[zaloguj się]
[pdf]

PRZODEK (2173) sb m

-o- (444), -ó- (3); -o- : -ó- Mącz (60:1), Oczko (4:1), SarnStat (209:1); e jasne.

Fleksja
sg pl
N przodek przodkowie, przodki
G przodku, przodka przodków
D przodkowi przodkom, przodkum
A przodek, przodka przodki
I przodkiem przodki, przodkami
L przodku przodkach, przodk(o)ch

sg N przodek (84). ◊ G przodku (204) [w znacz. I. A.], przodka (62) [w znacz. I. B. oraz II.] ◊ D przodkowi (8). ◊ A przodek (128) [w znacz. I. B. oraz II.], przodka (21) [w znacz. I. A]. ◊ I przodkiem (241); -em (16), -(e)m (225). ◊ L przodku (151). ◊ pl N przodkowie (393) [w znacz. I. A], przodki (8) [w znacz. I. A. LibLeg (2), w znacz. I. B. (6)]. ◊ G przodków (573); -ów (153), -ow (6), -(o)w (414); -ów : -ow Mącz (14:1), KochJez (3:1), SarnStat (96:4). ◊ D przodkom (88), [przodkum]; ~ -om (6), -óm (6), -(o)m (76); -om KochZg, OrzQuin, KochEpit; -óm Mącz, KochCz, KochFrag; -om : -óm SarnStat (3:3). ◊ A przodki (120). ◊ I przodki (37), przodkami (23); -i ZapWar (4), BielŻywGlab, RejPs (8), LubPs, RejWiz, RejZwierz (2), BibRadz, OrzRozm, BielKron (3), RejPos (3), RejZwierc (2), BudNT, PaprPan, KochPs, NiemObr, WerGoścPapr, OrzJan; -ami LibLeg (2), MycPrz, BiałKaz, CzechRozm (8), SkarJedn (6), KołakCath (3), VotSzl; -i : -ami SarnStat (4:1); ~ -ami (21), -(a)mi (2). ◊ L przodkach (25), przodk(o)ch (7); -(o)ch Prot, RejPos (3), RejZwierc; -ach : -(o)ch BibRadz (4:1), StryjKron (2:1); ~ -ach (14), -åch (8), -(a)ch (3); -ach OrzList, BibRadz (4), CzechRozm, SkarŻyw, CzechEp (2), ReszHoz, WerKaz, BielRozm, LatHar; -åch KrowObr, PaprPan (2), StryjKron (2), PowodPr (2); -ach : -åch BielKron (1:1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia
I. Rzeczownik (1773):
A. Rzeczownik osobowy (1415):
1. Ten, od kogo ktoś pochodzi w linii pokoleniowej; zwykle w pl: członkowie poprzednich pokoleń, ludzie dawniej żyjący; antenat, protoplasta (w odniesieniu do osoby, narodu lub całej ludzkości); maiores Murm, BartBydg, Miech, Mącz, Modrz, Calag, Calep, Cn; patres PolAnt, Mącz, Modrz, Cn; parentes HistAl, Mącz, Cn; veteres Mącz, Calag, Cn; superiores Mącz, Cn; progenitores PolAnt, Vulg; antecessores, praedecessores HistAl; proavi Modrz; aborigines, antiqui, natales, priores Cn [w tym czyj (895): pron poss (742), G sb i pron (131), ai (poss) (22)] (933): Iako przothkowye {Naschy} tho yesth przedzyath nasch {Nnyegdj} [!] daczbog y dzyath nyegdy pakosch poszyedly y {dzyerszely} ymyenye Chlebowo ZapWar 1525 nr 2317, 1519 nr 2192, 1525 nr 2317, 1526 nr 2337, 2454 [2 r.], 1533 nr 2517 (11); BierEz H4v; Murm 165; BartBydg 85b; BielŻyw 126 [2 r.], 171; Ale ktorzy ſą przodkowie naſzy około tego gadka ieſt. BielŻywGlab nlb 8, nlb 8, 15 [2 r.]; GlabGad A2; Drugie ſwięto maią zaduſzne, w kthore nawiedzaią groby ſwych przodkow cżyniącz vcżynki miłoſierne MiechGlab 21; LibLeg 8/133v; bo to [dobrotliwości boże] y oycowie náſſy głośnie wyznawáli co też ſlychali od przodkow ſwych áż to y do vſſu náſſich wielekroć odnich przychodziło RejPs 65v; Abowiem onemu nielza idz iedno zá przodki ſwemi ktorych też y zebránia y obyczáiow vżywał RejPs 73v; á niebierzmy przykłádu z zátwárdzyáłego ſercá przodkow náſſych ktorzy ná puſſczy pokuſſáli możnoſći iego [Boga] RejPs 141, 34v, 39v, 63v [2 r.], 65v [2 r.], 109 (25); RejRozpr C2; SeklKat A2v; RejRozm 397; RejKup m8v, r7, cc5v; HistAl F5v; Tákże pánowye dworzánye porzućiliſćye rycerſkye ćwiczenya przodkow ſwoich/ á theologiey ſćye ſye yęli. KromRozm I Nv; Taklić śię nowę rzeczy podobaią/ że teſz chceſz aby to zniſzczono było/ co twoj dobrzy a cnotliwi przodkowie ták długo trzymali? MurzHist M3v, M4 [2 r.]; KromRozm II f4; KromRozm III K8, L5, L7; Diar 65, 67, 69 [2 r.]; DiarDop 112, 113 [2 r.], 118 [2 r.]; pusćiły też były [Amazones] y o ſobye tę wyesć/ iż ich przodek myał być Mars/ s kthorego ſye ony myáły vrodzić GliczKsiąż B5v; LubPs N2v, R4, gg4; Iedná [linia pokrewieństwa] ieſt Perſon wzgorę idących/ przodkow náſzych/ [...] co zową Aſcedentium, od ktorych my poſzli/ iáko ſą Oyćiec/ Dźiad [...] Bábá/ [...] Prádźiad/ [...] Przedbábá/ [...] Práprádziad GroicPorz ffv; KrowObr 147; RejWiz 59v, 69v, 97, 97v marg, 98 (9); Leop Zach 1 arg, 3.Mach 7/5; OrzList dv, ev [2 r.], e2, e3, f3v, h, i2v; Oni mądrzy/ ſtátecżni/ á mężni Polacy/ kthore przodkámi ſwemi zowiemy/ widząc wolą Bożą być tákową/ [...] zwolili ſobie Krolá LeszczRzecz A2v; RejZwierz 52v, 63v, 80v, 85v, 86v (8); BibRadz *2, Gen 47/9, I 63d marg, Deut 1/35, 4/37 (9); wedle tey proſtośći świętey przodkow náſzych poſtępuy OrzRozm I2, D2 [3 r.], D2v [3 r.], D4v, Ev, E2 (30); Węgrzy ſwoie przodki w ſwey Kronice kłádą w pánnoniey/ od Bánnoná ktory był z rodu Semá ſyná Noego BielKron 296, 7, 87v [2 r.], 90v, 170, 194v (25); KochSat A2v, A3 [2 r.], A3v, B; KochZg A2, A4, A4v; KwiatKsiąż F3, Hv, M3v; Degenerare a parenni contestataque virtute maiorum, Odrodzić ſie od przodkow ſwoych potomney á wſzem yáwney cnoty. Mącz 143d, 13b, 201c, 228c, 264b, 273b (14); OrzQuin B3, C4v, E2v, V2v; W Duchá ſwiętego wierzę iáko y Przodkowie Prot C2, A4, C3v; RejAp E3, 66, 66v, 160, Ee3; GórnDworz Dv [3 r.]; (nagł) HErby ſláchćicá Polſkiego Mikołáiá Nagłowſkiego/ [...]. (–) Reymi przodki iego zwano RejPos Ooo6, 2, 8, 35, 49v, 100 (20); BiałKat 151; BielSat Hv, H2v; HistLan A2v; KuczbKat 9; RejZwierc A3, A4v, 119v, 178, 189v (14); BielSpr 60v, 69; W tych rzecżách/ o kthorych Piſmo Boże nic pewnego nie ſtánowi/ Zwycżay ludu Bożego/ álbo vſtáwy przodkow náſzych/ zá przykazánie chowáć mamy. WujJud 195v, B, 230v; BudBib I 336c marg, 3.Esdr 8/74[77], Sap 18/6, Bar 2/17[19], 19[21], 21[24]; HistHel ktv, Cv, C3; MycPrz I A2v [3 r.], [A]3 [3 r.], B2v, B3, B4 (20); Iuż ſobie wierzmy Przodkow ſie dzierzmy. WierKróc B2v, Bv [2 r.], B2, B3; BiałKaz I, K3, K4, L, M3v; wiele słow Ebreyſkich zoſtáwiałem/ á zwłaſzcżá właſne imioná przodkow páná Chriſtuſowych BudNT Hhv, przedm a4v, d2v; bes ktorego Tálmudu iż długo przed tym ich [Żydów] Przodkowie byli/ przeto też nie ták bárzo błądzili. CzechRozm 69v, Av, 24v, 50, 68v, 80v (19); (nagł) Sępowie. (–) [...] Bo nie dármo przezwiſko tákowe im dano/ Mężne przodki tych Sępow iáko żywo znano. PaprPan E4, E2, I, R4v, Y3, Z3 (11); Bo tym ſpoſobem/ nie ták dálece zacność domu od przodkow podána/ iáko wielkie cnoty znią złącżone/ słuſznemi doſtoieńſtwy/ ośláchćione będą. ModrzBaz [41], 15v, [41], [41]v [2 r.], 42 [2 r.], 43, 57 (21); ModrzBazStryj ¶2v; SkarJedn 46, 335, 353 [2 r.], 354; Calag 548b; Przychodźień ćiem ia ná źiemi/ Ze wſzyſtkimi przodki ſwemi. KochPs 58, 30; [św. Barnabasz] vrodzony w Cyprze gdzie ſie byli przodkowie iego bogáći y máiętni przenieśli. SkarŻyw 534, A2, A3v [2 r.], A4, 30, 241 (19); Bowiem Afrikani/ Arabowie/ Mauritani/ Kartaginenſes/ Rzymiánie/ Francy y Galli/ Nortmani/ potym Cymbrowie/ Hunnowie/ Wandalitae/ Gottowie/ Cepidowie/ Alani/ y inſzy Francuſcy/ Niemieccy/ Sławáńſcy/ y Litewſcy przodkowie/ częſto ſie tám o ty Kráiny zachodnie iáko ciepłe/ wceśne [!] y bogáte vbiegáli StryjKron 16, 26, 46, 91, 96, 105, 416, 542; Abowiem záyźrzał [zły duch] ſwemu onemu przodkowi [tj. aniołowi]/ ktory będąc ſtátecżnym/ Bogu oycu ieſt miłym y doświadcżonym. CzechEp 258, 116, 132, 165, 306 [2 r.], 341, 342; Iáko tedy dźielnośćią/ ták y przednieyſzémi Vrzędy przodki ſwoie śćigaſz KochJez A4v [idem KochEpit A3], A2v, A4v; NiemObr 15 [2 r.], 16, 71; Bo bych ćię miał z przodków twych/ y z zacnośći domu Zálecáć/ nie vſtąpiſz w téy mierze nikomu. KochEpit A3, A3, A3v; KochFr 84; KlonŻal Cv; ReszPrz 29, 94; A choć ná przykład dam tu ſáme Włodki/ Cnotą y męſtwem porownáli z przodki. WerGoścPapr 202; PudłFr 4, 9; ArtKanc T14v; Cżemu nie pámiętaćie ná ſwe zeſzłe przodki/ Niechćieyćie być od bitnych ſwych dziádow wyrodki BielRozm 6; Cżytayćie iedno dzieie ſtáre ſwoich przodkow/ Iákie rády miewáli nie łupięcy kmiotkow. BielRozm 7, 3, 8; GórnRozm Bv, B2, C, C3 [2 r.], D3v (16); KochWr 36; Sinatzka ſwego imieniem przodkow ſwoich Oitza y Brata Krolow Polſkich ochrcic dala PaprUp Dv; Czego ſie Panie Boze zal natakowe ze to poſobie nichtzemnoſc pokazuya/ átim hanbia mieiſca przodkow ſwoich. PaprUp D4v, A2, B, C3v, D, D2 (24); ZawJeft 12, 19; ActReg 19, 23, 167; Calep 44a, 298a, 629b; GostGospSieb +3; KochFrag 42; Przyſtoyna rzecz wſpomináć ſławné przodków dźieie GórnTroas 20; ten Czech z Lechem brátem/ któré nam y Czechom iuż zá napewnieyſzé przodki Kroynikarze náſzy podawáią/ ćiągną zá ſobą ieſcze nieco wątpliwośći KochCz A4, A3v, A4, Bv, B2v; GrabowSet E3, Iv, Q3; KochFrag 30, 42; OrzJan 6, 16, 17, 18, 49 (16); WyprPl A4v; LatHar 417, 420, 428, 545; Iáko Pellikan oćiec dawſzy ſerce z śiebie/ Odſzedł ćię tu/ ſam przyiął być z przodkámi w Niebie. Z przodkámi á Kxiążęty/ w ſzerokich Niebieſkich Kroleſtwach KołakCath C2, B; WujNT 3, 31, 99, 203 marg [2 r.], 243, 393, 619; JanNKar C2 [2 r.]; tedy miáry inéy ſpoſób znáczy ſie, że Polacy z Fránciiéy bráli podobno od onégo ieſcze czáſu, kiedy Fráncią, Gotti, y Wándali przodkowie Polſczy woiowáli SarnStat 283, 121, 1048 [2 r.], 1060, 1152, 1090, 1218, 1230; SiebRozmyśl F4, F4v; KlonKr Bv, B4v; Swiadcżą Kroniki ſtáre/ iáka Barbaries y gruba nieſtworność byłá w Pogáńſkich przodkach náſzych. PowodPr 19, 7, 19, 25, 39, 43 (10); SkarKaz 241a, 453a; VotSzl B, B2, C3v, D2, D2v; CiekPotr 24; CzahTr F4v, K4, L; GosłCast 35; KlonFlis A4; Pokázuią to ſtátutá wáſze/ y przyśięgi Senatorow y Márſzałkow/ [...] w iákiey czći/ y w oney po Bogu nawyżſzey/ przodkowie wáſzy/ krolewſki ſtan mieć chćieli/ y vważáli. SkarKazSej 692a; KlonWor 52; Przeto w cenie Kto chce być/ porzuć nikczemne zabáwy/ Nie ná herb przodkow pátrz/ ále ná ſpráwy. SzarzRyt B4v, ktv; [BielKron 1551 nlb 31v; HerbOdpow G7v (Linde); LustrKrak I 26; TerentMatKęt K8v].

