednym zgromádzeniu ludźie mieſzkáiąc porządnie/ obyczaynie/ y ſprawiedliwie żyią. GórnRozm B3v; á żadna Rzeczpoſp: nie byłá w więtſzey Wolnośći/ iáko Rzymſka GórnRozm L3; Bá zgołá Rzeczpoſpolita z tego pięćiorgá złożona ieſt z Oraczá/ z Zołnierżá/ z Sędźiego/ z Kupcá/ z Rzemieśniká. GórnRozm L3v, B2, B3, B3v [2 r.], C2v, C4 [2 r.] (21); KochWr 20, 22 [2 r.], 24 [2 r.] 30, 34 [2 r.], 37 [2 r.], 39; PaprUp K4v; ActReg 77, 139; Calep [345]b, 918a; DObry obywátel krothkoſcią ſłow oznácżony inácżey być názwan niemoże/ iedno dobrym mężem y Rzecżypoſpolithey potrzebnym. Phil B; Y zleby ſie s thą Rzecżąpoſpolithą działo/ gdyby tylko ná iednego cżłowieká rádzie y piecżołowániu zoſtawáć miáłá. Phil I2; Im więcey możność przełożonych będzie reprymowána/ tám też będzie ſławnieyſza y trwálſza R.P. Phil Q; Dobrze tedy s tą R.P. dziać ſie będzie/ kthora w obycżáie y práwá thák będzie ſporządzona/ żeby żaden o to do cżegoby go iego chćiwość y pożądliwość ciągnęłá/ nie kuśił ſie Phil R, B2 [2 r.], D2v, D3, H4, K (26); GórnTroas 4; OrzJan 60; Bo gdyby tego porządku w kośćiele nie było/ [...] byłby kośćioł Chriſtuſow nędznieyſzy y nierządnieyſzy/ niżli ktora rzecz poſpolita ábo zgromádzenie ludzi ná świećie WujNT 460, 461, 789; SarnStat *3v, 851, 1099; PowodPr 40, 65; SkarKaz 44b, 310a; VotSzl E4v; SkarKazSej 670a, 678a, 680b marg, 684b, 685a [2 r.] (17); KlonFlis A3v; KlonWor **v, 13, 16 [3 r.], 32.

rzeczpospolita czyja [= przez kogo zamieszkana] [w tym: pron poss (6), G pron (1)] (7): In uno praelio omnis fortuna Reipub. disceptat, Ná yedney bitwie wſziſtká fortuna rzeczy náſzey poſpolitey leży. Mącz 90a; Bo káżdy wRzecżypoſpolitey ſwey zá práwem ma być bezpiecżen/ nie zábronią. ModrzBaz 63v, 31v, 98; KochWr 39; RybGęśli A3; Nie máſz [...] żadney ták nieſzczęśliwey Rzeczypoſpolitey/ ktoraby mniey przyiáźni v ſwoich dźieći y ſynow miáłá/ iáko tá náſzá. SkarKazSej 705a.

rzeczpospolita czyja [= przez kogo rządzona] (2): Niewinni ſą krolowie Chrześćiańſcy y inne rzecży poſpolite/ iednego nád ſobą Ceſarzá mieć [...]/ y iednáko rzecż ſwoię poſpolitą ſpráwowáć SkarJedn 201; Bo żaden z nich [królów] po śmierći porządkow y vſtaw ſwoiey Rzeczypoſpolitey nie ſtánowił/ ále tylo poki żyli. SkarKaz 205b.

W połączeniu łącznym lub przeciwstawnym z zaimkiem dzierżawczym (2): pilnieyſzy ſwych pożitków niżli pożitków Rzeczypoſpolitey. Mącz 314d; że drudzy dla poććiwych ſpraw ſwoich y poſpolitey rzecży y gárdłá dawáli/ y wiele trudnośći vżywáli. RejZwierc 103v.

W połączeniu łącznym lub przeciwstawnym z wyrazem „rzecz” (lub jego elipsą) + przydawka (2): Quo cum mihi coniuncta cura de Repub. et privata fuit, S którymem zlączoną pieczą miał ták o Rzeczipoſpolitey yáko y o właſney. Mącz 322d; Teraz otem/ co Krolom ieſt naypotrzebniey w ſobie mieć mowmy/ áby Rzecżpoſpolitą nád inne wſzytkie rzecży miłowáli ModrzBaz 18v.

W połączeniach szeregowych (6): KromRozm II o4v; KochPs 215; ktora Rzeczpoſpolita/ ktory Krol/ ktory prżełożony nie karże złośći/ tęn nie ćicho/ ále głośno roſkázuie/ iżby źli ludźie dobre trapili/ y wygubili. GórnRozm Dv, A2; który [Bóg] Króleſtwá Pánſtwá y Rzeczypoſpolité po wſzyſtkim świećie w oſobnéy ſwoiéy opiece mieć raczy SarnStat 1019; SkarKazSej 667b marg.

W porównaniu (1): Abowiem Rzecżpoſpolita ieſt/ iákoby iedno zupełne zwierzęćiá ktoregokolwiek ćiáło ModrzBaz 3.

W przeciwstawieniach: »jego (a. swoj) własny (2), sprawy domowe ... rzeczypospolitej« (3):Privatamque publicae rei impensam insuerat, Swóy własny koſzt z Rzeczypoſpolitey nákłádem był zmieſzał. Mącz 433b; że im [niewiastom] goſpodárſtwo/ ábo ſpráwy domowe/ nie Rzecżypoſpolitey máią być zlecone. ModrzBaz 49, 22v.

Fraza: »padnie (a. upada, a. upaść musi) rzeczpospolita; rzeczpospolita upadająca, upadła; upadek rzeczypospolitej« = claudicat respublica; inclinata respublica Mącz [szyk zmienny] (4;1:2;3): Reipub. vicem doleo, Vpádku Rzeczypoſpolitey żáłuyę. Mącz 493b, 52d, 56c, 57c; BielSpr b4; ModrzBaz 4; GórnRozm M4v; Bo w roſtérku/ álbo ſámá od ſwych śił rzecz poſpolita vpáść muśi/ [...] álbo w nieprzyiaćielſkié ręce przyydźie KochWr 20, 20; Phil R3.
Zwroty: »rzeczypospolitej bronić, obrońca, obrona« = capessere a. tueri rempublicam; gubernator reipublicae Mącz; defensor reipublicae Modrz [szyk zmienny] (3:2:1): KochZg A2; Capessere Rempub. Rzeczi poſpolitey brónić/ w ſwą obronę yą prziyąć. Mącz 35c; Custos gubernatorque reipub. Stroż y obrońcá rzeczy poſpolitey. Mącz 150b, 467d; ModrzBaz 29; SkarŻyw A3v.

»rzeczpospolitą, rzecząpospolitą rządzić; rzeczpospolita bywa (a. może być) rządzona; rządzenie, rząd, rządziciel rzeczypospolitej; rządy w rzeczypospolitej« = rempublicam gerere Mącz, Modrz, JanStat; ad gubernacula reipublicae sedere Mącz; administrare a. gubernare a. ministrare a. regere rempublicam, praeesse rebuspublicis; respublicae administrantur a. regentur Modrz [szyk zmienny] (7:4;7;7:3:1;1): KromRozm II o4v; Mącz 349c, 353a, 378c; [Platon] nápiſał to: Iż Rzeczpoſpolita kożda/ między ludźmi bywa rządzóná/ álbo od iednégo/ którégo ón zowie Królem: álbo od wſzyſtkich/ któré zowie Poſpólſtwem: álbo od niéktórych OrzQuin O2v; w Wierze y w rządzeniu Rzeczypoſpolitey wielka odmiáná przydźie/ á nawięcey w Hiſpáńſkiey Ziemi. LeovPrzep E2, B4; A ták y Krolowie/ nie dla zacnośći rodu máią być obieráni/ ále dla vmieiętnośći rządzenia Rzecżypoſpolitey. ModrzBaz 15v; Bo to być niemoże/ áby okrom roſtropnośći/ Rzecżypoſpolite mogły być dobrze rządzone ModrzBaz 17v; Bo wſzelka vrzędu doſtoyność do tego ſię ćiągnie/ áby práwem á roſkázowániem Rzecżpoſpolitą rządźił. ModrzBaz 82; ná ktorych [cnotach] záſię iáko ná fundámenćiech poſtánowione ſą te práwá/ ktoremi Rzecżpoſpolita bywa rządzoná. ModrzBaz 129v, 5v [2 r.], [16], [16]v, 23v, 24 (16); SkarJedn 203; StryjKron 452; NiemObr 8; Aryſtoteles [...] goſpodárſtwem obycżáie dobre/ y rządy w Rzecżypoſpolitey záwárł GostGospSieb +3; Phil Q3; SarnStat 111; SkarKaz 311a.

»rzeczypospolitej służyć, zasłużony; posługa rzeczypospolitej (G)« = operam reipublicae praebere a. tribuere Mącz [szyk zmienny] (3:1;2): á Práwo y Vſtáwá káżda dobra to w ſobie ma mieć/ áby oná ſłużyłá Rzeczypoſpolitey/ á nie Rzeczpoſpolita ſłużyłá Vſtáwie. OrzRozm N4v; Operam Reipub. tribuere, Rzeczipoſpolitey służić/ pożitku yey prziſtrzegáć. Mącz 463d, 237b, 264c, 316d; Ktorzy [poganie] ludzie mężne y záſłużone rzecżypoſpolitey áby ich pámięć nieginęłá/ obrázy/ piſmy/ y ſławieniem potomkom podáwáli. SkarŻyw A5v.

»rzeczpospolitą, rzecząpospolitą sprawować; rzeczpospolita bywa sprawowana; sprawowanie, sprawca, sprawa rzeczypospolitej« = administrare a. capessere a. gerere a. regere rempublicam, respublica tenetur Mącz; respublica administrata est; gubernator a. moderator reipublicae Modrz; reipublicae administratio a. gubernacula Cn [szyk zmienny] (10:1;3;6:4:4): BierEz Dv; Aristocratia [...]. Pánowanie gdzie znamienitſzi z ludzi rzecz poſpolitą ſpráwuyą. Mącz 16b; Vir regendae Reipub. scientissimus, Człowiek ku ſpráwowániu Rzeczy poſpolitey wielmi vmieyętny. Mącz 372c, 61d, 234d, 289c, 308b [3 r.], 353a (15); MycPrz I C3; Iáko Sternik naywięcey ma mieć ná bacżeniu ſzcżęśliwe żeglowánie/ [...] ták Sprawcá Rzecżypoſpolitey ſzcżęśliwe á ſpokoyne obywátelow ſwoich żyćie ModrzBaz 22v; niesłuſznaby to rzecż/ áby iednemu cżłowiekowi [...] wſzytká ſpráwá Rzecżypoſpolitey miáłá być porucżoná. ModrzBaz 24v; Aleby ſię nic lepſzego ná świećie zſtáć niemogło/ iedno gdyby Pánowie ábo przednieyſzi Rzecżypoſpolitey ſprawce byli pobożni/ mądrzi á wſzelákimi cnotámi do pánowánia y roſkázowánia potrzebnemi ozdobieni. ModrzBaz 49v, 17, 20; SkarJedn 201; NiemObr 8; GórnRozm N2, N2v; Phil S3, S4.