W połączeniach współrzędnych z rzeczownikiem, zaimkiem dzierżawczym lub zaimkiem osobowym [typu: kto i przodek (przodkowie) (30), czyj i przodkow (16), kto z przodkami (1)] [szyk 33:14] (47): yakom ya hy przodek moy bylem wposesiey hy zatrzymalem wpokoyv vysey trzech álathñ hymyenye wsisthko ámoyeñ sberosz ZapWar 1529 nr 2477, 1523 nr 2224; LibLeg 8/133; ábowiem ia przed tobą ſtoię iáko pielgrzym á cudzoziemiec/ ták iáko y yni wſſyſcy przodkowie mogi. RejPs 59v, 162; HistAl I7; KromRozm I N; KromRozm III G6v; Diar 37, 60; MrowPieś A3v; UstPraw G4; LeszczRzecz A6; Záwiedźie ćie Pan y Krolá ktorego nád ſobą poſtánowiſz/ do narodu ktoregoś thy z przodki twoiemi nie znáł BibRadz Deut 28/36; A teraz máſz wiele przycżyn prawdźiwych/ ábyś ſię ze mną obchodźił wedle grzechow moich y przodkow moich BibRadz Tob 3/5, Iudith 8/14, Esth 16/15[16]; KwiatKsiąż A3v; Quod saepe et nostra et patrum memoria usuvenit, Co ſie częſto náſzych lat/ tákieſz y przodków náſzych przigadzáło. Mącz 215b; GórnDworz D3v; RejPos 19, 100v [2 r.], 103, 106, 118v (9); BudBib 3.Esdr 8/75[78]; Leć [!] nie wiem co za vmyſł w ludziech ſie nayduie/ Ktory tak zacne ſprawy ná ręby nicuie/ A przyſięgi Przodkow ſwych y ſwe odr[z]ućiwſzy/ A dobro s pomnażanim miłe zarzućiwſzy. MycPrz I [C]2v, I Bv; PaprPan M3; ModrzBaz 94; KochJez A4; TV Stániſław Zákliká położył ſwé koſći/ Nie tylko z przodków ſwoich/ lecz y z ſwey dźielnoſći Dobrze znáczny KochFr 86; WerGośc 224; ArtKanc N11v; GórnRozm E4v; PaprUp Dv; OrzJan 46, 61; SarnStat 779, 1018, 1060, 1190; Stárożytną zacnośćią domu/ właſnymi y przodkow ſwych cnotámi ozdobionemu Sżláchćicowi Polſkiemu: Iego Mśći Pánu/ Pánu STANISLAWOWI WOIISLAWSKIEMV, [...] memu Miłośćiwemv Pánu y dobrodźieiowi. KlonFlis A2.

W połączeniu z imieniem przodka lub nazwą etniczną [w tym: imię (nazwa) + przodek (28), przodek + imię (nazwa) (16)] (44): LibLeg 7/40v; Rzymyánye też chcąc ſye Grekom obmowić s przodká ſwego Romuluſá ktorego oni myeli zá bękártá/ ćwyerdzili to mocnye/ żeby myał był mieć oycá Marſá. GliczKsiąż B5v; OrzList e2v, e3; RejZwierz 85v; BibRadz Deut 9/5; [Jeroboam] pánował nád dzieſiącią pokolenim przykłádem przodká ſwego drugiego Ieroboámá ſyná Nábátowego BielKron 87v; Wapowſki piſze/ iż ſą wezwáni Słowiánie náſzy przodkowie od ieźiorá Słowionego ktore ieſt w Moſkwi. BielKron 336v, 130, 291, 292v, 297v, 335 (10); RejZwierc 267v; Anákim obrzymowie bjli od Enáká przodká ták názwáni. BudBib I 97b marg; SkarJedn 28; ANzelmus S. Włochá oycá á mátkę Burgundyikę w mieśćie Auguśćie ná gránicy Longobárdyey/ przodki miał. SkarŻyw 331; A pytáiąc ſię [Mojżesz] o rodzáiu ſwym/ dowiedział ſię prawdy/ iſz był rodu tego ktory [...] cżeka Meſyaſzá obiecánego przodkom ich/ Abráhámowi/ Izáákowi/ y Iákobowi wielkim ſługom Bożym. SkarŻyw 478, 478, 491; ZapKościer 1587/73v; O Gotach/ Getach y Gepidach przodkach Litewſkich/ y Sławáńſkich/ Rozdział trzeći. StryjKron 31; á zá tę dzielność Gotard Grábiá przodek Vcháńſkich doſtał Służewá álbo Słuchowá ze wſzyſtkimi wolnośćiámi wołośći okolicznych StryjKron 205; Xiążę Olelko Włodimirowic Xiążąt Słuckich przodek StryjKron 517 marg, 16 [2 r.], 31 [2 r.], 46, 81, 355 [2 r.] (16); Boć nie tylko Auguſtyn [...] mieſzańcem był/ z oycá pogániná á mátki Chriſtyánki: [...] iáko piſze Platina ále [....] y Boos przodek Chriſtuſá Iezuſá/ z Sálmoná Zydá á Rácháwy pogánki CzechEp 64; LatHar 327; KlonKr Av; CiekPotr 48.

W połączeniach szeregowych (8): LibLeg 11/169v; Ale w tych Dyabli ſą/ [...] ktorzy háńbią przodki/ dźiády/ y oyce ſwe zmárłe. OrzList d4v; WierKróc B; A ták wymowki żadney z przodkow ſwych y z tey záſtárzáłośći y dawności mieć [narodzie ruski] nie możeſz. SkarJedn 356, A*v, 351; OrzJan 26. Cf »za przodkow«.

W przeciwstawieniach: »przodek ... potomek (15), syn« (16): y owſzem wiele ſinow naydzie mędrſzych y ſprawnieyſzich daleko w mnogich rzecżach, niż byli taci przodkowie ich. BielŻywGlab nlb 8; RejPs 68v, 114; [posłowie mówili do senatorów] targować o to z nami raczycie, cośmy wszyscy tak w cale potomkom swym zachować powinni, jako nam przodkowie naszy raz od przodkow swych podane wiernie dochowali. DiarDop 118; Przodek niewiem iáki był/ lecż potomká práwie/ Mogłby właſnie zádkiem zwáć ná káżdey roſpráwie. RejWiz 97; RejZwierz 62v; OrzRozm M2v; Per manus tradere, Ieden drugiemu podáć od przodków wźiąć á potomkóm podáć. Mącz 209a; OrzQuin Hv; RejZwierc 219v; WujJud 194; MycPrz I B3; A ták ktoż zá to ma/ żeby śláchetność ábo zacność przodkow ná potomki po krwi miáłá przychodźić? ModrzBaz 42, [41]; KochCz A4; StryjKron A; [SzczerbSpecSax 86 (Linde)].

W porównaniach (2): (nagł) Stádniccy. (–) TYch przodkowie w ſwych cnotach/ by Anyeli byli/ Aleć y potomkowie/ iſcie nie zelżyli. RejZwierz 62v; OrzRozm E.

W charakterystycznych połączeniach: przodkowie bogaci, chciwi sławy, cni (5), cnotliwi (3), dobrzy (3), dzielni, majętni, mężni (3), mili (6), najpewniejszy, nędzni, pamięci godni, pobożni (4), ućciwi (2), waleczni, zeszli [= zmarli] (2), złośliwi, zmarli (umarli) (4), znaczni; przodkow bogobojność, chluba (3), cnota(y) (8), cuda, ćwiczenia, dekretały, dzieje (4), głupstwo, godność, groby (2), grzech(y) (5), herb(y) (2), imiona (5), jedność, kości (2), krew (3), męstwo (6), nabożeństwo, nadanie, niedowiarstwo, nieposłuszeństwo (2), ofiara, pierścień, początek, poćciwość (2), podanie (2), pokuta, porządek, posłuszeństwo, postanowienie, postępek (6), powaga, powieści, praca, prawa(-o) (4), prostość (2), przeklęcie, przygody (2), przykłady, przysięgi, siła, sprawy (18), stałość, stan, stateczność, stolec, stolica, śmiałość, śmierć, tor, ubostwo, upadek, upor, ustawy (5), wiek, wola, występki (2), wywod, zachowanie (3), zakazanie, zasługi, zdanie, zgrzeszenie (4), złości (6), znaki, życzliwość; od przodkow postanowiony, podanie (2), podany, założony; z przodkow narodzony (2), poczęty (2); przodkow bronić, być pewien, domacać się, dorość, dzierżyć się, torem iść, odchodzić, zapomnieć, zdobić, nie zelżyć, zosta(wo)wać (2); od przodkow odstrzelić się; z przodkow zalecać się; przodkom błogosławić, być ozdobą, służyć, zaźrzeć (4); przodki hańbić (2), nauczyć, pochwalać, potępiać, przerownać, prześć [czym], przewyciężyć, ścigać (2), umiłować; na przodki narzekać, pamiętać, pomnieć, wspominać (2); miedzy przodki kłaść; przodkami się chlubić, wymawiać się (2); z przodki (po)rownać (2), zgadzać się; przy przodkach zostać; w przodkach utracić [co], wziąć [co].

Zwroty: [»[kogo] za przodka brać«: gdy liczą przodki ſwoie/ á nie ſtánie im iuż nikogo oświeconégo/ áni iáſnie wielmożnégo/ áni ſławnégo/ to oni bogá którégo zá przodká ſwégo biórą/ y wdźiéráią ſie w boſtwo/ áby tym więtſzémi ludźióm ſie zdáli. SenekaGórn 150.]

»z przodkow, od przodkow mieć« [szyk zmienny] (2:2): SkarJedn 369; KochOdpr A3v; Wielka chłubá záprawdę/ komu to Bóg dáie/ Ze czego z przodków niéma/ ſam przez ſie doſtáie KochFrag 42; Herby/ których vżywáć nie byłá nam rzecz zwykła zá przećiwnym zwyczáiem który v nas był/ dla oznáczenia imieniá/ Tytułu/ y Szláchectwá náſzégo od Pánów Szláchty y Przełożonych/ który od przodków ſwych máią/ wźięliſmy [Proceribus suis ordine geniturae contraxerunt recipimus JanStat 756] SarnStat 998.

»przodki naśladować; naśladowanie, nienaśladujący przodkow« [szyk zmienny] (4;1:1): BielŻywGlab nlb 15; Przypatrzmyſz ſie iuż temu ieſli celuiemy Przodki ſwe w powinnośćiách iák náſláduiemy WierKróc A3; SkarJedn 354; [Mojżesz] zápalił ſię gorąco do náśládowánia przodkow ſwoich. SkarŻyw 478; PaprUp I; Degener – Wirodek, przotkow nienaſzladuiący. Calep 298a.

»pość z [jakich] przodkow« [szyk zmienny] (4): Iáko poſzli s przodkow ſwoich [kniaź moskiewski, litewski i król polski] ták ná piśmie máią BielKron 427; CzechEp 302, 306; PowodPr 49.

»nie wydać przodka(-ow)« = nie być gorszym od przodków [szyk zmienny] (7): (nagł) Woyciech/ Ian Herbortowie. (–) [...] Nie wydádzą przodkow ſwych męſtwem bacżę dobrze PaprPan M3v, E2, Ee3; KochJez A4; KlonKr Av, A3v; Nie wydam ſwych przodkow: zá Rzeczpoſpolitą Vpádnę ofiárą/ da Bog/ známienitą. SzarzRyt C2.

»od przodkow wyrodzić (a. odrodzić) się; wyrodkowie przodkow, od przodkow« (2;2:1): BielKron 198v; ieden z niepocżćiwych ſie rodzicow vrodziwſzy/ przymawiał pocżćiwemu cżłowiekowi mowiącz/ Bárzożeś ſie ty [...] od onych ſławnych twoich przodkow odrodził GórnDworz S; WierKróc B; OrzJan 42; chcęmyli nie być wyrodkámi mężnych y ſławnych przodkow ſwoich/ [...] Trzebá [...] VotSzl Bv.

»od przodkow wziąć, brać, przyjąć; wziąć przez przodki« = a maioribus accipere Modrz [szyk zmienny] (10:1:1;1): Wam rádziemy áby wiárę ktorąſcie od náſzych przodkow wzięli [a nostris antecessoribus accepistis] zupełnie chowáli HistAl D7v; KromRozm III L5v; DiarDop 111; Mącz 209a; ſámę tylko tę chuć wſzczépił w ſerce mé [Bóg] [...] ábym przećiwko Kácérzom brónił/ wedle możnośći ſwéy/ com od Przodków ſwych miłych wźiął OrzQuin G4v, L2, X4v; BiałKat 386; ModrzBaz [41]; SkarŻyw 58, 269; Lecż to cudze á nie náſze co ſię od przodkow bierze/ bo to tylko cżłowieka godnego cżyni zálecenia/ co ſam dobrego y pocżćiwego ſpráwuie. WysKaz 40; JanNKar C.

Wyrażenia: »przodek cielesny« (1): Abowiem ieſliby wzywánie to duchowne Chriſtá Páná nie miáło być vtwierdzone/ onym wzywánim ćieleſnym przodkow iego/ [...] tedyby [...] ſie dáremne pokazáły wſzyſtkie inſze figury/ ktore Chriſtuſá Páná w onych przodkách iego ćieleſnych známionowáły CzechRozm 193.

»dawni (dawniejszy), staradawni przodkowie« [szyk 4:4] (6:2): Turek mocarz drapieżny tego świátá/ o ktorym przodkowie dawni náſzy ledwe ſłycháli. BiałKaz H3; NiemObr 70; GórnRozm D2v; KochFrag 42. Cf »z przodkow dawnych«.

»gniazdo przodkow« (1): A iákożby nas nie miał być wſtyd/ ieſlibychmy ſie wyrodzili z onego ſławnego/ ſzczyrego/ á ná wſzem poććiwego gniazdá przodkow ſwoich? RejZwierc 268.

»krewni przodkowie« (1): DZIelność w Rycerſkich ſpráwách da Bog ią [godny człowiek] mieć będźie [...] Nie mieńiąc ſie w ſwych ſpráwách iak krewni przodkowie Ktorzy záwſze ſłużyli tey Koronie práwie. MycPrz I A2v.

»narod [= ród] przodkow« (2): RejZwierc 52; ſynu moy [...] wezmi żonę znarodu przodkow twoich [de semine patrum tuorum] y nie poymuy ſobie żony obcey BudBib Tob 4/13.

»obyczaj(e) (a. zwyczaj(e)) przodkow« = mos patrum a. maiorum Modrz [szyk 8:3] (11): KromRozm I A3v; KromRozm III L4v; OrzRozm T2v; More maiorum, Wedle obyczáyów przodków náſzych. Mącz 233b; PaprPan Ff; ModrzBaz 5, 40v; Atoli wątpić w tym nie trżebá/ żeśćie (iáko ia wiem) dáleko od obyczáiow prżodkow wáſzych odſtąpili. GórnRozm L2; SarnStat 122; Te rzeczy mnie łzy z oczu moich wyciſkáią, [...] Iżem dawniey nie poſzedł zá ſtárſzymi ſwymi: Bo ći przodkow ſwych ſpráwy, obyczáie, práwá Chwalą CiekPotr 20, 77.

»przodek pierwszy« = protoplasta (1): Iam ieſth pan vyelky kthory wſiſthkyem lvdziem drogą vkazuyą [...] Naſſ przodek pyerwſſy Sultan Bayazyd, yego szyn, sultan Selym, ayam theſſ yego ſſyn. Sultan Suleyman. LibLeg 7/40v.

»pirwszy przodkowie« = wcześniejsze pokolenia [szyk 2:1] (3): RejZwierz 57; Abowiem byś niemiał przed ocżymá ſwemi áni żadnych przykłádow narodow poſthronnych/ álbo onych zacnych/ dzielnych/ á ſpráwnych pirwſzych przodkow náſzych/ tedy doſyć maſz ſławnych á rozważnych przykłádow przodkow ſwych/ onych zacnych Polakow ſwoich RejZwierc 267v, 112v.

[»podły [= niskiego stanu] przodek«: Ieden oyćiec wſzyſtkich nas ieſt/ á idąc wſpák do przeſzłych czáſów/ to przez zacné/ to przez podłé przodki náſzé/ tám ſie oſtáć wſzyſcy muśimy/ gdźie ieſt náſz przodek piérwſzy. SenekaGórn 150 (Linde).]

»potomkowie przodkow« (5): RejPs 135, 217; ieſli mu ſie pokazecie nie piwem Polſkiem iako on nas zowie/ nie wirodkami ani Ciframi ale prawdziwemi potumki przodkow waſzich. PaprUp K; SarnStat 5 [2 r.].

»prawi przodkowie, prawdziwy przodek« (2:1): Bowiem mnodzi ludzie á zwłaſzcża gminu poſpolitego tak ſie domnimaią, iakoby ociec abo matka ktorzy nas na ſwiat wypuſcili byli prawi przodkowie naſzi. BielŻywGlab nlb 8, nlb 15; A tum ty Dowody iedno dla tego teraz przytoczył/ áby ći ktorzy nieczytáli więcey/ tylko Bucolica Virgilij/ wiedzieć mogli z prácowitego zawodu náſzego/ o prawdziwym przodku Litewſkim StryjKron 59.