»rzeczpospolitą stanowić (a. postawić); rzeczpospolita postanowiona; (po)stanowienie (a. postanawianie) rzeczypospolitej« = respublica constituta Mącz, Modrz; fundata respublica; status reipublicae Modrz [szyk zmienny] (3;8;3): Ten ięzyk ludźie w iednę ſpołeczność zgromádźił/ Rzeczypoſpolite poſtáwił OrzRozm Q2v, Dv marg; Mącz 413b; RejZwierc 55; Cżemubyſmy też y my niemieli náśládowáć Rzecżypoſpolitych dobrze poſtánowionych przykłádow? ModrzBaz 91, 13v, 72v, 73v, 88v; PudłFr 3; iż tá Rżecz poſpolita źle ieſt poſtánowioná/ w ktorey ſtány nie ſą ſobie prżyiáźliwe GórnRozm B, C2v; Bo nie ieſt to rzecż podobna/ [...] áby cżáſu poſtánawiánia kthorey R.P. z rázu práwá wſzytkie mogły ſtánąć Phil D3; PowodPr 77.

»rzeczypospolitej szkodzić, szkodliwy; uszkodzić rzeczpospolitą; szkoda rzeczypospolitej« = arrodere rempublicam, labes reipublicae, perniciosus patriae Mącz [szyk zmienny] (3:4;1;2): Mącz 180a, 292c, 357b, 377c, 479a; Máią też być niekiedy wyſtępni wolni cżynieni od karánia/ gdy to ieſt nie s ſzkodą Rzecżypoſpolithey Phil S; niedbálſtwo bowiem tych kthorzy ſą ſtrożámi ieſt ſzkodliwe Rzecżypoſpolitey káżdey Phil S2, N4 [2 r.], R3.

»rzeczpospolitą (u)miłować, miłujący; miłość rzeczypospolitej« = amplecti rempublicam Mącz; charam habere rempublicam, amans a. amor reipublicae Modrz (4:1;1): Mącz 303d; ktorziby nie z iákiey właſney waśni/ ále z miłośći Rzecżypoſpolitey [...] cżęſto Páná z ſtrony wiela rzecży nápomináli. ModrzBaz 21; Záprawdę ludźie vcżćiwi á Rzecżpoſpolitą miłuiący/ ſrodze bywáią obráżeni/ y od tych wykrętácżow y od onych wzgárdźićielow poznáney prawdy. ModrzBaz 28v, 18v, 20v; SkarKazSej 667b marg.

»pospolitą rzeczą władać; władność w Rzeczypospolitej« (2;1): ModrzBaz 24v; Wy/ ktorzy poſpolitą rzecżą władaćie/ A ludzką ſpráwiedliwość w ręku trzymaćie KochOdpr B2v [idem] KochPieś 46.

Wyrażenia: »dobro rzeczypospolitej« = salus reipublicae Modrz (3): ModrzBaz [16], 23; y nic Krol bez iego [św. Dunstana] rády áni ſądził/ áni cżynił/ áni dawał. y wſzytko ſzło z [...] pomnożenim zbáwienia ludzkiego/ y dobrem rzecżypoſpolitey. SkarŻyw 508.

»obywatel rzeczypospolitej« (1): Plato roſkázuie/ obywátelá Rzecżypoſpolitey [civem suum] ſrożey karáć o złodźieyſtwo/ niż niewolniká ábo przychodniá: iż on będąc w porządney Rzecżypoſpolitey wyćwicżony/ ták ſię wielkiego wyſtępku dopuśćił ModrzBaz 72v.

»rzeczpospolita pogańska« (1): Y ziśćiłoby ſię to/ co o tákiey Rzeczypoſpol: pogáńſkiey ieden pogáńſki mędrzec rzekł: iż w niey mądrzy rádzą/ á głupi dekretá y konkluzye czynią. SkarKazSej 694b.

»rzeczpospolita (po)rządna« = optima respublica Modrz [szyk 3:1] (4): ModrzBaz 72v; Przetóż y káżdy człowiek ma to z przyrodzenia/ Ze chćiw do towárzyſtwá/ y do zgromádzenia [...]. Ztąd zbory/ ztąd vroſły miáſtá známienité/ Ztąd práwá/ y porządné rzeczypoſpolité. KochProp 16; ActReg 139; która [karność żołnierska] iáko we wſzyſtkich pánſtwách/ y R.P. rządnych/ ták y w téy náſzéy bywáłá/ y ma bydź pilnie záchowána. SarnStat 436.

»pożytek rzeczypospolitej (G); pożyteczny, przynosić pożytek (a. pożytkow powyszszyć) rzeczypospolitej (D)« = communis utilitas Mącz; commodum a. utilitas reipublicae, prodesse a. utilis reipublicae Modrz [szyk 9:5] (7;5:2): HistAl I6; Mącz 8b, 70b, 314d, 388d, 448a; á o te rzecży ktore ſą ſpolne wſzytkich [pan] będźie śię ſtárał/ iákoby wſzytko przynośiło zacność y pożytek Rzecżypoſpolitey. ModrzBaz 22v; AElius Spartianus powieda/ iż iłekroć [!] kiedy bywáli iácy zacni á wielcy mężowie/ [...] nigdy żaden niezoſtáwił po ſobie ſyná Rzecżypoſpolitey pożytecżnego ModrzBaz 47; A iż ludźie vcżeni nietylko żywi/ ále też y vmárli/ piſmem po ſobie zoſtáwionym/ pożytecżni ſą y Rzecżampoſpolitem/ y wierze świętey ModrzBaz 130v, 23; Phil D3, N4, S2; SkarKazSej 696a.

»rzeczypospolitej, w pospolitej rzeczy skaza« [szyk 1:1] (2): GroicPorz ee4; Małżeńſtwo drugdy złe bárzo y ſzkodliwe dzieći y Bogu ku zelżywośći y ku ſkázie Rzecżypoſpolitey y blizniego rodzi SkarŻyw 180.

»stroż rzeczypospolitej« = custos reipublicae Mącz, Modrz [szyk 3:1] (4): KochZg A2; Mącz 150b; Lecż o Rádny Pánie/ ná naywyżſzy ty Rzecżypoſpolitey ſtan wezwan ieſteś/ zá ſtrożá y obrońcę Rzecżypoſpolitey obran ModrzBaz 29, 23.

»rzeczpospolita świecka« (4): Bo Chryſtus iáko ſam nie ſpráwował ná świećie kroleſtwá tego świeckiego/ y owſzem rządu rzecży poſpolitey świeckiey/ ktory ná ten cżás był/ nie odmieniał: ták też nie poſtánowił w Ewánieliey y w kośćiele ſwoim żadnych krolow SkarJedn 203; SkarŻyw 268; SkarKaz Ooooc; SkarKazSej 677b.

»wszy(s)tka rzeczpospolita« = tota respublica Modrz (7): Mącz 209c; Niegodźi ſię temu być iedney ſtronie przychylnym/ ktory o wſzytkiey Rzecżypoſpolitey rádźi. ModrzBaz 97v, 136; Ale ći ludźie [...] ná ktorych wſzyſtká Rzeczpoſpolita záwiſłá folguiąc potrżebom/ wielekroć wiárę dáną łamią GórnRozm M2v; Phil R3; SkarKazSej 669b, 698b.

»rzeczpospolita ziemska« (6): CzechEp 13, 233, 332, 366; Abowiem/ Rzecżypoſpolite źiemſkie/ ćieleſnym rozumem rządzone/ yſpráwowáne bywáią NiemObr 8; Do cżego ſię też wſzytkie práwá Rzecżypoſpolitey źiemſkiey śćiągáią áby ludźie w rządźie y w pokoiu między ſobą żyli. NiemObr 8.

Szeregi: »albo Bog albo rzeczpospolita« (1): Wiéſz dobrze/ iż nie tylko w ſtárym álbo y w nowym Zakónie/ ále téż y w Pogáńſtwie/ zá wieku ſtárégo ludźie/ gdy co álbo Bogu/ álbo téż y Rzeczypoſpolitéy/ ku czći y ku chwale koſztownie zbudowáli/ záwſze ſwé budowánia Bogu poświącáli OrzQuin Mv.

»(abo) krol a(l)bo (i) rzeczpospolita« = vel respublica vel rex Modrz [szyk 3:2] (5): iż nie może być ſkarb więtſzy krolowi y Rzecżypoſpolitey/ iáko wierność poddánych/ á chuć przećiw pánu ſwoiemu BielKron 116v; Mącz 286b; ALe imo te doſtoieńſtwá/ ktore ábo Rzecżpoſpolita/ ábo Krolowie dawáią/ [...] ſą niektore inſze/ ná ktore ſynowie po śmierći Oycowſkiey náſtępuią ModrzBaz 46v; SkarJedn 201; SkarKazSej 697a. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»rzeczypospolitej i krolewski« [szyk 1:1] (2): Máieſtat tedy ieſt wielmożność á doſtoyność Rzecżypoſpolitey y Krolewſka [reipublicae principisque] ModrzBaz 82; SkarKazSej 697a.

»(i, jako) krolestwo, (i, tak, abo) rzeczpospolita« = regnum et respublica Modrz [szyk 12:5] (17): LubPs ee5v marg; NAuká Rycerſka ieſt potrzebna káżdemu Kroleſtwu y Rzecży poſpolitey BielSpr b3; A naywięcey te Kśięgi Krolowie cżytáć máią/ ktore ſą piſáne o rządzeniu kroleſtwá y Rzecżypoſpolitey ModrzBaz [16]v; WerKaz 297; wſzákoſz wżdy nie do końcá zginęłá tá Rzeczpoſpolita/ to Kroleſtwo/ w ktorem ieśli práwá ſą nie doſkonáłe/ ale wżdy obyczáie dobre ſię náyduią. GórnRozm C2v, A2v, L3, L4, M2v, M4v [2 r.]; WujNT 136; SarnStat 599; Bo kroleſtwá/ y Rzeczypoſpolite bez Bozkiey pomocy fundowáć ſię/ y ſtać/ y obrony mieć nie mogą. SkarKazSej 678b, 677b [2 r.], 678b marg, 688a. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»(ani, abo) miasto a(l)bo (i, ani) rzeczpospolita« = (vel) civitas et (vel) respublica Modrz [szyk 7:1] (8): RejPos 68; ModrzBaz 3, 4, 53v; Abowiem gdźieby ieno niektore oſoby wſtyd/ y ſpráwiedliwość miáły w ſobie/ tedy ániby miáſtá/ áni Rzeczypoſpolite trwáć mogły. GórnRozm N2v; Bo iż miáſtá y wſzytki rzeczypoſpolité ná zgodźie naprzód záśiadáią/ y potym roſtą/ tedy záśię niezgodą/ á roſtyrkiem vpádáć muſzą KochWr 21; PowodPr 6, 86.

»(i) ojczyzna i rzeczpospolita« (2): RejPosWstaw [413]v; Pogáńſka ſtara mądrość/ piſałá hiſtorie/ ſławiąc ludzie wboiu mężne y w ſpráwách dzielne: ktorzy oycżyzny y rzecżypoſpolitey ćiáły ſwemi y krwią bronili SkarŻyw A3v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»i pan i rzeczpospolita« (1): Ztych tedy przykłádów obaczyć możeſz/ w iákim niebeſpieczenſtwie y ten Pan y tá Rzeczpoſpolita ieſt/ gdźie ludźie nápięniądze chćiwi KochWr 33.

»rzeczpospolita i państwo« [szyk 1:1] (2): że iáko przyrodzone pocżątki y weſcia ſwe máią Rzecżypoſpolite y Páńſtwá káżde/ ták też koniec y záſcie Phil P; SarnStat 436. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»rzeczpospolita i wiara krześcijańska (a. święta)« = respublica et religio Modrz (2): A ná poddáne przynależy roſkazániu iych [królów] doſyć cżynić/ á we wſzytkim tem/ cżemby Rzecżypoſpolitey y wiáry Krześćijáńſkiey zacność nie byłá zgwałconá/ posłuſznemi być ModrzBaz 49v, 130v.

»rzeczpospolita abo świetski zbor« (1): á oſobno o Rzećżypoſpolitey [!]/ ábo o tem świetſkiem Zborze [de republica] mowić będziemy ModrzBaz 4v.

»rzeczpospolita abo zbor święty« (1): ModrzBaz 45v cf W przen.

Personifikacja (5): Expulsa atque exterminata suis sedibus Respub. Zniſzczona/ wygnána precz Rzeczpoſpolita. Mącz 450c, 395c; Bá to v mnie nowa/ iżby Rzeczpoſpolita ktora ieſt niema/ bez oczu/ bez vſzu/ [...] Páná Bogá obrażáć miáłá. GórnRozm M2v; Abowiem nie iednoć te tylko ſągrźechy [!]/ ktore człowiek káżdy z oſobná popełni/ ále ſą te grżęchy/ á dáleko ćiężſze ktore popełni Rzeczpoſpolita. GórnRozm M2v, M2v marg.

W przen (13): Mącz 52d, 60c, 377b [2 r.]; Nie cżym inſzym bowiem kwitną Rzecżypoſpolite/ iáko thym/ gdy práwom zupełne bywa od káżdego oddawáne poſłuſzeńſtwo Phil D3; Rozumiał bowiem to ten mądry mąż iákową ieſt zárázą káżdey Rzecżypoſpolithey gnuſność y prożnowánie Phil S2, D3 marg, R.
Wyrażenia: »ciało rzeczypospolitej« (1): [św. Paweł] zálećiwſzy rozmáite dáry/ ktoremi cżłonki iednego ćiáłá ozdobione ſą/ á przyſtoſowawſzy ie do ćiáłá Rzecżypoſpolitey/ ábo Zboru ś. [ad corpus vel reipublicae, vel ecclesiae] roſkázuie/ żeby káżdy to ſobie rozmyślał/ iáko mu wiele Bog dał ModrzBaz 45v.

»fundament rzeczypospolitej« = fundamentum reipublicae Modrz [szyk 2:1] (3): ModrzBaz 140v; Dáie ſię też w tych ſłowách Páńſkich znáć/ iż kroleſtwá onego y Rzeczypoſpo: świeckiey fundámentem chćiał P. Bog mieć religią ábo kápłáńſtwo SkarKazSej 677b, 698b.

»zdrowie rzeczypospolitej« [szyk 2:1] (3): KochZg A2; áni tego Tyráńſtwo ieſt/ co zwierżchni Pan czyni dla Rzeczypoſpolitey zdrowia y iey cáłośći GórnRozm M3; Phil I3.

Przen: O niebie jako siedzibie Boga (2):

rzeczpospolita czyja (1): Abowiem rzecż poſpolita wáſzá [Nostra enim administratio] ieſt w niebie/ ſkąd też zbawićielá cżekamy Páná Iezu Kryſta. BibRadz Philipp 3/20.

Wyrażenie: »rzeczpospolita niebieska« (1): tedy ieſzcże pogáni nie ſą ocżyśćieni/ to ieſzcże ſą od rzecży poſpolitey niebieſkiey oddaleni CzechRozm 78.
a. Sprawy państwowe, publiczne; dobro społeczne, pomyślność państwa (3): Cicero dotąd ſie vcżył á przy náucżycyelu ſwym trwał/ áż ſie theż obroćił do rzecży poſpolitey/ y bez żadney pomocy rzecż mawyał GliczKsiąż O2, K4v; Bona publice possidere, Imienie ná poſpolitą rzecz trzimáć. Mącz 314b.
b. O państwach starożytnych (205): BielKron 116 [2 r.]; BielSpr 44; W Kártáginie/ gdy ieſzcże oná Rzecżpoſpolita w ſwey zacnośći ſtałá/ nikomu ſię niegodźiło pierśćieni nośić ModrzBaz 51.

rzeczpospolita czyja (1):Ach gdzież takiego w egipcie więczey pokolenia Iuż by ożyła naſza rżecż prawie poſpolita RejJóz L3.

W przeciwstawieniu: »własny ... rzeczypospolitej« (1): Widząc ſłudzy iey y towárzyſze plác roſkoſzny/ y doſtátki wielkie v krolowey Dydony/ ięli ſie tám budowáć/ oſiadáć/ ták właſne pożytki iáko Rzecżypoſpolitey wynáydowáć y cżynić BielKron 75v.

Zwroty: »rzeczpospolitą sprawować« (1): A gdy inego dzyedzicá niebyło/ wiele ich ná to przyzwaláło áby tego cżekáli ieſli ſie ſyn [królowej Roksanie] vrodzi áby był dzyedzicem/ á do tego cżáſu kſiążętá Rzecżpoſpolitą ſpráwowáli BielKron 127.

»rzeczpospolitą ustawić« (1): BielKron 8v cf Szereg.

Wyrażenie: »senat rzeczypospolitej« (1): Ieſli [w Macedonii] pod namioty ſpráwá byłá/ mnimałby [= można by sądzić] być Senat ieden Rzecżypoſpolitey. BielKron 123v.
Szereg: »rzeczpospolita i prawa« (1): Cżáſu krolá Sálomoná krolował Smerdes/ [...] ktory Rzecżpoſpolitą y práwá Egipcżánom vſtáwił BielKron 8v.
α. O starożytnej Grecji (26): BielKron 57v; [Arystofanes] znácząc ty ludźie/ którzy gdy inák vrość w Rzeczypoſpolitéy niemogą/ Rzecząpoſpolitą miéſzáiąc roſtą: krotofilnie o nich powiáda/ iż [...] OrzQuin C2, C2; ModrzBaz 130; Przethoć Heráklitus Philozoph cżáſu Sedycyey będąc proſzony/ áby w orácyey ſwey ktorą miał do ludu dał rádę/ kthorymby ſpoſobem do zgody Rzecżpoſpolita przyść mogłá [...] Phil R4, Q4, R4.

rzeczypospolite czyje (1): W onych ſtárodawnych Rzecżáchpoſpolitych y Greckich y inſzych narodow/ byli niektorzi Przełożeni co doglądáli dźiećinnych obycżáiow/ drudzy niewieśćich/ á drudzy ludu poſpolitego ModrzBaz 31v.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy geograficznej (5): Wnieśion był dawno przed tem od ludźi mądrych y od vſtáwiec praw/ ten obycżay do Rzecżypoſpolitych Greckich. ModrzBaz 91; Y toby też nie z drogi było/ áby iáko zá dawnych cżáſow w Rzymie bywáło/ y w Greckich Rzecżáchpoſpolitych/ tákby też v nas byli poſtánowieni dozorce lub ſtrożowie praw ModrzBaz 95v, 31v; v tychże Grekow dwie były naporządnieyſze rzecży poſpolite/ Atheńſka/ y Lácedemońſka WerGośc 264; Phil S2.

Zwrot: »być z pożytkiem rzeczypospolitej« (2): przeto [Arystoteles] rozumiał to być zpożytkiem Rzecżypoſpolitey [e republica esse]/ gdy ćiężey pijáne karano/ iáko ku wyſtępkowi ſkłonnieyſze/ niżli trzeźwie. ModrzBaz 82v; Phil K3.
W przen (1): In ipso Graeciae flore, Gdy Grecia w inym ſtanie yeſzcze byłá, Gdy kwitnęła rzecz poſpolita. Mącz 131a.
αα. O Sparcie (7): RejZwierz 10; TEgo cżáſu Agezylaus Lácedemońſki krol [...] pánował/ [...] tego wypiſuią hiſtorye Greckie być krolá ſmyſłu oſtrego/ y wſzey chwały godnego/ gdy Rzecżypoſpolitey wiele dobrego vcżynił. BielKron 68; Theopompus krol Spártáńſki przełożeńſthwo krolow do nieiákiey pomiernośći v Lácedemońcżykow przywiodł/ ábowiem wprzod Ephoros poſtánowił [...]/ ktorzy mimo krolá wſzytkę moc w R.P. ſtánowić y ſądzić mieli Phil Q.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy kraju (2): GórnRozm L4; Iáko tenże Xenophon o lácedemońſkiey R.P. piſząc roſpomina. Vkázuie bowim że Miáſtho Spárthá [...] Phil P2.