»przodkow przodek« (1): Patriarcha. Naywyſzſzy ocieć [!]/ álbo/ przodków náſzich przodek. Mącz 15a.

»przykład, wzor przodkow« [szyk 8:2] (9:1): DiarDop 107; BielKron 87v; Miey że mi ſię do zbroie zaraz/ ſynu miły. A przikładem przodkow ſwych ſzukay ſławy miecżem KochSat C2; RejZwierc 112v; Przykłády przodkow náſzych ácż ſą wáżne/ wſzákże nie wſzytkich náſládowáć mamy. CzechRozm **4, 244v; KochFr 123; ActReg 24; OrzJan 45; Aby pány krole ſwoie ná wzor przodkow ſwoich wiernie czćili/ y onym poſłuſzeńſtwo oddawáli SkarKaz )(2v.

»sława przodkow; sławni (a. przesławni), sławnej pamięci przodkowie; sławny przodek« [szyk 22:6] (14;12:1;1): Niedáy bluźnić Bogá żywego/ w przodkách ſwoich/ áni ſławy ich dopuſzczay deptáć. OrzList e2v; VHrowieccy ći idą/ z narodu Greckiego/ Książę Hurká ſławnego/ mieli przodká ſwego. RejZwierz 85v; OrzRozm N3v; á cnotliwego/ y mądrego tego ia chcę rozumieć/ ktory by godzien był/ być Krolem: to ieſt ſtárożytnego domu páná/ ſkłonnego ku cnocie s przyrodzenia/ y ze ſławney pámięći/ przodkow ſwoich GórnDworz Gg4, S; RejZwierc A2, 210, 268; MycPrz I C3; WierKróc Av; StryjWjaz Av; Bo ći młodzi ſwoię myſl ná tym záſádzili/ Aby ſławy przodkow ſwych nic nie vſzcżyrbili/ Owſzeki iey popráwić ieſt thák gotow káżdy PaprPan D3, E3; SkarJedn A6v; Nietrwożćie ſię wſpomnićie ná ſwych przodkow ſławę/ Ktorzy Rusaki ſiekli/ iák chłop koſſą trawę. StryjKron 230; KochJez A4, B4v; á ony [dzieci] nie tylko we złoćie Albo w ſzérokich włosćiách/ ále téż y w cnoćie/ Y w ſpráwách ſławnych ſwoich przodków niech dźidźiczą KochEpit A4; KochFr 121; WerGośc 224; PaprUp K; KochFrag 42; SarnStat 5; KlonKr F4; dla obrony y ſławy iey [ojczyzny]/ nie ćięſzko było Wizimirowi Kśiążęćiu Polſkiemu/ z mężnymi y ſławnymi przodkámi naſzymi [...] przez morze do Dániey pływáć/ y Duńczyki kroćić. VotSzl B, A4v, Bv; CiekPotr 52; [SenekaGórn 150].

»starzy (a. starszy), starożytni przodkowie« = maiores Mącz, Modrz [szyk 7:4] (10:1): Mącz 204d; A iż theż v ſtárych przodków náſzych kłádźienié rąk było vpominkiem y znákiem przymiérza álbo iednánia: przetóż też [...] BiałKat 375v; Iż oni ſtárſzy przodkowie ich [Żydów]/ lepiey o tym Iákobowym proroctwie [...] rozumieli/ y właſniey ie wykładáli niż teráźnieyſzy żydowie CzechRozm 167, 30 marg; ModrzBaz [41]; SkarJedn 31, 159; CzechEp 137; ReszPrz 96 marg; ActReg 129. Cf »za starych przodkow«.

»ślachetność, ślachectwo, krew ślachecka przodkow« = nobilitas maiorum Modrz (3:1:1): Lecż iáko bogáctwá mnie dobrym niecżynią/ ták też śláchectwo przodkow niecżyni ze mnie śláchćicá ModrzBaz [41]v; Coż tedy inſzego te Herby ſpráwuią/ iedno iż nas obowięzuią/ ábyſmy śláchetnośći przodkow náſzych náśládowáli ModrzBaz 42, [41]v, 42 [2 r.]

»święci przodkowie« [szyk 11:5] (16): Przodkowie náſzy oni ſwięći/ nie máiąc áni piſmá/ áni żadnego vpominánia/ áni praw żadnych vſtáwionych ná ſię/ tylko ták s przyrodzoney cnoty ſwoiej/ pátrz iáko pięknie/ trzeźwie/ pobożnie/ á ná wſzem pomiernie żyli RejZwierc 60 [idem WerGośc] A6v, 69v [2 r.], 82v; StryjWjaz Av; CzechRozm 23; SkarJedn 159, 369, 371; Ználić z łáſki Bożey święći oni przodkowie náſzy Bogá iednego ReszPrz 97, 95 [2 r.]; WerGośc 262; [do Maryi] y daſz mu imię IESVS/ czym dogodźiſz Woléy Bożéy. Bóg záśię iſcząc ſłowo ſwoie/ Któré świátu obiáwił/ przez święté przodki twoie: Chce dáć ſynowi twému Máyeſtat Królewſki/ Dawidá oycá iego SiebRozmyśl F3; PaxLiz A3.

»przodkow tradycyje« (2): SarnStat 122; Przodkow pobożnych tradicie iáko Pan bog pochwala. Ieremi⟨asz⟩ 35. PowodPr 43 marg.

»wiara przodkow« (6): [król Zygmunt do córki swojej Jadwigi] yſz wyara przodkow naſzych y ſachowanye yednoſczy wkoſczyelye ſwyetym bylo ſawſzdy panv bogu myelo y zborv krzeſczyanſzkiemv pozyteczno. LibLeg 8/133; KromRozm I A3v, A4; tákeś nam to Poświącánié odpráwił/ żeś y nas w ſtárádawnéy wierze Przodków náſzych potwiérdźił/ y Kácérſką niepráwość przed oczymá náſzymi wyſtáwiłeś OrzQuin O2, H; SkarŻyw 358.

»przodkowie wielcy« [szyk 1:1] (2): SkarJedn A5v; Przodkowie náſzy znacżni y wielcy z ktorych ſławę mamy przed Bogiem y ludzmi/ ſą święći Boży/ powinni náſzy y krwią ſpoieni známi. SkarŻyw A3v.

»zacni przodkowie; zacność przodkow« = maiorum claritas a. nobilitas a. splendor Modrz [szyk 22:6] (19;9): RejWiz 3, 97v, 98, 99v; Niechcę ich [Ostrorogów] nic cukrowáć/ ich przodki zacnemi/ Kiedy ſie ſámi zdobią/ obycżáymi ſwemi. RejZwierz 55, 79v; RejPos 253; Abowiem ná tych trzech rzecżach ten nazacnieyſzy klenot [tj. ślachectwo] należy/ ná zacnośći narodu zacznych przodkow ſwoich/ ná roſtropnym ćwicżeniu/ á tho nawięcey/ gdy tho ieſzcże ktemu wſzytko ozdobnie á s pięknemi przyſthoynoſciámi vmie ná ſobie okázáć. RejZwierc 52, 18v, 82v, 210, 267v [2 r.]; Ma to [dowcip tj. rozum] ten [Mikołaj Wolski] s przyrodzenia z zacnych przodkow ſwoich PaprPan G2v, O3, Aa3, Cc4; á ktorzi ſię przodkow ſwych zacnośćią niemogą ozdobić/ ći ſię niech ſtáráią/ áby ſię właſną ſwoią cnotą zdobili y zacnemi cżynili ModrzBaz 74v, [41], 42; SkarJedn A6v; Ktemu ſromotá ieſt wielka/ gdy kto zacne przodki ma á ſpraw ich nie ieſt świádom: chlubi ſie á niewie cżym SkarŻyw A3v; KochJez A4v; KochEpit A3; OrzJan 42; Iż w tym [w przyjęciu konfederacji] záſzło zákazánie pobożnych/ cnotliwych/ y zacnych przodkow náſzych śláchćicow Polſkich. PowodPr 43, 49; RybWit A2v; [SenekaGórn 150 (Linde)].

»znamienici przodkowie« (1): Pitam was [...] prziſtalo li to [branie jurgieltów za popieranie złego kandydata na króla] wam ſinom tak znamienitich przodkow PaprUp I2v.

»przodek po żonie« (1): [kniaź Michał Gliński] Kijowſkiey Stolice/ iáko vdzielnego Xięſtwá [przynależnej] przedtym Włodimirzowi Olgierdowicu Xiążąt Słuckich przodkowi po żonie lub práwem lub woyną dochodzić mogł. StryjKron 712.

Szeregi: »przodkowie abo domy« (1): Niech ſię niedawa Krol/ ábo ten komu to ſtáránie należy/ tym herbom/ dymowi podobnym/ ſtárożytnych przodkow ábo domow/ oſzukáć [fumosis tantum maiorum imaginibus imponi] ModrzBaz [41].

»przodkowie i krew [czyja]« (1): Nád przodki y krew iego [św. Józefa] nic zacnieyſzego być nie może. SkarŻyw 241.

»narod i przodkowie« (1): Krol wáſz/ rządźićiel/ y opátrzyćiel was/ ktorego narod y przodkowie wą [lege: wam] ſto ośmdźieśiąt y śiedm lat roſkázowáli. BiałKaz H2v.

»ociec i (albo) przodek« (2): ActReg 26; Pozew do gotowégo pozwu po śmierći oycá álbo którégokolwiek przodká [patris, fratris, vel cuiuscunque antecessoris mortui JanStat 536], którému ieſcze nie przypadł był rok. SarnStat 1245. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r., Jako ostatni człon we współrzędnym połączeniu 2 r.]

»i przodkowie, i potomstwo« (1): Wielka chłubá záprawdę/ komu to Bóg dáie/ Ze czego z przodków niéma/ ſam przez ſię doſtáie: A ſwą cnotą ták świeći/ że y przodki dawné Rozświéca/ y potomſtwu imię czyni ſławné. KochFrag 42.

»przodkowie a powinowaci« (1): miła Elżbieto [...] cżemu nie miánuieſz dzyeciątká imieniem zwykłem przodkow á powinowátych twoich. RejPos 297.

»przodkowie (przodek), (i, a, albo) rodzicy (rodzic, rodziciel)« [szyk 4:4] (8): LibLeg 11/183v; KwiatKsiąż M3v; Abowiem ták poſpolićie bywa/ iż y ſynowie chcą być rodźicom y przodkom ſwoim [parentum et maiorum suorum] podobni ModrzBaz [41]; Calep [755]b; náucża y ſyny ſwe [patriarcha Jakub]/ áby wzywáli imieniá iego/ y imion zmárłych przodkow y rodźićielow iego/ Abráhámá y Izááká. LatHar 327; SarnStat 987; PowodPr 49. Cf »za przodkow i rodzicow«. [Ponadto jako ostatni człon we współrzędnym połączeniu 1 r.]