Fraza: »rzeczpospolita upadła« (1): Otoż iáko Rzeczpoſpol: Lácedemońſká/ ktora tákże ku rycerſkiem tylko rżeczám byłá ſpoſobiona/ poki walczyłá/ kwitnęłá/ á ſkoro w pokoiu śiedźieć poczęłá/ záraz vpádłá GórnRozm L4.
Wyrażenia: »rzeczypospolitej pożyteczny« (1): Do miáſtá [Lacedemończycy] nieprziymowáli żadnego kthoryby rzecży poſpolitey nie był pożytecżny. BielKron 272v.

»rzeczypospolitej sprawy« (1): Theopompus krol Spártáńſki [...] wprzod Ephoros poſtánowił [...]. Ciſz iáko R.P. ſpraw przyglądáli/ thák też y Krolá ſámego Phil Q.

ββ. O Troi (3): Bo ácż ći to podobno nie dármo rzecżono/ Kreẃ nie wodá: lecż v mnie poſpolitey rzecży Powinowáctwo więtſze. KochOdpr B3v.

rzeczpospolita czyja (1): KochOdpr A4 cf Wyrażenie.

Zwrot: »rzeczpospolitą postanowić« (1): Gdy iuż Priamus miáſto dobrą obroną opátrzył/ á Rzecżpoſpolitą dobrze poſtánowił/ poſłał do Greciey Antenorá iednego s kſiążąt ſwoich BielKron 55.
Wyrażenie: »dobre rzeczypospolitej« (1): A ia z chęćią rad/ zacny Krolewicże Cokolwiek będzie ſpráwiedliwość nioſłá/ I dobre Rzecży poſpolitey náſzey KochOdpr A4.
β. O starożytnym Rzymie (131):
αα. O starożytnym Rzymie w czasach republiki (61): RejZwierz 32v; Zywot miedzyány [znamionuje monarchię] Grecką/ gdzye pánował Alexánder wielki. Goleni żelázne Rzymſką/ gdzye Rzecżpoſpolita pánowáłá. BielKron 9v; Rzymſcy panowie thakież/ Horácyus Koruinus/ Marcellus/ Torkwátus/ cżynili ſámi o rzecż poſpolitą BielKron 248v, 105, 106, 106v, 107, 109, 119, 130; Sławne ieſt ono ſprzyśiężenie Kátyliny w Rzymie/ ktorego ſprzyśiężenia on cżłowiek z Akádemiey/ będąc Konſulem Rzymſkim/ doſzedł/ odkrył/ y zátłumił: á onę Rzecżpoſpolitą od tyráńſtwá y zniſzcżenia wyzwolił ModrzBaz 129v, 42v, 43v; w Rzymie gdy ſtáłá Rzeczpoſp: była wolność táka/ iáka ná świećie nie byłá więtſza GórnRozm B4; KochWr 34; PaprUp G2; Phil F2, Q3.

rzeczpospolita czyja (2): OrzRozm T4; Powieda Cicero, że lepiey tyśiąc kroć zginąć/ niżli w ſwoiey Rzeczypoſpolitey bez pomocy oręża nie moc żyć. ModrzBaz 63v.

W połączeniu łącznym z zaimkiem dzierżawczym (1): To miáſto Kártago było ſławne wſzytkiemu ſwiátu/ s ktorym Rzymiánie wiedli walkę trzydzyeśći lat/ z wielką ſzkodą ſwoią y Rzecżypoſpolitey BielKron 75v.

W przeciwstawieniu: »własny ... rzeczypospolitej« (1): Bych mogł tego cżáſu docżekáć/ kiedy Rzymiánie będą pátrzyć więcey właſnych pożythkow niż Rzecżypoſpolitey BielSpr 46v.

Zwroty: »rzeczpospolitą rządzić« = rempublicam gerere Modrz (2): OrzRozm T4; Gdyż iáwna rzecż ieſt/ że zá cżáſow dawnych/ iáko Hiſtoriae Rzymſkie świádcżą/ ludźie vbodzy Rzecżpoſpolitą bárzo dobrze rządźili ModrzBaz 42v.

»rzeczpospolitą sprawować; sprawa rzeczypospolitej« [szyk zmienny] (4;3): PO wygnániu Tárquiniuſá krolá Rzymſkiego/ [...] vſtáwili Rzymiánie áby ſámi Rzeczpoſpolitą ſpráwowáli BielKron 104v; Strátona wybráli kſiążęciem/ przyiąwſzy od niego przyſięgę/ áby ták zacne przełożeńſtwo ku ſpráwie Rzecżypoſpolitey nie przychodziło ná niſkie/ grube/ á nicżemne ludzi BielKron 124v, 101, 102v, 119 [2 r.]; ten [Scewola] Rzecżypoſpolitey ſprawami/ y pracą w wykładaniu mieſczkiego prawa ſpraczowany/ ku tey nawięczey grze [w piłkę] dla pośilenia śił [...] przychadzał. KwiatKsiąż P2.

Wyrażenia: »miłość rzeczypospolitej« (2): Bo widźiał Murená/ iż Cato nie z nieprzyiaćielſkiego ſercá/ ále z miłośći Rzecżypoſpolitey [animo ... reipublicae studioso] w dał ſię był z nim w práwo. ModrzBaz 95v; SkarKazSej 669b marg.

»posługa rzeczypospolitej, przeciwko rzeczypospolitej« (1:1): GórnDworz Z3v; gdy go [Metellusa] pythano cżemu nie weſoł z dobrey poſługi rzecy [!] poſpolitey? powiedźiał: Ia nierozumiem ieſli to dobra poſługá/ dla ktorey iuż zlenieią náſzy Rycyrze BielSpr 43v.

»rzeczypospolitej potrzeba«: [Kato Młodszy] nie dał ſię inácżey do proſzenia o Vrząd przywieść/ iedno gwałtowną Rzecżypoſpolitey potrzebą. ModrzBaz 43v.

»rzeczypospolitej (G) pożytek; pożyteczny rzeczypospolitej (D)« (2;1): Attylius Regulus gdy był poiman od Kártágińſkich/ poſłáli go ná ſlubie do Rzymá/ áby zań ine więźnie wypuſzcżono. [...] Wotuiąc nie rádził zá ſię dáwáć żadnego/ powiedáiąc ſwoię nicżemność á zeſzłe látá/ w ktorych iuż nie może być pożytecżny Rzecżypoſpolitey. BielKron 120; BielSpr 46v; ná oſtátek Florze nierządney niewieśćie/ iſz byłá wielkie ſkárby ſproſną miłością zgromádzone ná poſpolitey rzeczy pożytek oddáłá/ Koſćioł zbudowáli StryjKron 145.

»rzeczpospolita rzymska« = Roma, res Romana Modrz [szyk 12:3] (15): BielKron 101, 109 marg, 338; Rzymſka Rzecżpoſpolita iż byłá ták wielka/ niemniey ſie do tego białegłowy przycżyniły/ niż męſzcżyzni. GórnDworz Zv; Zwycżáiem ſtárożytnym/ á rycerzmi cnemi/ RZymſka Rzecżpoſpolita trwa cżáſy dawnemi. ModrzBaz 5, 25; CzechEp 375, 376, 379 [2 r.]; ktorzy [cesarze pogańscy] opánowáwſzy rzecż poſpolitą Rzymſką/ wſzytkim władáli NiemObr 159; KochWr 26; Nie mnieyſza też zarázá w Rzecżypoſpolitey Rzymſkiey byłá/ prze ſprzecżánie ſie y ámbicyą mizerną onych dwu Pánow Rzymſkich/ to ieſt/ Máriuſzá y Syllę. Phil Q4, S; PowodPr 77.

»skaźca, skażenie rzeczypospolitej« [szyk 4:1] (4:1): Wáleryus wezwawſzy poſpolſtwá/ vcżynił do nich długą rzecż około Rzecżypoſpolitey mnożenia y ſkáżenia BielKron 107v, 109 [2 r.]; RejZwierc 38; Iż máłych złodźieiow w powrozách albo łáńcuchách żeláznych trácą. á wielkim ſkaźcom R.P. w złotych łáncuchách chodzącym ſie kłániáią. PowodPr 79.

»upadek rzeczypospolitej« (1): [Brutus] obeſłał Senat y Plebeuſze/ żáłował ſie tego ná Kolátyná co mu mowił/ powiedáiąc s tego być vpadek Rzecżypoſpolitey BielKron 105.

Szereg: »rzeczpospolita, państwo rzymskie« (1): OKrutna á ſtráſzliwa ná ten cżás była w Rzymie roznicá miedzy Senatem/ ktora wielką ſzkodę vcżyniłá rzecżypoſpolitey wſzythkyemu páńſtwu Rzymſkiemu BielKron 130v.
ααα. Sprawy państwowe, publiczne; dobro publiczne (3): [Wirginius] wſádzon do więzyenia/ gdzye ſie tám ſam zábił/ drugie wywołano/ drudzy pouciekáli/ ſtátki ich ná poſpolitą rzecż obrocono. BielKron 119v, 24v; Ták Rzymianie karáli Miedz wyorywánie/ Y pługá łákomego w cudze ſię wrywánie; iż Oracżá y woły ná Rzecż poſpolitą Brano KlonWor 5.
ββ. O starożytnym Rzymie za czasów monarchii i cesarstwa (70): OrzRozm O3v; A gdy iednego cżáſu do ludu wſzego w woyſce rzecż vcżynił [Romulus] o záchowániu Rzecżypoſpolitey/ niewiedzyeć kędy ſie podzyał BielKron 100; pocżęłá być Monárchia Rzymſka od Iuliuſá Ceſarza/ ktory vſpokoiwſzy Rzecżpoſpolitą w Rzymie/ ciągnął do Hiſzpániey BielKron 131, 102, 103, 141, 151, 157v; Ale iáko zá niego [cesarza Sewerusa] Rzecżpoſpolita ſtałá/ iáko ſie cnothy z niego y dobre obycżáie mnożyły/ to iuż tám o nim ſzyrzey hiſtorie ſwiádcżą. RejZwierc 53v, 93, 222v; BielSpr 1, 28; Powieda Cicero, iż tego trzebá żędáć/ áby ktorzi w Rzecżypoſpolitey ſą przełożeni/ podobni práwam byli/ ktore do karánia nie gniewem/ ále ſpráwiedliwośćią bywáią przywiedźione. ModrzBaz 80v; Wyznawa Cicero, iż iákożkolwiek wielki był Orator, lub wymowcá/ tedy táki był z Akádemiey: á cokolwiek do Rzecżypoſpolitey przyniosł/ to wſzytko od náucżyćielow y Miſtrzow przyniosł. ModrzBaz 129v, [16]v, [41]v, 85v, 95v, 129v, 134; SkarŻyw 429; CzechEp 409; Y zá temi grżechámi Páńſtwo Rzymſkie vpádło/ ktore doſyć ſtáło długo/ poki były te grżechy Rzeczypoſpolitey/ karánia Bożego z niebá nie śćiągnęły. GórnRozm M3; nie omylił ſye y Cicero ná tym/ tuſząc/ że ten vpadek ſtárych obyczáiów miał zá ſobą y rzeczpoſpolitą potárgnąć KochWr 27, 26, 27, 28 [2 r.]; PaprUp L2; Tyberius też ſkromnym y ćirpliwym aduerſus conuicia maloſque rumores okázował ſie/ cżęſto ty ſłowá máiąc w przypowieśći/ że w wolney R.P. wolny theż vmyſł y głos być ma. Phil Q3, E; SkarKazSej 669a [2 r.], b; Kto ſztuką/ ábo kupnem/ ná vrzędy wchodźił; A tym Rzecżpoſpolitą fortelem podchodźił: Ten bywał práwnie karan od Rzymiánow onych KlonWor 16.

rzeczpospolita czyja (2): SkarŻyw 147; Tu ſłyſzyſz co ten mądry/ á w rzeczypoſpolitéy ſwéy godny człowiek [tj. Cycero] o téy ſkáźie obyczáiów trzyma KochWr 27.

W połączeniu łącznym lub przeciwstawnym z zaimkiem zwrotnym lub dzierżawczym (2): Rzekł tedy Tyberyus Ceſarz Káiuſowi/ że cię ná ſwe mieyſce zoſtáwiam z obietnice boſkiey/ pátrzże áby był pożytecżen nie ſobie tylko/ ále więcey Rzecżypoſpolitey BielKron 141; BielSpr 15.

W połączeniu łącznym lub przeciwstawnym z wyrazem „własny” (2): [Serwius] wiele inych rzecży Senatowi roſtropną rzecżą przekłádał/ ták o Rzecżypoſpolitey iáko o właſney. BielKron 103, 99.

W przeciwstawieniu: »własne sprawy ... rzeczypospolitej« (1):Gdy trybunaći od poſpolſtwá proſtego narodu s Pátrycyuſy kłopot mieli o zwirzchnośći/ ták w właſnych ſpráwách iáko w Rzecżypoſpolitey [...] BielKron 119.

Fraza: »rzeczpospolita była upadła; upadła rzeczpospolita; upadek rzeczypospolitej« (1;1;2): CEſarz Alexánder mąż doświádcżony/ ták w rzecżach Rycerſkich iáko w náukach. Ten vpadłą Rzecżpoſpolitą záſię nápráwił. BielKron 151; Látá od národzenia Páná Kryſtuſá 270. KLaudyus wtory Fláwius rzecżony [...]. Ten záſię Rzecżpoſpolitą ktora byłá vpádłá pocżął w Rzymie nápráwiáć BielKron 153, 146; á będą [wiersze] nam téż ſłużyć ku náſzéy rzeczy: bo o vpadku rzeczypoſpolitéy mówią. KochWr 37.
Zwroty: »postanowić rzeczpospolitą; postanowienie rzeczypospolitej« [szyk zmienny] (3;1): [Romulus] rádził około tego z dzyadem ſwoim Numitorem iákoby Rzecżpoſpolitą w mieſcie w ludu poſpolitym y w Rycerſkich ſpráwach dobrze poſtánowili. BielKron 99; iać ſie śmierći z żadney przycżyny nie boię/ iedno w iákim poſtánowieniu Rzecżypoſpolitey/ o to mi idzye. BielKron 131, 131 [2 r.].

»rzeczpospolitą rządzić« (2): Bo muśieli oni/ ktorzi w Rzymie Rzecżpoſpolitą rządźili [gubernabant rempublicam]/ ſkoro doſzedł rok/ y z vrzędu vſtępowáć/ y licżbę zniego cżynić. ModrzBaz 43; SkarKazSej 669b.

»rzeczpospolitą sprawować« (4): [Sewerus cesarz] Rzecżpoſpolitą ſpráwował dobrze BielKron 150v, 141, 157v, 162v.

Wyrażenia: »majestat rzeczypospolitej« (1): ále dla poczćiwośći á máyeſtatu rzeczi poſpolitey Rzimskiey [lud rzymski] rad hoyne á przepyſzne czći wyrządza. Mącz 201c.

»miłośnik (a. miłownik) rzeczypospolitej« (2): ADryanus Ceſarz od Tráiáná vſtáwiony/ był miłownik pokoiá y poſpolitey rzecży BielKron 149, 105v.

»rzeczypospolitej posługi; służba przeciwko rzeczypospolitej« (1;1): [Tullius] vcżynił rzecż ſzyroką do Senatu/ [...] iáko Rzecżypoſpolitey poſługi/ vſtáwy/ obrony/ y wſzelkie opátrzenie vcżynił w mieſcie BielKron 103v; GórnDworz R2v.

»pożytek rzeczypospolitej; rzeczypospolitej pożyteczny« = reipublicae utilis Modrz (3;2): [rycerze] Przyſięgáli tedy [...] nigdy nic nieopuſzcżáć áni ſie śmierći lękáć/ iedno ták cżynić coby było s pożytkiem Ceſárſkim y rzecży poſpolitey. BielSpr 12; Romulus, Numa Pompilius, żadnego potomká niezoſtáwili/ ktoryby Rzecżypoſpolitey pożytecżny był ModrzBaz 47, 22; SkarŻyw 429; Phil E2.

»rzeczpospolita rzymska« (1): Mącz 201c cf »majestat rzeczypospolitej«.

»urząd rzeczypospolitej« (1): BYł w Rzymie ieden cżłek [...]/ ná imię Eutropius/ á żoná iego Theodorá/ máiąc trzech ſynow: dwu ſtarſzych ná vrzędy Rzeczypoſpolitey obroćił SkarŻyw 133.

W przen (1): iákoby mu to nie byłá rzecż wiádoma/ coby ſtąd zá zárázá R.P. byłá/ gdyby Tárkwinius do Miáſtá był przywrocony Phil E2.
ααα. Sprawy państwowe, publiczne; dobro społeczne (1): Zoſtáwił też Romulus ſobie iednę cżęść [gruntu] [...]. Cżęść też ná poſpolitą rzecż zoſtáwił BielKron 99.
γ. O biblijnych państwach Żydów w różnych okresach ich historii (także w czasach Chrystusa) (43): LubPs T [2 r.]; BibRadz 2.Mach 8/17; [Ozjasz] mury y wieże miáſtá Ieruzálem záſię wyſtáwił y opráwił/ y wiele rzecży poſpolitey dobrego vcżynił BielKron 87v, 36; ModrzBaz 3v; Ktokolwiek pobożnie żywie: Tego śiedząc ná Sionie/ Będźie miał pan w ſwéy obronie. W rzeczypoſpolitéy zgodę/ Y cáłą vyźrzy ſwobodę KochPs 192; Phil L2; SkarKaz 119a; Mátátyaſz dla Rzeczypoſpo: ktora ná zakonie Bożym fundowána byłá/ [...] zdrowie ſwoie ważył. SkarKazSej 668b, 678a [4 r.]; Wiedząc co rzekł Káiphaſz, y miał to ná piecży, Iż tego było trzebá Poſpolitey Rzecży, Aby ieden zá wſzytkich vmárł. KlonWor **6.

rzeczpospolita czyja [zawsze G pron] (3): A Prorocy Betleem miáſto w ktorym ſie [Jezus] národzić miał vkázowáli y cżás opiſowáli/ To ieſt iż ſie to ſtáć miáło pokiby rzecż ich poſpolita ſtałá y miáſto ich nie było zburzone CzechRozm 121; SkarŻyw 481; SkarKaz 116a.

W połączeniach szeregowych (3): CzechRozm 143, 165; [do Zorobabela:] wſzytkoś to [bogactwo i zaszczyty] porzućił y podeptał/ ábyś oyczyznie y bráćiey ſwey y Rzeczypoſp: ſłużył. SkarKazSej 668b.

Fraza: »rzeczpospolita upadła (vb); upadła rzeczpospolita« (1;1): CzechRozm 164v; A nie ieſtże to o brzymſka śmiáłość [...] znowu záś wſkrzeſzáć onę iuż vpádłą rzecż poſpolitą Izráelſką? CzechEp 332.
Zwroty: »postanowić (a. postawić) rzeczpospolitą; postanowienie rzeczypospolitej« (2;1): niſzli ie [naród wybrany] do ziemie [Bóg] wprowádził/ poſtánowić chćiał znimi zmowę y przymierze wiecżne/ y poſtáwić ich rzeczpoſpolitą kośćielną y świecką SkarŻyw 481, 481, 482.

»rzeczypospolitej służyć, sługa« [szyk zmienny] (1:1): Małżeńſtwo teſz poſtánowił [Mojżesz]/ y wychowánie dziátek/ áby znich godni ſłudzj Bogu y rzecżypoſpolitey rośli. SkarŻyw 482; SkarKazSej 668b.

Wyrażenia: »dobre rzeczypospolitej« (1): SkarKazSej 667b cf »ojczyzna i rzeczpospolita«.

»rzeczpospolita izraelska« (6): Zá ktorym zborzenim y wygłádzenim/ wſzyſtká oná rzecżpoſpolita Izráelſka vpádłá CzechRozm 164v, 83, 139v, 143; CzechEp 332; WujNT 670 marg.

»rzeczpospolita judska« (2): A teraz iuż áni miáſtá onego/ áni kośćiołá/ áni żadney rzecżypoſpolitey Iudſkiey niemáſz CzechRozm 165, 165.

»rzeczpospolita kościelna« (2): SkarŻyw 481 [2 r.] cf »postanowić rzeczpospolitą«.

»miłość rzeczypospolitej; ku rzeczypospolitej miłość« (1;1): Iuż y pánny mdłe [mowa o Judycie i Hester]/ y boiáźliwe/ męże y chłopy/ w miłośći Rzeczypoſpo: y ſzkod dla niey podeymowániu przechodzą. SkarKazSej 669a, 669a.

»rząd rzeczypospolitej« (1): Co my też [...] Teſtámentem ſtárym nazywamy? [...] cżyli cżęść tylko tę piſmá Moyżeſzowego/ ktora w ſobie zámyka vſtáwy około ſłużby Bożey y rządu rzecży poſpolitey Izráelſkiey? CzechRozm 83.