»przodkowie i starodawność« (1): Ruś przodkámi ſię ſwymi/ y ſtárodawnośćią wymáwiáć od iednośći niemoże. SkarJedn [d9]. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

Jako ostatni człon we współrzędnym połączeniu dwu lub wieloczłonowym: » ... i (albo) (wszyscy) inszy (i(n)ni) przodkowie (inny przodek)« (6): Bowiem niemáłą czeſć Iákob y yni przodkowie náſſy odzierżeli/ iż wydáli náukę ſluſſnego żywotá potomkom ſwoiem RejPs 114; OrzRozm M4v; Parentes, Rodźicy y wſziſcy ynſzy przodkowie z práwey liniey pochodzączy aż do prádźiádów/ náſzy ſtárſzy. Mącz 278c; thedyć ieſzcże nie to práwe ſláchectwo/ [...] iż ſygnet z iákim herbem ná pálcu nośi/ [...] álbo iż ſie chłubi dziády/ prádzády [!]/ álbo inſzemi przodki ſwemi RejZwierc 52; (nagł) Gdyby oyćiec álbo inny przodek wkroczywſzy w práwo: álbo nápiſawſzy rok, álbo zdawſzy pozwánégo vmárł, álbo poſt areſtum. (–) SarnStat 1245, 374.

Wyrażenia przyimkowe: »u przodkow« = w czasach przodków (1): Bo ták náyduiemy/ że też y oni ktorzy v przodkow náſzych pokutowáli/ ſpowiedáli ſie przed Swiętymi grzechow ſwoich. WujJud 83v.

»według przodkow« = jak przodkowie (2): obiecali doſyć cżynić roſkazaniu iego [cesarza] á záchowáć ſie według przodkow ſwoich. BielKron 200, 200v.

»z przodkow« = od (czasów) przodków; de maioribus PolAnt; a maioribus Modrz; a progenitoribus Vulg (40): Iakom ia nyerabyl drew w dzierzawie Iego M-czi pana pothcomorzego Marczina Volskyego Iedno w oycziznye swey ktorąm sprzothkow swich zatrzimal i ktoreyem w poziwanyv bil s przothkj swemy ZapWar 1546 nr 2620 [idem] 1546 nr 2619; LibLeg 11/170v; SeklKat A2; DiarDop 100, 102; RejFig Cc7v; OPaleńſkie ty s przodkow/ zá ſkąpe miewáli/ Aleby tym dziſieyſzym/ w tym krzywdę dzyáłáli. RejZwierz 70v; OrzRozm R4v; náucżył [Józef] brácią/ gdy ich będzye pytał Krol około iakiego ſie obieráią goſpodárſtwá/ áby rzekli/ ieſteſmy páſterze owiec s przodkow ſwoich [Vulg Gen 46/34] BielKron 18; A bowiem [Litwini] chwalili s przodkow ſwych za Bogá ledá co/ ogień/ węże/ láſy/ Słońce. BielKron 382, 296, 355v, 407v; Patre clarissimo natus, Maioribus praeclarus, Známienity/ Oſobliwy z przodków ſwych. Mącz 55d; PRzyrodzenie náſze mdłe/ á ieſzcże iáko iuż o tym wielekroć ſłuchamy/ z onych przodkow náſzych grzechem á gniewem Páńſkim záráżone RejPos 352; BudBib Esth 14/5; TYm [Podoleckim] wiedz s przodkow nie zeſzło nic ná dobrey ſławie PaprPan N3v, F4v, X4v; ModrzBaz 32; Lecz to więtſza/ gdy kto ieſt z przodków téy zacnośći/ Zeby mógł ſławnym bydź zwan/ y króm ſwéy dźiélnośći: A záś ták żyie/ że téż króm przodków ſwych ſłáwy/ Mogłby záwżdy bydź znácznym prze ſwé tylko ſpráwy. KochFrag 42; SkarŻyw 269; PaprUp K3v; zem nieiest mei Iuris ale dawnym sługą tegodomu zprzodkowswych ActReg 159; Dźiękuię Bogu ktoremu ſłużę z przodkow (marg) moich. L.S. (–) w czyſtym ſumnieniu/ iż bez przeſtánku ćiebie wſpominam w prośbách moich WujNT 2.Tim 1/3; SarnStat 1024; PowodPr 5, 36, 62; TWoie cny miedzy wſzemi Pánow Cernych domie/ Spráwy z przodkow pochodząc ſłynęły wiádomie. PaxLiz ktv; [BielKron 1551 145v].

~ Połączenia: »jeszcze z przodkow« (1): STAn to zdawná ieſt wźięty ieſzcze zdawnych przodkow Gdyż w tym domu nie było ni żadnych wyrodkow MycPrz I A2v.

»napierwej z przodkow« (1):Wyſzli oni [Cyganie] napierwey ſprzodkow ſwych z Afryki przed głodem ſkráginy Cyrenáiki BielKron 262.

Wyrażenie: »z przodkow dawnych, staradawnych« [szyk 2:2] (2:2): żadny nie może práwie przywłaſzcżyć ſobie kráiny z dawnośći właſney/ w ktorey by z przodkow ſwych ſtárádawnych nie odmienny był. BielKron 335v; MycPrz I A2v; A ten mąż ná koniu/ ktorego zową Pogonia/ Herb Wielkiego X. Litewſkiego właſny z ſtárádawnych przodkow kleynot tego Kśiążęćiá zacnego/ co znácży? WysKaz 45; PowodPr 61.
Szeregi: »z przodkow i do tego czasu« (3): Ku temu téż obiecuiemy/ y powinni będźiemy wſzech przerzeczonych Kśiążąt źiemie Kiiowſkiéy obywátelów y potomków ich/ [...] w ich ſtárádawnéy czći y doſtoynośći/ iáko z przodków ſwoich y do tego czáſu byli záchowáć SarnStat 1062 [podobnie (2)] 115, 1192.

»z dawna i z przodkow« (1): TEn [Leśniowski] práwie z Duchem ſwiętym/ vprzeymie chce zmową Bo go z dawná Gołąbkiem/ ták y s przodkow zową. RejZwierz 82. ~

»za przodkow« (11): LibLeg 8/133; tákże zá náſzych przodkow/ Kápłan klękał przed Ołtarzem/ á Krol klękał przed Kápłanem OrzRozm D3; BielKron 244, 401; Widzę że ſię ſzkodliwſza z ſtáłá dźiś odmiáná/ Ktora zá Przodkow wáſzych byłá nieſłycháná. Prot A2; MycPrz II A2, C4; KochOdpr C; WujNT 114.

~ Wyrażenie: »za starych przodkow« (1): IEdnego [...] roku zá ſtárych przodkow náſzych námnożyło śię beło wilkow bárzo wielka wielkość w źiemi iedney CzahTr D3.
Szereg: »za przodkow i rodzicow« (1): Zá przodkow y rodzicow náſzych, y zá náſzych Iuſz teſz dawnieyſzych czáſow, bogáta ſzláchcianká, Doſyć miáłá gdy wźięłá od rodźicow ſwoich Parę pektoralikow, á choć ieden krzyżyk CiekPotr 29. ~

W przen (4): O nieſzcżęſne Ieruzalem á mizerny ſwiecie thych dziſieyſzych cżáſow náſzych/ przecż ſie nie karzeſz tym nędznym vpadkiem przodkow ſwoich? RejPos 197v, 198; y Rzecżpoſpolita ſpodźiewa ſię tychże owocow cnoty/ ktore od przodkow wźięłá/ od potomkow tákże wźiąć. ModrzBaz [41]; Ale iżeś nieſzcżeſna corko Bábilonſka [tj. sławna Polsko] puśćiłá po wielkiey cżęśći nity tego vſzykowánia ſwego/ [...] ták iż w tobie nie náyduie ſie iáko w przodkach twoich/ iedenże P.Bog wodz twoy/ ále Báłwani rozmáitych á niezlicżonych Sekt: tedy też/ [...] PowodPr 5.
Przen (6): (nagł) Kátárzyná Krolowa dziſieyſza. (–) CEſárzá Oycá miáłá/ á Striyá drugyego/ [...] Lecż nazacnieyſzy przodek/ cnotá s pocżciwoſcią/ Ktorych tá páni ſtrzeże/ zá wielką pilnoſcią. RejZwierz 49.
a) O zwierzętach (4): Bo miałći też pan Dudek/ záwżdy przodká pſtrego/ A wżdy nadobnie śmierdzi/ vrodzoność iego. RejZwierz 85v; Cżerwie [bykorodnych pszczół] ktore ćiáło wołu robotnego tocżą/ W płowe ſię ſkrzydłá obłocżą. Więc iáko był robotnikiem/ on przodek rogáty/ Ták też roy/ z prace bogáty. KlonŻal C2v, C3; A kiedy iuż podroſtą oni wyrodkowie [tj. pisklęta kukułcze w cudzym gnieździe]: Właśnie ſię ták obchodzą/ iáko y przodkowie. Krwie y gniazdá onego dźiatecżki rodzone Szárpaią/ wyżymáią páśierbiętá one. KlonWor 61.
b) O roślinie (1): ktore [ziarno]/ właſność á moc tę/ ktorą od przodká ſwego pirwſzego ziárná wzięło/ podáie temu ziárnu/ ktore wypuſzcża s ſiebie GórnDworz D2.
a. O Adamie i Ewie (38): Mącz 283c; Ono ſobie wſpomni co [smok, tj. szatan] mowił przodkom náſzym w Ráiu: Cżemuż ſie tego Bogá ták boicie? RejAp 110v, 45, 100, 167; Pan zá wyſtępkiem przodká náſzego ták ná tym ſwiecie nędznim poſtánowić racżył/ ábychmy w pocie cżołá ſwego ſzukáli chlebá ſwego RejPos 71, 2, 15v, 16v, 32, [77]v (17); Abowiem przyrodzenie cżłowiecże przykłonne ieſth ku boiáźni ieſzcze z onego przeſthráchu w Ráiu przodká náſzego/ gdyż ſie ze wſzytkimi przypadki iego rodzimy. RejZwierc 78v; Zywot pierwſzych rodzicow náſzych Iádámá y Iáwy/ ná dwie cżęśći rozdzielony. Pierwſza o ſtworzeniu świátá y dárách ſktoremi P. Bog przodki náſze w Ráiu poſtáwił/ y o grżechu y vpadku ich SkarŻyw 257, 260 [2 r.], 261, 262 [3 r.]; WerGośc 210.
Zwrot: »z jednego przodka iść« (1): A ieſliby ſie to ták niáło [!]/ [...] iż w káżdey rzecży ieſth oná ſkrytha moc/ á włáſność pirwowſianego ziárná: toćbyſmy wſzyſcy iednácy być muſieli/ gdyż z iednego przodká idziem GórnDworz D3.
Wyrażenia: »pirwszy przodkowie, przodkowie Jadam i Jawa« [szyk 1:1] (1:1): [zła a uporna myśl przychodzi nędzniczkowi, tj. człowiekowi] z oney ſkáżoney á zepſowáney nátury iego/ ktora ſie w nim zácżęłá ieſzcże od pocżątku ſwiátá/ zá przeſtąpieniem ieſzcże pirwſzych w Ráiu przodkow iego. RejPos 330; SkarŻyw 358.

»pi(e)rwszy przodek Adam, przodek Adam, pirwszy przodek, [przodek pierwszy]« (2:1:1): GliczKsiąż C6; Bo ſłuchay iáko ten dobrotliwy Pan/ ieſzcże onego pirwſzego nędzniká przodká náſzego/ w onym Ráiu roſkoſzy iego/ był oświećić racżył RejPos 337v, 138; Teżbyſmy y o ſtworzeniu Swiátá nieobeſzłego/ y człowieká pierwſzego przodká náſzego Adamá/ á ſnadź y o Bogu y iego Przykazániu/ y náuce zbáwienney żadney wiádomośći niemieli/ by nam był tego Moizeſz piſſáną z Duchá S. Hiſtorią/ á potym Ezdras/ y Helchias ná potomne cżáſy/ nie podáli StryjKron A; [SenekaGórn 150 (Linde)].

2. Poprzednik [w tym czyj (455): pron poss (358), G sb i pron (95), ai (poss) (2)] (467):
a. Poprzednik na urzędzie świeckim lub kościelnym (w odniesieniu do władców świeckich często też antenat); maior Modrz, JanStat; antecessor JanStat, Cn; praedecessor JanStat; antecursor, anteambulo, decessor, praeclamitator, praecursor, praeminister, praeventor, prodromus Cn (329): Namyesczv tham robylem gdzie przothkovie kxiandza opathovy hy iego conventhv smemy przothky robyly ZapWar [1526] nr 2454; MiechGlab 49; A bandzieſſ go [= baszę] szandal y proſzil thak yego przothkovye nathem myeſczv na kthorem on yesth theraſſ bandacz nam przyaczyelmy bily dobremy thak ze by on thesz nam byl. LibLeg 7/36v, 6/55, 78, 159, 7/36v, 40v (12); Grzegorz S. papyeż nye tylko nyechćyał ſye piſáć ábo zwáć powſſechnym biſkupem/ Ale ſwyádſſy/ iż żaden zprzodkow yego/ tego ták ſproſtnego przezwiſká vżywáć nyechćyał KromRozm III O6v, P4v [2 r.]; iż KIM nie raczy sobie ręki zawirać, aby on dobry krolewskiemi szafować jako przodkowie jego wedle wolej swej nie miał Diar 36, 62; DiarDop 113; GroicPorz f4v; KrowObr 17v; żeś Wáſzá Krolewſka Miłość po przodkoch ſwych chwalebnych/ ná thych ſławnych pańſtwach od niego [Boga] ieſt Krolem/ pomázańcem/ y wielkim możnym Pánem/ á wodzem ludu Bożego poſtáwion BibRadz *2; WEſpezyanus Fláwius pánował lat dzyewięć ná Ceſárſtwie z dobrą ſławą á godnoſcią/ [...] ktory iákmiarz wſzytkę vpádłą Rzecżpoſpolitą nápráwił/ co iego przodkowie pokáźili. BielKron 146; TRáiánus Vlpius Ceſarz od przodká ſwego vſtáwiony ten napirwſzy był Ceſarz cudzozyemiec BielKron 148v; á vcżynił to Ceſarz Máximilian nie nowym przykłádem/ ále przodkow ſwoich náſládował BielKron 231, 90v, 148v [2 r.], 180, 189v [2 r.], 199 (21); OrzQuin Lv; WujJud 17, 17v; Y záchowaſz W.Kr.M. tym powinność ſwą poddánym ſwoim/ [...] w miłośierdźiu/ ták iáko przodkowie Wáſzey Kr. M. łáſkáwie á miłośćiwie nam pánowáć á roſkázowáć będźieſz racżył. WujJudConf 16v; BiałKaz K3, L; PaprPan V4v; Acżkolwiek ieſtem niegodnym potomkiem Piotrá S. y nie tákim iáko byli przodkowie moi/ Agápetus/ y Silweryus/ ktorzy tego Heretyká wyklęli/ wſzákże tego nie vcżynię. SkarJedn 137; Ná koniec to cżego iego [Michała carogrockiego patriarchy] przodkowie nigdy w odſzcżepieńſtwie nie cżynili/ pocżął Láćińſkie kośćioły y klaſztory w Konſtántynopolu y w Grecyey pſowáć SkarJedn 244, 33, 105, 139, 189, 397; Dobrá Biſkupie przez przodki iego [tj. przez poprzednich biskupów]/ ták były zgubione y zniſzcżone/ iſz y pożywienia Biſkup niemiał: á cżęſto Hugo S. y głod z ſwemi ćierpiał. SkarŻyw 291, 319 [2 r.], 463; [Ringolt Algimuntowic] począł ſię piſáć Wielkim Xiędzem Litewſkim/ Zmodźkim/ y Ruſkim w czym inſze przodki ſwoie wſzyſtki przewyzſzył StryjKron 285, 285, 395; CzechEp 50, 333, 340, 370 [2 r.], 411, 419; Otoż co dźiśieyſzy pochlebcy naświętſzym/ to zacny przodek Papieżow [tj. papież św. Grzegorz]/ złoſliwym názywa. NiemObr 61, 178; áni tego (iáko o ſwey náuce Luther piſze) z podłáwia wyrwáli/ ále ſię tego od Papieżow Rzymſkich vcżyli/ [...] ći záś od przodkow/ przodkowie od dawnieyſzych ReszPrz 29; ReszList 144, 190; KochProp 14; Leſko Xiaze Sierackie/ bel Pan rowni tztnota y meſtwem przodkom ſwoim. PaprUp B3v, Fv; przodkowie wáſzéy Kró⟨lewskiej⟩ M⟨iłości⟩ nie pod ſtrzechą leżąc/ ále w polu ſie potykáiąc budowálić ták wielkié páńſtwo. OrzJan 86, 3, 61, 74, 85, 97, 100; Obiáśniáiąc tedy Státutá o tym przez przodki náſzé pierwéy vczynioné/ vſtáwuiemy: áby [...] SarnStat 72; á kośćioły Króleſtwá náſzégo przez przodki náſzé ſą hoynie nádáné SarnStat 192, *3v, 3, 12, 42, 54 (59); ANNA, czorká ZYGmuntá/ iſta IAGIELLowná/ S STEFANEM Małżonkiem ſwym/ Przodkom będźie rowná. KlonKr A4v, B4; [BAizet krol Turecki nad przodki ſwe fortunnieyſzy/ tęn wiele kroleſtw krzeſciáńſkich pobráł BielKron 1551 118v, 49v].

W połączeniach współrzędnych z rzeczownikiem, zaimkiem dzierżawczym lub zaimkiem osobowym [typu: kto i przodkowie (43), czyj i przodków (12), kto i z przodkami (1)] [szyk 34:22] (56):LibLeg 9/51v, 11/171, 185v; Mowił to pan Rej w sobotę dosyć układnie, przypominając chuć i pozwoleństwo narodu polskiego ku KIM i przodkom jego. Diar 61, 88; DiarDop 110; Owa gdyby Krol Zygmunt wſtał zmartwych/ práwie by thák rzekł/ Zem áni ia/ áni przodkowie moi w tey Polſzcze nie krolowáli OrzList hv; BielKron 370; RejZwierc 194; Moſkiewſkiego też lekce w tym nie pokładaymy/ Czułość y biegłość iego iedno rozſądzaymy. Ktora ieſt dobrze znáczna s pobrania ziem wiele/ Gdyż ie on y s przodkámi tak poſiadał ſmiele. MycPrz I [C]2v, II C2; SkarJedn 105, 106; Práwo kośćielne każe/ áby wſpráwach wielkich nic ſię bez Biſkupá Rzymſkiego nie ſtánowiło [...] Dla tego was y przodki wáſze Apoſtolſkie męże/ Pan Bog ná wyſokim zamku poſtáwił/ y wſzytki wam kośćioły zlećił SkarŻyw 394; ReszPrz 31; ActReg 43; A ták wſzytkié po tym to ſtátućie dániny/ dárowizny wieczné/ feuda álbo lenna, téż y przedánia náſzé y przodków náſzych: [...] máią bydź y ſą tym Státutem káſowáné SarnStat 84 [idem 92]; Ieſliby téż przez nas/ álbo przez przodki náſzé komu były dobrá confiſcowáné/ á potym tákowe dobrá były przez nas álbo téż przodki náſzé záśię wróconé/ [...] tákowé dániny máią zoſtáć cáłe SarnStat 94; Formá przyśięgi Podkomorzégo. [...] ktemu kśięgi ſwe/ y przodkow ſwych/ wiernie chowáć/ y w nie wpiſowáć będę. SarnStat 458; áby Iego Królewſka M. [...] wſzelákim piſmem nádáné Przywileie y Práwá od wſzech przodków Iego K. M. y od Iego K. M. ſámégo/ z dawnych czáſów/ y od poczęćia Vniiéy/ [...] cáłé y nienaruſzoné záchował SarnStat 1021 [idem 1023] 53, 61 [3 r.], 92, 94 [2 r.], 239 (40).