»rzeczypospolitej sprawca« = gubernator a. princeps reipublicae Modrz (2): [według ustaw Mojżesza] Hetmánowie lepak y z inſzemi Vrzędniki/ naywyżſzemu Rzecżypoſpolitey ſprawcy posłuſzni byli. ModrzBaz 83, 83.

»sprawy rzeczypospolitej« (1): Y dla tego pierwſzego oney Rzeczypoſp: świeckiey dał [Bóg] vrzędniká Moyżeſzá/ [...] áby ich pierwey religiey/ [...] á potym ſpraw Rzeczypoſp: domowych/ około pokoiu y woien náuczył. SkarKazSej 678a.

»rzeczpospolita świecka« [szyk 3:1] (4): SkarŻyw 481 [2 r.], 482; Y dla tego pierwſzego oney Rzeczypoſp: świeckiey dał [Bóg] vrzędniká Moyzeſzá/ ktory był kápłanem/ [...] y záraz był y krolem SkarKazSej 678a.

»wszytka rzeczpospolita« (1): CzechRozm 164v cf »rzeczpospolita izraelska«.

»rzeczpospolita ziemska« (1): iż y on [Daniel] choćiaż pod dźiwnymi podobieńſtwy opiſuiąc odmiány rzecży poſpolitey źiemſkiey/ opiſał też ſwym ſpoſobem y duchowną. CzechEp 366.

Szeregi: »Bog i rzeczpospolita« (1): SkarŻyw 482 cf »rzeczypospolitej służyć«.

»kościoł i rzeczpospolita« (1): Ná onych [tj. Choremie, Datanie i Abironie] dał znáć Moyżeſz nową y niesłycháną śmierćią/ iſz ſzkodliwſzego kośćiołowi y rzecżypoſpolitey grzechu niemáſz iáko kácerſtwo. SkarŻyw 493. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»krolestwo i rzeczpospolita« (1): GDy Pan Bog wywiodł lud ſwoy z Egiptu [...] vczynić ſobie z nich chćiał kroleſtwo y Rzeczpoſpolitą SkarKazSej 677a. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»lud i rzeczpospolita« (1): y wſzyſcy bráćia [Machabeusze] [...] ſobie śmierć á ludowi ſwemu y Rzeczypoſp: wolność/ y wybáwienie od tyránnow przynieśli. SkarKazSej 668b.

»miasto abo rzeczpospolita« (1): Iákoć Miáſto [Jeruzalem] ábo Rzecżpoſpolita będąc pełna ludu/ zoſtáłá ſámá iáko wdowá. PowodPr 9. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»ojczyzna i rzeczpospolita« (1): Pátrzmy ná onę parę świętych młodźieńcow/ ná Neemiaſzá y Zorobabelá/ iáko dobre oyczyzny ſwey y Rzeczypoſp: nád wſzytki ſwoie dobrá przekłádáli SkarKazSej 667b. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

αα. Sprawy państwowe, publiczne; dobro społeczne (1):
Wyrażenie: »rzeczpospolita miejska« (1): [Faryzeusze] wierzyli też o przyściu Meſyaſzowym ná zbáwienie wierzącym weń. A byłá tymto mężom Rzecżpoſpolita mieyſka porucżoná BielKron 118v.
c. O nowożytnych państwach (księstwach, miastach) europejskich (105): [cesarz] nie może záwżdy w Niemcech być oſſobą/ zwłaſzcża theraz w thym záwichrzeniu rzecży poſpolitey/ trzebá tu iednemu być coby thy roznice [...] vſpokoił BielKron 209v; Krol Ferdynándus miał Syem w Cżechách/ [...] tám też Rákuſzánie y drudzy podáli kſiążki Krolowi/ ná kthorych żáłobliwie wypiſáli vćiſki y zámieſzánie rzecży poſpolithey BielKron 219v; Potym mu Ceſarz w rękę miecz dał miáſto poſeſsiey/ Mauryc dzyękował obiecuiąc/ wſzelkie poſłuſzeńſtwo rzecży poſpolitey zachowáć. BielKron 232v; Mizerna á vtrapioná była ná tęn cżás rzecż poſpolita w Niemcech/ przez nádętość á vpor kſiążąthek Niemieckich BielKron 236v; Po śmierći Edwárduſá było w Angliey zamieſzánie rzecży poſpolitey o wybieránie krolá BielKron 238, 173, 200v, 207, 207v, 209 (25); BiałKat 163v.

rzeczpospolita czego [= jakich ziem] (3): BielKron 386; á wypráwiwſzy Poſły do Siewierſkiego Xiążęcią [!] Olechá/ prośili áby do nich przyiáchał/ dla rády około poſpolitey rzeczy Xięſtw y Zieḿ Ruſkich StryjKron 195; Nie bárzo dawnych cżáſow Szkołá Páryſka [...] fráſuiąc ſię ná dźieśiątego Lwá Papieżá/ y od iego dekretu (ktorym Symmonią P[a]pieſką/ przećiwko vchwałom Rzecżypoſpolitey kroleſtwá Fráncuſkiego vtwierdźić chćiał) ná Concilium áppeluiąc/ znácżnie to nápiſáli/ iż [...] NiemObr 178.

rzeczpospolita czyja (2): Ná tym Seymie Ceſarz w Auſzpurku/ vſtáwił pobor ná wſzythki w Niemieckich kráinách/ [...] mowiąc: iż ia dla waſzey rzecży poſpolitey/ wielki nakład podiął BielKron 230, 213v.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy państwa lub miasta (5): iáko Woyćiech Pruskie kſiążę/ dał ſie pod moc Krolowi Polſkiemu/ á zakon ſwoy odmienił/ przećiw rzecży Pruſkiey poſpolitey BielKron 230v, 416; Ná ten cżás Lukáńſka rzecżpoſpolita zamku iákiegoś ſąſieckiego dobywáłá. SkarŻyw 167, 458; StryjKron 210.

W połączeniu łącznym lub przeciwstawnym z zaimkiem osobowym lub zwrotnym (2): może nam záwżdy y rzecży poſpolitey być pożytecżny y nieprzyiacielowi ſie odiąć BielKron 195; Kaſtyliani záſię thego mieyſcá gdźie zową Heſperidum/ mieli wolność ná zachod ſłońcá/ tákież co nowego by náleźli ſobie ku pożytku álbo rzecży poſpolitey/ w thym im też żadny ſnich nie miał przekáżáć. BielKron 445v.

W połączeniu łącznym z przydawką dzierżawczą przy elipsie wyrazu „rzecz” (1): Kto może powiedzieć á wyſłowić/ iáka byłá ná then cżás żáłoſna á vtrapiona Rzecż poſpolita/ y poſpolitego cżłowieká w Węgrzech BielSpr 57.

W połączeniach szeregowych (2): Ceſarz poſłał do Szwáncárow zálecáiąc ſie im/ y powiádáiąc iáko ſie ſtárał o to pilnie/ aby dobry rząd/ pokoy/ ſpráwiedliwość/ rzecż poſpolitą dobrą w Niemcech poſtánowił BielKron 226, 198.

Zwroty: »postanowić rzeczpospolitą; postanowienie rzeczypospolitej« [szyk zmienny] (6;4): [papież Klemens VI] Stárał ſie o to iákoby był poſtánowił Rzecżpoſpolitą dobrze BielKron 186; obeſłáli Kſiążętá áby ſie ziecháli do Szwynfurtu [...] á tám rádzili o poſtanowienie rzecży poſpolitey/ ták około wiáry krześćiáńſkiey/ iáko też około obrony BielKron 210v; Poſtánowiwſzy Rzecż poſpolitą w Węgierſkiey źiemi/ przyiecháli od Ceſárzá poſłowie áby ſnim y z innemi iecháli do Ieruzálem ráthowáć Krześćian od pogáńſtwá. BielKron 301, 184, 199, 210v, 225v, 226, 237, 319.

»rzeczpospolitą sprawować (a. sprawić)« (8): ZYgmunt ſyn Kárłá cżwartego/ [...] ktory gdy dobrze s chucią á rádoſcią poſpolitego ludu Rzecżpoſpolitą ſpráwował/ miał bácżność ná kościoł Krześćiáńſki BielKron 188; Krolowa rzecż poſpolithą ſpráwuie/ áż dorośćie ſyn młody Delfinſkie Kſiążę. BielKron 239, 197v, 203v, 204, 214v, 281v, 289.

Wyrażenia: »posługi rzeczypospolitej« (1): [mówią posłowie książąt luterskich:] ieſli pobory nielitośćiwe będą vmnieyſzone/ tedy niebędziem ſie wymáwiáć s poſług/ y potrzeb rzecży poſpolitey BielKron 221v.

»pożytek rzeczypospolitej (G); rzeczypospolitej pożyteczny« (1;3): Olbrycht Wircemburſki/ Oto Woiewodá y drudzy dla wſzetecżnośći Lántgráfá/ ktory rzecży poſpolitey niebył nigdy pożytecżny/ iáko wielkie ſobie ſzkody y okrućieńſtwá pocżynili/ [...] może káżdy bácżyć BielKron 237, 195, 238v; Ten Arcybiſkup [...] obiecuiąc bronić wedle możnośći ſwey Krolewſkiey ſławy/ żywotá: y pożytku przeſtrzegáć Rzecżypoſpolitey: potymtego żáłował NiemObr 171.

»rzeczpospolita Rzeszy Niemieckiej« (1): Aták Ceſarz mieſiącá Máiá/ wezwał wſzytkich rad/ powiedział im rzecżą ſzeroką/ iáko ſie ſtarał pilnie o rzecż poſpolithą rzeſzy Niemieckiey BielKron 232v.

»skaza, skaźca rzeczypospolitej« (2:1): rozmáite rzecży á winy wynáydowáli ná Nortumbryuſá/ iákoby był ſkaźcá poſpolithey rzecży/ iżby theż z iego przycżyny Krol vmarł BielKron 238, 213 [2 r.].

»upadek rzeczypospolitej« (1): Ten [papież Grzegorz XI] bacżąc wielki vpadek Rzecżypoſpolitey we Włoſzech/ [...] puśćił ſie wodą z Awinium BielKron 187.