W połączeniu z tytułem lub imieniem przodka [w tym: przodek + tytuł (imię) (50), tytuł (imię) + przodek (41); z przydawką do imienia lub tytułu: świętej pamięci (16), sławnej pamięci (4), święty (2)] (91): ysz przodkowie naschi Czarzi ocziecz nasch Menlykherey Czarz brath nasch, Mahmetkyrey Czarz Dzyad nasch. Azgherey czarz. [...] do wyelkiego Cazymierza [...] wgoſtzyne przyeſzdzaly. LibLeg 10/95, 6/78, 6/159, 10/95; Diar 74; DiarDop 112; KrowObr 233; Dárius Krol Perſki dekret Krolá Cyruſſá prżodká ſwego/ o budowániu kośćiołá Bożego w cále záchowywa Leop 1.Esdr 6 arg; BibRadz *2; Then [Kazimierz] imo wſzytki Polſkie krole przodki ſwe/ Polſkie kroleſtwo goſpodárſtwem/ cżuynośćią/ thákież práwy/ vſtáwy/ budowánim/ y innymi rzecżami dobrze opátrzył BielKron 376, 100, 185; Tám wycżytaſz iákiey byłá záwżdy powagi ſtolicá Piotrá S. á iákie v Ceſarzow przodkow tego Micháłá mieyſce miáłá. SkarJedn 215, 106, 246; SkarŻyw 394; CzechEp 418; NiemObr 158; ReszPrz 31; [papież Grzegorz XIII] wſzyſtkich tą práwie pilnośćią y cżuynośćią/ ktorą w przodkách iego/ tegoż imięnia Grzegorzách Papieżach byłá/ chce Pánu Bogu pożyſkáć [!] ReszHoz 135; Wſpomni iáko Krol łáſkáwy/ Ná ſwe przodki Boleſłáwy. KmitaPsal A3v; ActReg 30, 32, 97; Vſtáwiamy/ áby żadna praeſcriptia [...] począwſzy od śmierći przodká náſzégo ſławnéy pámięći Zygmuntá Auguſtá/ áż do Roku od dniá koronáciiéy náſzéy/ w práwie káżdym nikomu nie ſzły. SarnStat 6; przychyláiąc ſie do decláráciiéy S. pámięći Królá Stephaná przodká náſzégo/ ná Séymie Wálnym Wárſzáwſkim w roku 1585. zá pozwoleniem wſzech ſtanów Koronnych vczynionéy/ onę authoritate praeſentis Conuentus ápprobuiemy SarnStat 105; ACz przez święté niegdy Króle Polſkié przodki náſzé z ſtárádawná było vſtáwiono/ [...] áby [...]. SarnStat 177; Téż ſtoiąc przy Conſtituciiéy Wielkiégo Káźimiérzá Królá Przodká náſzégo vſtáwiamy: iż [...] SarnStat 927, 11, 12, 13, 53, 59 (60); [Amurat ſin Orcanow/ Heleſpontu y Caliopolá dobył/ á gdy do Adrinopolá [!] ciągnął/ Laſarz przodek Deſpotow Serbſkie y Bulgarſkie Kxiążę/ záiechał mu z ſwym ludem BielKron 1551 118v, 262v]. Cf »za przodka«.

W przeciwstawieniu: »sukcessor ... przodek« (1): Záden ſucceſſor/ więtſzey władzey/ y zwierzchnośći/ w vrzędźie ſwoim przywłaſzcżyć ſobie nie może/ nád tę/ ktorey przodek iego/ ná onym mieyſcu będąc vżywał NiemObr 48.

W charakterystycznych połączeniach: przodek cesarski (waszej cesarskiej miłości) (2), despotow, hospodara (2), jego (waszej) krolewskiej miłości (17), krola (2), zwierzchniego pana; przodek chwalebny, namilszy (2), pobożny, zacny (2); przodka(-ow) dekret, drogi, konstytucyja (6), krolowanie, księgi (2), listy (2), łaska, miłosierdzie, nadanie(-a) (3), panowanie, postanowienie, postępek (2), prawa (2), przedanie (2), przysięga, przywileje (12), spisy, statut(y) (9), uczynki, uprzywilejowanie, ustaw(y) (5), zapisy, życzliwość; od przodka(-ow) darowany, kreowany, odsądzon, opatrzony, (po)dany (wydan(y), nadany) (22), podniesiony, pozwolony, rozdany, uczyniony, ustanowiony, ustawiony; za czasu przodkow (6); przodkom rowny; fortunniejszy nad przodki; prze przodki nadany (5), odjęty, przyzwolony (przyzwalany) (2), publikowany, uchwalony, uczyniony (3), umocniony, uprzywilejowany, utwierdzony, (wy)da(wa)ny (4), zapisany; być więtszym niż przodkowie; naśladować przodkow; przeciw przodkowi zachować się; przodkom kłaniać się, porownać (być rownym) (3), przodki przewyższyć; wspomnieć na przodki; nad przodki słynąć; za przodka mieć; z przodki zrownać (się) (2).

Zwroty: »nie chcieć wydać przodkow« = nie chcieć być gorszym od poprzedników (1): ázaż y teráznieyſzy Papież/ (niechcąc ni wcżym wydáć przodkow ſwych) nie wypráwił tákże tey ſztuki/ [...] dni dźieśięć vćiąwſzy [tj. skróciwszy okres świąteczny o dziesięć dni]: dla ktorych też świąt ſwych pomknął CzechEp 381.

»od przodkow, z przodkow mieć« [szyk zmienny] (3:1): LibLeg 10/71, 11/28; Awſſakoz iz miaſta ktore sklady mayą od przodkow naſſych ſą vprzivilieiovane, [...] thęſmy odpoviedz dali radąm naſſem y poſlom Ziemſkim ComCrac 12; A to [chęć męczenia chrześcijan] miał [Julian Apostata] y z przodkow ſwoich tyrránow SkarŻyw 130.

»od przodkow nie wyradzać się« [szyk zmienny] (2): Tegoż też dniá piſał Frydrychowi Sáſkiemv kſiążęciu [cesarz Maksymilian]/ [...] áby ſie nie wyradzał od przodkow ſwych/ ktorzy byli zdawná ſławni y Krześćiánie dobrzy BielKron 193v, 194v.

»od przodkow wziąć« [szyk zmienny] (3): á Rzecżpoſpolitą wtákiem poſtánowieniu/ w iákim ią był od przodkow ſwoich wźiął [quo a maioribus acceperat] [król Jan Olbracht] y on ſam záchował/ y ſwemu potomſtwu podał. ModrzBaz 21v; NiemObr 74; Phil Q.

Wyrażenia: »przodek najbliższy« (1): Iż z ſtrony ſłáwetnych Wóytá y Przyśięgłych [...] prośba byłá vcżynioná/ ábyſmy z wrodzonéy ſczodrobliwośći y łáſki świętéy pámięći Naiáſnieyſzégo Kśiążęćiá Páná Włádyſłáwá [Jagiełły] Królá Polſkiégo przodká náſzégo naiblizſzégo y Oycá namilſzégo [nostri immediati praedecessoris et genitoris charissimi JanStat 1016]/ liſt Párgáminowy potwiérdzenia Przywileiu Iáſnégo Kśiążęćiá y páná Káźimiérzá Królá Polſkiégo/ [...] [raczyli potwierdzić] SarnStat 951.

»obyczaj (a. zwyczaj) przodkow« [szyk 3:1] (4): MetrKor 31/621; BielKron 102; CzechRozm 81; ia złáſki Bożey Ceſarz/ [...] to ná cżym więtſza cżęść oycow [synodowych] przeſtánie/ wedle zwycżáiu moich przodkow/ y wedle możnośći świętego Ceſarſtwá/ bez żadney wymowki/ bronić tego obiecuię. SkarJedn 289.

»pirwszy przodkowie« (1): W ten cżás nád Izráelem/ Achab ſyn Amrego/ Krolował cżłek niezbożny/ ktory wieku ſwego/ Tym nawięcey nád ſwoie/ pirwſze przodki ſłynął/ Ze ie złoſcią przechodził HistHel B.

»przykład przodkow (przodka)« [szyk 7:2] (9): Diar 114; A thu ſie vcżcie á vpominaycie nędzne kſiążętá kápłáńſkie/ s przykłádu tego przodká ſwego [tj. Jaira]/ o ktorym tu Ewányeliſtá s. piſze RejPos 255v; ActReg 17, 122; MY tedy Włádyſław/ wielkim pożądániem/ y przodków náſzych przykłádem [praedecessorum nostrorum exemplo JanStat 244]/ iáko obrońce y záchowywáćiele Praw/ Wolnośći/ y Przywileiów kośćielnych/ y oſób iemu poddánych/ [skazujemy] SarnStat 189, 14, 48, 898, 943.

»przodkowie sławnej pamięci« [szyk 2:1] (3): obowięzuiemy ſie/ iż té wſzytki [...] Przywileie y Liſty przez Przodki náſzé ſławnéy pámięći [per antecessores nostros piae memoriae JanStat 18]/ á miánowićie przez Królá Iego M. Oycá náſzégo ſłuſznie y ſpráwiedliwie dáné y wydáné/ mocnie á nieporuſzenié dźierżéć/ [...] będźiemy SarnStat 13 [idem] 164. Cf »za sławnej pamięci przodka«; cf też W połączeniu z tytułem lub imieniem.

»starsi przodkowie« (1): Trzecziego dniá Ceſarz poſłał liſt Senatowi ſiedzącemu/ wyznawáiąc ſtárſze ſwoie przotki záwżdy w krześćiáńſkiey wyerze być BielKron 197.

»stolec przodkow« (1): goły ktory w ręku trzymał podał mu miecz [Marszałek Wielki Litewski królowi Aleksandrowi]/ ktory on wziąwſzy zá dobrowolne ná Wielkie Xięſtwo y Stolec przodkow ſwoich podnieſienie/ Xiążętom y Pánom Litewſkim podziękował StryjKron 667.

»święty, świętej pamięci przodek« [szyk 4:1] (4:1): CzechRozm 81; WSzyſtki domy Bożé álbo Kośćioły/ we wſzytkich ich práwiéch/ [...] których zá czáſów świętych Przodków náſzych Królów Polſkich [quibus temporibus dominorum praedecessorum nostrorum Poloniae regum JanStat 190] y Kśiążąt vżywáli/ chcemy wcále záchowáć. SarnStat 181 [idem 628, 890]; przeto ták ninieyſzé vſtáwy náſzé (któré máią w ſobie potwiérdzenié ſtárych) iáko dawnieyſzé wſzytkié (któré przez świętéy pámięći Przodki náſzé Króle Polſkié iedné zá drugiémi ſą dáné) [...] pozwalamy náſzą bytnośćią ſkázuiąc/ áby ná wieki były ważné. SarnStat 938, 628, 890. Cf też W połączeniu z tytułem lub imieniem.

Szeregi: »przodek i ociec« [szyk 2:2] (4): Abi pan Voyewoda przimyerze tho. thak yako przodkowye yego y oczyecz czinyly. prziſzyegam ſſwam vczwyerdzyl. LibLeg 11/171; OrzJan 90; My tedy Oycá y Przodká náſzégo [progenitoris, et praedecessoris nostri JanStat 246] namilſzégo wſzyſtką vmyſłu náſzégo vśilnośćią chcąc pilnie náſzládowáć/ tákowy liſt [...] pochwalamy SarnStat 899, 951.

»przodek albo ordynator« (1): Tertulian do Heretykow ták mowi: [...] niech okażą porządek Biſkupow ſwoich/ ták iednego zá drugim od pocżątku poſtępuiących/ żeby pierwſzy on Biſkup/ ktorego z Apoſtołow álbo z Apoſtolſkich mężow (ktoryby iednák z Apoſtoły trzymał) miał przodka álbo ordynatorá ſwego. WujJud 135v.