W przen (1):
Wyrażenie: »zdrowie rzeczypospolitej« (1): Papież Klimunt poſłał ſwego poſłá [...]/ gdzye też dał liſti do Frydrychá Kſiążęćiá Sáſkiego [...] ráduiąc ſie themu iż ſam Frydrych będzye ná tym Seymie/ ſkąd ma dobrą nádzyeię iż co dobrego poſtánowią/ coby ſzło ku zdrowiu rzecży poſpolitey BielKron 200.
α. Sprawy państwowe, publiczne, dobro społeczne (3): GliczKsiąż L3; [książęta i senat odpowiedzieli cesarzowi] á gdy nam będzye potrzebá poſpolitey obrony/ ten dochod ma być ná poſpolitą rzecż obrocon BielKron 199; Ten [król Władysław] przydał y nápráwił wiele poſpolitey rzecży dobrey kroleſtwu Węgierſkiemu. BielKron 301.
β. O Rzymie (głównie jako siedzibie papieży) (7): SEwerynus Rzymianin był Papieżem rok/ [...] ten wiele dobrego Rzecżypoſpolitey vdzyáłał. BielKron 166; [papież Grzegorz] Przyiechał do Genui ze wſzytkim máieſtatem Papieſkim/ [...] potym zyemią do Rzymá/ gdzye [...] pocżął záſię kośćioły y Rzecżpoſpolitą vpádłe nápráwiáć BielKron 187.

W połączeniu przeciwstawnym z zaimkiem zwrotnym (1): ábowiem w Rzymie nikt nie był iedno Ian á Iákub Kolumnowie/ ktorzy ſpráwowáli rzecż poſpolitą z wielką ſzkodą/ cżyniąc ſobie więtſzy pożytek niż rzecży poſpolitey BielKron 185v.

Zwrot: »sprawować rzeczpospolitą; sprawa pospolitej rzeczy« (1;1): [papież Sergiusz] Był wychowániec przeſzłych Papieżow/ przeto ſie od nich nic nie odſtrzelił w ſpráwie poſpolitey rzecży. BielKron 171, 185v.
Wyrażenia: »miłownik pospolitej rzeczy« (1): wſzákże to Bogu záſłużyli/ iż im nie podleyſzego [papieża] dał/ ktory był miłownik poſpolitey rzecży BielKron 184.

»rzeczpospolita rzymska« (1): [papież pisał:] obiecuię pilność w tym vcżynić w krotkim cżáſu/ iż rzecż poſpolita Rzymſka/ ktora ſnadź ktemu [tj. herezjom] dáłá pierwſzą przycżynę/ iż nápierwey będzie karaná BielKron 199.

γ. O Polsce w czasach historycznych, zwłaszcza w okresie piastowskim (również bez dokładnego określenia czasu) (28): [Popiel] iął ſie roſkoſzy domowych/ weſela/ tańcow/ muzykow z prożnowánia/ opuśćiwſzy ſpráwy y rzecż poſpolitą. BielKron 342; ábowiem [Mieszko II] był leniwy/ niedbáły/ żony ſwey więcey ſłuchał y náſládował niż rádziec poſpolithey rzecży. BielKron 346; Opátrzywſzy rzecż poſpolitą Káźimierz w Krákowſkim pańſtwie y w Ruſi/ wezbrał ſie do Prus BielKron 356v, 333, 343v, 354, 361, 364v, 369v; ModrzBaz 21v, 27; Był on święty Piaſt/ byli cni Boleſłáwowie/ Y z Włádyſłáwy/ oni też Káźimierowie. Bywáli y Pánowie Rádni práwie święći/ Ktorzy Rzecżpoſpolitą mieli ná pámięći. BielSen 18; PaprUp B3v, E3v; OrzJan 56; SarnStat *3, 121.

rzeczpospolita czyja (1): Tegoż roku [1376] Polacy Syem vdzyáłáli w Rádomſkim/ [...] na ktorym potáiemnie tę rzecż zamknęli [...]/ iżby imo Zygmuntá dzyedźicżkę ſwoię krolewnę średnią [tj. Jadwigę] do ſiebie wzyęli/ á dáli ią zá małżonkę tákiemu coby ich rzecż poſpolitą dobrze ſpráwował. BielKron 379.

W połączeniu szeregowym (1): [król Kazimierz] Poſtánowiwſzy/ opátrzywſzy/ żonę/ dzieći/ ſługi/ Rzecż też poſpolitą/ [...] przyiąwſzy Páńſkie świątośći/ vmárł ná zamku Krákowſkim BielKron 376.

Zwroty: »postanowić rzeczpospolitą; postanowienie rzeczypospolitej« (1;1): BielKron 376; KAzimierz ſyn Bolesłáwá krzywouſtego/ [...] gdy o dobrym poſtánowieniu rzecżypoſpolitey y obronie páńſtwá ſwego myślił [...]: wypráwił do Rzymu do Papieżá Lucyuſzá trzećiego/ posły ſwoie SkarŻyw 403.

»rządzić rzeczpospolitą« (2): Woiewod dwánaśćie rządzili rzecż poſpolithą. BielKron 340 marg, 341 marg.

»rzeczpospolitą sprawować; sprawa, sprawowanie rzeczypospolitej« (1;1:1): po roznych rozmowách wybráli dwánaśćie Woiewod ku ſpráwie rzecży poſpolitey BielKron 340, 379; [starsi Polacy] Kśiążek piſáć nieumieli: iednák im przedśię ná tym nic nieſchodźiło/ cżegokolwiek álbo do prawdźiwey chwały Bożey/ álbo do ſpráwowánia Rzecżypoſpolitey było potrzebá. WujJud a2v.

Wyrażenia: »miłownik rzeczypospolitej« (1): Przydan ieſt ku krolowi [Kazimierzowi]/ dla iego młodych lat/ gubernator/ to ieſt ſprawcá/ pan Krákowſki Iáſzko z Melſztyná/ miłownik rzecży poſpolitey BielKron 373v.

»rzeczpospolita polska« (1): przodkowie naszy nadali takowe bogactwa ecclesiae, to jest zgromadzeniu Rzeczypospolitej Polskiej Diar 69.

»rzeczypospolitej skaza, skaźca« [szyk 1:1] (1:1): Iáko też on Domárat/ gdy go w tym vználi/ A Rzetzypoſpolitey ſkaźcą być widźieli/ Mężnie ſie przećiw iemu práwie oborzyli WierKróc A3; bo oni [dawni królowie] tym iáko ſkázą rzeczypoſpolitéy gárdźili/ ná co my ſye dziś wyſadzamy. KochWr 29.

d. O nowożytnych państwach nieeuropejskich (11): żadney v nich [Turków] roznośći niemáſz w rodzáiu Szláchectwá/ ten tám vrodzony y ſławny/ kthory ſobie mężnie á dobrze pocżnie/ [...] ten zbáwienie duſzne otrzyma/ ktory zábit o poſpolitą rzecż będzie BielSpr 50; Są też drudzy ktore zową Teſftedery, Przełożeni kthorzy przy dworze Ceſárſkim záwżdy bywáią ſtrzegąc poſpolitey rzecży BielSpr 50v.

W połączeniu szeregowym (1): Máchomet też/ ktory narodowi ſwemu wſzytkę piękność y Rzecżypoſpolitey y wiáry ábo nabożeńſtwá/ w orężu vkázował/ wiecżnie im winá zábronił ModrzBaz 113v.

α. O Królestwie Jerozolimskim założonym przez chrześcijan (4):
Zwroty: »postanowić rzeczpospolitą« (2): [papież Kalistus II] Genuenſes y wiele inych wypráwił do Ierozálem rátowáć Krześćian/ kiedy Bálduiná Párty byli poimáli. Poſtánowiwſzy dobrze Rzecżpoſpolitą vmárł BielKron 180v, 178v.

»sprawować rzeczpospolitą« (1): BAlduinus trzeći/ piąty krol Ierozolimſki/ dobrze á fotrunnie ſpráwował Rzecżpoſpolitą. BielKron 178v.

Wyrażenie: »rzeczpospolita upadła« (1): potym ſie [Baldwin II] wykupił [z niewoli] y wrocon do Ieruzálem/ záſię Rzecżpoſpolitą vpádłą nápráwił BielKron 178v.
β. O cesarstwie wschodnim (4): SkarŻyw 101; Bo gdyby wzorem onych Conſtántinów/ Theodozyuſzów/ y Zygmuntów [cesarz] poſtępowáć ſobie chćiał/ którzy nád wolą wſzyſtkich/ vczyniwſzy ziazd duchowny/ łácno tákié ſpory z Rzeczypoſpolitéy znaſzáli/ iużbyſmy dawno wnętrznych woien prózni byli. OrzJan 131.

W połączeniu łącznym z zaimkiem zwrotnym (1): tegoż roku záwichrzył Dyabeł krzyżem/ gdy Tomás Kárdynał Strygońſki Pátryárchá Konſtántynopolſki/ przećiw Turkom do Trácyey Iubileuſz ná Krzyżaki v Papieżá otrzymał/ z wielkim złym ſwoim y Rzecżypoſpolitey BielKron 412v.

Fraza: »upadła (vb) rzeczpospolita« (1): BielKron 164 cf Szereg.
Szereg: »rzeczpospolita i z państwem« (1): FOkás Ceſarz Konſtántynopolſki/ pánował lat ośḿ/ pod ktorym byłá vpádłá Rzecżpoſpolita y s páńſtwem BielKron 164.
e. O chrześcijaństwie, chrześcijanach, państwach chrześcijańskich (zwłaszcza pod panowaniem papieża) (39): [cesarz odpisuje papieżowi:] w ktorey rzecży ieſli [papież] vcżyni co ná iego vrząd zależy/ ia theż co na moy vrząd zależy rzecży poſpolitey nieopuſzcżę. BielKron 220v; Láſkę vcżyń Pánie Syonowy/ [...] áby pogáńſka y Turecka ręká/ Chrześćiáńſkich národow nieprzemogłá/ áby rozerwaniá kośćioł Boży nie miał/ [...] áby Rzecż poſpolitá byłá wielka/ mocná y ſłáwná. SkarŻyw 115; NiemObr 64.

W połączeniu szeregowym (1): Bo nie kápłani do krolow świeckich/ ále krolowie do kápłanow/ y do rządu y Rzeczypoſp: Chrześćijáńſkiey/ y do praw ich przyſtawáli. SkarKazSej 679b.

Zwrot: »rzeczpospolitą postanowić (a. ustawić); (po)stanowienie rzeczypospolitej« [szyk zmienny] (2;2): ácż żadnego ápoſtołowie niemieli roſkazánia poſiádáć przełożeńſthwá w práwiech/ wſzákże dziſieyſzy kápłani/ mogą wźiąć práwo miecżowe/ prze kthore mogą mocą vſtáwić nową poſpolitą rzecż BielKron 214v; Bernárdynus Kárdynał Swiętego Krzyżá/ Y Ian Biſkup Wárádyńſki/ prácowáli ſie theż nie tylko o tho z iednocżenie Krolá s Ceſárzem ále y o poſthánowienie Rzecżypoſpolitey Krześćijáńſkiey BielKron 412v, 193, 236.
Wyrażenia: »rzeczpospolita krześcijańska, krześcijanow, krześcijaństwa« = christiana a. christianorum respublica Modrz [szyk 25:2] (25:1:1): aby dobra kościelne to jest Rzeczypospolitej krześcijańskiej w Polscze takiem porządkiem szafowani byli, na co są nadani Diar 69; GliczKsiąż Ov; Wyznawánie/ iáko rzecż poſpolitą w łáſce ſwey wiernych krześćiyánow Pan záchowywáć racży/ w miłoſyerdzyu/ w ſpráwyedliwośći/ y w pokoiu LubPs Tv marg; Arcybiſkup w Rzymie będąc/ vcżynił rzecż przed Papieżem [...] około Rzecżypoſpolitey Krześćijáńſtwá wſzytkiego BielKron 410; Boże day áby to z iechánie náſze ku pożytku było/ nam y poddánym náſzym/ y wſzey rzecży poſpolitey Krześćijáńſkiey BielKron 414; Woyćiech potym był Biſkupem/ kthory Rzecżpoſpolitą Krześćijáńſką lepiey rozſzerzył BielKron 437v, 162v, 196v, 220, 220v, 236 (15); BiałKat 36; łácna napráwá w Rzecżypoſpolitey Krześćiáńſkiey być może z niemáłą pociechą ludzi wiernych RejPosWstaw 42v; Tá niewola z Rzecżypoſpolitych Chrześćijáńſkich/ rozmáitemi Ceſárſkiemi práwy/ wyrzucona ieſt. ModrzBaz 88v, 52; SkarJedn 154; PowodPr 37, 81; KochWrJan 17; SkarKazSej 679b.

»pożyteczno (a. pożyteczny) rzeczypospolitej (D); pożytek rzeczypospolitej (G)« [szyk 2:2] (3;1): Krol Polſki powiedział/ yż ia wſzytko vcżynię co będzie pożytecżno rzecży poſpolitey BielKron 223v; A ieſliby w tym co mogł pomoc Krol Polſki/ coby ku pożytku Rzecżypoſpolitey Krześćijáńſkiey/ ná to ſie wam dawa powolny BielKron 410, 219, 234v.

»rzeczpospolita upadła« [szyk 1:1] (2): [cesarza Justyniana] był Pan Bog obdárzył dwiemá Hetmány ſpráwnymi/ przez ktore vpadła rzecż poſpolita Krześćiáńſka y rozerwána záſię byłá nápráwiona y ziednocżona BielKron 162v, 220.

Szeregi: »kościoł i rzeczpospolita« (1): Kſięgi trzecie Kroniki ſwiátá Ianá Szleydaná/ o ſtánowieniu kośćiołá Krześćiáńſkiego y Rzecżypoſpolitey/ zá cżáſu Ceſárzá Kárłá piątego BielKron 193.

»nie tylo wiara ale rzeczpospolita« (1): Ktorych [Greków] odſzcżepieńſtwo długo trwáło/ [...] wiele narodow záwiodło/ y nie tylo wierze S. ále rzecży poſpolitey świeckiey Chrześćiáńſkiey/ niezmierną vtrátę vcżyniło. SkarJedn 154.

W przen (2):
Wyrażenia: »ciało rzeczypospolitej« (1): Tákżeć w R.P. Krześćiáńſkiey/ te kieliſzne/ winne/ mięśne/ y ćieleſne ſekty/ [...] ćiáło R.P. ták obśiádły/ żeby ich bez obrázy ſámego ćiáłá/ zrázu zbydź trudno PowodPr 37.

»nawa rzeczypospolitej« (1): Na przod ſtáráymy ſie/ áby tá Nawá R.P. krześćiáńſkiey zwłaſzcżá náſzey/ byłá od tákiey náwáłnośći vlżoná. PowodPr 81.

α. Sprawy państwowe, publiczne; dobro społeczne (2): Papież Páweł poſłał poſły ſwoie Kardynały/ ſtánawiáć pokoy miedzy imi/ do Ceſárzá/ Micháłá Luzytaná/ á do Krolá Sádoletá/ proſząc áby ty ſwoie krzywdy właſne odłożyli ná rzecż poſpolitą/ á ná ſpokoiną rádę to wznieśli BielKron 220v; Tám też z iechawſzy ſie Biſkupi Węgierſcy ſpołu s Krolmi/ rádźili około poſpolitey rzecży wſzythkiemu Krześćijáńſtwu potrzebney BielKron 413.
f. O judaizmie (2):

rzeczpospolita czyja (1): A Prorocy Betleem miáſto w ktorym ſie národzić miał vkázowáli/ [...] ktore iuż popuſtoſzone y zgruntu obálone być wiemy/ y zwierzchnośći rzecży ſwey poſpolitey żadney/ przed pułtorem tyſiącem lat niemáią. CzechRozm 121.

Wyrażenie: »rzeczpospolita zakonna« (1): Iż oná rzecż poſpolita zakonna/ byłá po więtſzey cżęśći/ z ſtrony nabożeńſtwá y ſłużby Bożey/ ćieleſna CzechEp 367.
3. Państwo, też miasto, w którym najwyższe władze są wybierane na czas określony przez ogół lub (zwykle) przez część mieszkańców mających uprawnienia polityczne; republika; respublica Mącz, Modrz; politeia Calep (28): Respublica, Rzeczpoſpolita/ to yeſt poſpolity ſtan/ y pożytek poſpolitego człowieká. Mącz 353a; owſzem odmieniáią oni [jelenie i żurawie] cżęſto te pány/ iż raz ten/ drugiraz [!] ow naprzod idzie: á thym ſpoſobem rychley tho ieſt wizerunk Rzeczypoſpolithey/ niż páńſtwá pod iednym krolem GórnDworz Gg2.

W przeciwstawieniach: »rzeczpospolita ... krol (2), książę« [w tym: książę abo krol (1)] (2): iż bárziey prágnąć mamy/ áby nam Rzecżpoſpolita roſkázowáłá/ niż Kſiążę/ ábo Krol GórnDworz Gg2v; Pod krolem iednym nalepſzy rząd: pod Rzecząpoſpolitą náde wſzytko nagorſzy SkarKazSej 690b.

Szeregi: »rzeczpospolita i krolestwo« (1): GórnRozm L4 cf W przen.

»miasto albo rzeczpospolita« (1): Politeia – Politią, rzad w mieſczie, albo, w R.P. Calep 817b.

W przen (1):
Wyrażenie: »zdrowie rzeczypospolitej« (1): Lácedemonianie mieć ich [murów] niechćieli/ vkázuiąc ná ludźi/ w ktorych męſtwie/ á śile/ nie w murách zdrowie káżdey Rzeczypoſpol: y káżdego Kroleſtwá záwiſło. GórnRozm L4.
a. O Atenach będących przez większą część swojej historii demokracją (16): Perykles Athenien⟨sis⟩ dźielny miáſtá onego Senator/ gdy do rády w záburzeniu rzeczypoſpolithey chadzał/ [...] thák ſam do śiebie mawiał: [...] OrzRozm A4, P2v; BielKron 27, 75; Mącz 271b; Abowiem on Solon w Práwách Athenieńſkich nápiſał/ iż Rzecżpoſpolita ták wiele zapłátámi iáko y karániem ſtoi. ModrzBaz 18v; Bo on [Solon] wſzytkie ludźi w iedney Rzecżypoſpolitey mieſzkáiące/ przyzwycżáiał do tego/ áby ſię wſzytcy z dobrego powodzenia ſąśiádá ſwego weſelili ModrzBaz 77v, 18v.
Zwroty: »rzeczpospolitą rządzić; rzeczpospolita była rządzona« = respublica administrabatur Modrz (1;1): Potym Atteniánie krolá mieć niechcieli/ iedno áby rádá álbo Mágiſtratus Rzecżpoſpolitą rządzili BielKron 75; ModrzBaz 130.

»sprawować rzeczpospolitą« (1): Potym s przemiennośći cżáſu/ wybráli byli Atheńſcy trzydzyeśći mężow co ſpráwowáli Rzecżpoſpolitą BielKron 121.

Wyrażenia: »Rzeczpospolita Atenieńska« = respublica Atheniensium Modrz (5): Są też wiádome y Demoſtheneſowe rády bárzo dobre/ ktoremi Rzecżpoſpolita Athenieńſka byłá rządzoná. ModrzBaz 130; Ieſli mnie y Ariſtedeſá w przepáść nie wrzućicie/ Rzecżpoſpolita Athenieńſka nigdy beſpiecżna być nie będzie mogłá. Phil K, K4, N3, R3.

»sprawa rzeczypospolitej« (1): Iáko tedy ieſt ſzkodliwa ámbicya w Rzecżypoſpolitey/ ieſt też ſwiádectwem on przykład o dwu mężach Athenieńſkich/ tho ieſt/ Ariſtydeſie y Temiſtokleſie/ kthorzy ſprzecżáli ſie s ſobą chćiwoſcią y nienawiſcią/ ták iż záwſze ieden od drugiego w káżdey ſpráwie R.P. roznie rozumiał Phil K.

b. O republice weneckiej (6):

rzeczpospolita czyja (1): tedy Norymbergczánie do Wenetow poſłáli/ proſząc ich áby Wenetowie im ſpoſob y Práwá Rzeczypoſpolitey ſwey przyſłáli OrzRozm T4.

Zwrot: »być z pożytkiem rzeczypospolitej« (1): Ieſliby kto rozumiał/ żeby ten obywátel Páńſtwá Weneckiego [...] niebył godny ná to/ áby ták wielki vrząd ná ſobie nośił/ ábo dla iákieykolwiek inſzey przycżyny niebyłoby to z pożytkiem Rzecżypoſpolitey [non fore e republica] żeby on był Kśiążęćiem ModrzBaz 46.
Zestawienie: »Rzeczpospolita Wenecka« = respublica Veneta Modrz [szyk 2:2] (4): OrzQuin C3v; Tu pan Koſtká kthoremu ſie záwdy Weneckiey Rzecżypoſ. porządek podobał/ ták powiedział. [...] GórnDworz Ggv; Ktory obycżay [krytykowania kandydata na urząd]/ iż w Rzecżypoſpolitey Weneckiey záchowuią/ świádcży Káſpár Contarenus ModrzBaz 46; SkarKazSej 691a marg.

Synonim: 3. respublika.

LWil