Jako ostatni człon we współrzędnym połączeniu dwuczłonowym: »... i in(n)i przodkowie« (4): A nád to/ ácz ſam Oyćiec náſz/ y ini Przodkowie náſzy/ [...] ták té conſtitucie/ pomienioné [...] wydáli: wſzákże [...] SarnStat 915, 541. Cf »za przodka«.

Wyrażenia przyimkowe: »od przodkow« (1): ZAmiány y frymárki/ ktoréby od przodków naſzych weſzły w domy ſzlacheckié wiecznośćią/ ieſliby o té dobrá kto pozywał/ [...] tedy ſpráwy tákié ſámi ſądźić mamy w Litwie. SarnStat 91.

»wedle (a. według, a. podług) przodkow« = tak jak przodkowie (4): takze yego Czes. M. raczil mv [wojewodzie wałaskiemu Piotrowi] roſkazacz abi takiesz wedlie przodkow swich to woyewodztwo trzimal wgranyczach tich LibLeg 10/65v, 10/65; BielKron 198; ActReg 31.

»z przodkow« (1): TAkże obiecuiemy/ iż [...] dániny z Przodków náſzych dóbr práwem dźiedźicznym nádánych/ miáły bydź zá Lenná poczytáné SarnStat 87.

»za przodka (przodkow)« (14): GliczKsiąż Lv; Zá przodkow Krolá Iego Miłośći tákiego odſzcżepieńſtwá niebywáło. WujJud 17; Zaſz nowiná byłá/ zá przodkow Krolá Páná náſzego zmárłego zá onych potomkow Piaſtowych. Tátárom okrutnym y drapieżnym nieprzyiaćielom/ po wſzyſtkiey polſzcże woiowáć y ſzkodźić? BiałKaz H3v, H4; SarnStat 74.

~ W połączeniu z tytułem lub imieniem przodka (7): IZ między narodámi Polſkim i Wielkiégo Kśięſtwá Litewſkiégo/ około ſpółecznośći źiemie Inflantckiéy [...] ták zá Królá Stephaná przodká náſzégo/ iáko téż ná Elektciéy y Koronáciiéy náſzéy róznice były SarnStat 1200, 450, 1051, 1146, 1208, 1209 [2 r.].

Wyrażenie: »za sławnej pamięci przodka« (1): o czym po kilká Séymów przeſzłych Wálnych/ zá ſławnéy pámięći przodká náſzégo Zygmuntá Auguſtá Królá Polſkiégo/ namowy czynili. SarnStat 1146.

Jako ostatni człon we współrzędnym połączeniu dwuczłonowym: »za ... i innych przodkow« (2): y pámięć ieſt/ że y zá nieboſczyká Królá Zygmuntá Oycá y innych przodków náſzych/ tákże téż weſpółek té vrzędy z Dignitárſtwámi bywáły SarnStat 78 [idem] 335. ~

b. Ten, od kogo ktoś przejął naukę, poglądy; mistrz, nauczyciel [w tym: w polemikach religijnych (38)] (44): Chczemyli wyſſzey rozumu podnieſć naydziem inſze przodki naſze, á zwłaſzcża czo ſie tycże kazni krzęſcianſkiey. BielŻywGlab nlb 8, nlb 9; KromRozm II v4v; wſzyſcy przećiwnicy łáwice tey Rzymſkiey/ o tę ſkáłę łby ſobie potłuką/ ták iák ich przodkowie Arryuſzowie/ Mácedoniuſzowie/ Neſtoryanowie/ y Ewthychowie/ o tę ſkáłę ſye potłukli. OrzList h2v; A ieſli [niedowiarkowie] nie ſą z Bogá/ á nie ſą ſynowie Boży/ thu ſie niechay domyſláią ſkąd ſą/ á ktorzy ſą przodkowie ich RejPos 84; CzechRozm 69; iſz ták wprzáſnym iáko w kwáśnym chlebie/ poświęcony Sákráment przenaświętſzy być może: wedle zwycżáiu/ iáko ktorey ſtronie od przodkow podano ieſt. SkarJedn 274, 355 [2 r.]; Tym heretictwo y nowe ſekty potępiſz/ iż przodkow ſwych vkazać niemogą/ iż ſucceſsyey od Apoſtołow niemaią SkarŻyw A4, 394; CzechEp 94 [2 r.], 172, 350; [Donatyści] tym ſię zákłádáli/ iz ich przodkowie nieſpráwiedliwie od Biſkupow Rzymſkich ſądzeni byli NiemObr 63; ReszPrz 101; ReszList 188; Tychże przodkow ſwoich [tj. arian] náśláduiąc Czechowic w ſwoim nowym teſtámenćie toż mieyſce ták pſuie y nicuie mowiąc: [...] WujNT 305, przedm 8; SkarKazSej 699b.

W połączeniach współrzędnych z rzeczownikiem lub zaimkiem osobowym [typu: kto i przodek (przodkowie)] (2): CzechEp 252; Y dla tego ći Sákrámentarze y przodek ich Berengárius/ ták te ſłowá ś. Ewángeliey pſowáć chćieli/ ábyſmy z tego mieyſcá vtwierdzenia o prawdźiwym ćiele w Sákrámenćie nie mieli. SkarKaz 204b.

W połączeniu z imieniem, nazwiskiem lub nazwą urzędu [w tym: przodek + imię (nazwa) (5), imię + przodek (3)] (8): GliczKsiąż E2v; Drudzy byli Mędrcy Włoſcy/ ktorych przodek Pitágorás/ ten ſie nie obierał iedno w licżbie á rozmierzániu ſwiátá y w ſpiewániu. BielKron 121v; Bo on [Kalwin] nie inácżey o tym Sákrámenćie rozumie iedno iáko y Zwinglius przodek iego/ że ieſt tylko znákiem álbo figurą Ciáłá y Krwie Páńſkiey. WujJud 172v, 170v; Ieſli v nich [heretyków] wiárá Kátolicka/ cżemu dopiero powſtáłá? cżemu nie Apoſtołá ktorego ále Lutrá ma przodká? SkarJedn 28; Opuſzcżam przez lidzby świádectwá świętych męcżennikow/ Biſkupow Rzymſkich/ [...] ktorzy ná tey ſtolicy śiedząc tego vcżyli/ y tę náukę y podánie od przodkow ſwoich Apoſtołow mieli: iż Rzymſki kośćioł od Chryſtuſa zá przedni y głowę wſzytkim poſtáwiony ieſt. SkarJedn 112; SkarKaz 43a, 204b.

W połączeniach szeregowych (2): yzeſzmy tego doczekaly obyauyenya czego ſthrudnoſzczyą przeſz ducha ſzwyątego naſzy przodkouye myſtrzouye y doctorouye ſyą douyadoualy PatKaz I 15v; Poniewaſz ſą owi [luterani, zwingliani, nowokrzczeńcy] bez oycow/ bez przodkow/ bez trádycyi/ y podánia dziedzictwá y mocy raz od Chryſtuſa wziętey. SkarJedn 34.

W charakterystycznych połączeniach: błędy przodkow, heretyctwo, nauka, pisma, podanie, wykład; przodkow naśladować (3), imię nosić, nie moc okazać; od przodkow podano; z przodkow [co] zebrać; przodki(a) mieć, tłumić, zwyciężyć naukami.

Zwroty: »od przodkow mieć« (2): My żadnych Ceremonij Greckich nie gánim/ ktore od ſtárych S. przodkow máią/ byle ſię prawdzie Bożey y piſmu S. nieſprzećiwiły. SkarJedn 239, 112.

»od przodkow wziąć« [szyk zmienny] (3): WujJud 169v; CzechEp 45; A iż drudzy piſmá ſwoiey náuki zoſtáwili/ bárzo nas vmocniáią w prawdźie Kátholickiey/ ktorą od przodkow ſwoich Apoſtołow wźięli. SkarKaz 43a.

Wyrażenia: »przodkowie dawni (a. dawniejszy)« (2): CzechEp 418; iáko y dźiś mniemam/ wiele ſię tákich ſerc dobrych náyduie/ ktorzy/ w tymże błędźie [tj. fałszywej interpretacji Pisma św.] onych przodkow dawnych náśláduią/ mniemáiąc by to dobrze y przyſtoynie cżynili z ktorych licżby boday był y X⟨iądz⟩ K⟨anonik⟩. NiemObr 99.

»prawy przodek« (1): Muſiem to wyznać iż naſz prawy przodek j ſtarſzi ieſt pan naſz Ieſus Chriſtus BielŻywGlab nlb 8.

»starzy (a. starszy) przodkowie« (2): SkarJedn 239; A wżdy to mowić śmieią [papieżnicy]/ iż tę náukę/ y tę wiárę y to wyznánie y te podánia od ſtárſzych przodkow ſwych przez ápoſtoły podáne wźięli. CzechEp 45.

Szeregi: »ociec (ojcowie) i (a) przodek (przodkowie)« [szyk 4:1] (5): [Kain] zbudował wyelkye myáſto Enos w ktorym ſie zámnożyli obrzymowye [...] Ci [...] Obcowáli nye tylko z mátkámi/ y s ſioſtrámi/ ále y z źwyerzęty/ co wſſythko z oycá á s przodká ſwego Kaimá wybyeráli yáko z yednego wzoru. GliczKsiąż E2v; Ktore [chrześcijan nie uznających zwierzchnictwa rzymskiego] oto ten Kátholik zowie przed Wáſzą K.M. Luteryany/ Kálwiniany/ Wáldenſes. (–) A wſzák to wáſzy przodkowie y Oycowie: cżyli ſie ich iuż wſtydźićie. WujJud 12, 170v, 171; ReszPrz 109. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»oryinały i przodkowie« (1): Przeto gdyż oni [luteryjanie] Originałow/ y przodkow ſwoich po ſobie porządnie od Apoſtołow áż do nich poſtępuiących okázác [!] niemogą/ iáko my okazuiemy; znák pewny ieſt/ że ich kośćioły Apoſtolſkie nie ſą. WujJud 136.

»przodek (przodkowie) i (abo) starszy« (3): Gdi ich [filozofów] piſma zwłaſzcża ſtatecżnego á ktore nieieſt przeciw wierze naſladować będziem. możem rzecz iż oni też ſą przodkowie y ſtarſzy naſzy BielŻywGlab nlb 9, nlb 8; Teraz oto dopiero/ niektorych przodkow ábo ſtárſzych wiáry ſwey/ náśláduiąc X⟨iądz⟩ K⟨anonik⟩ tę wolność nie tylko ſwym ále y opcym narodom ſpołecżną/ ćiáłu y krwi ſwoiey odiąć/ á práwie gwałtem wydrzeć vśiłuie. CzechEp 14.

c. O Żydach jako poprzednikach chrześcijan w wierze w jednego Boga (92): RejPs 156, 158v; Przipominánie pirwſzego nyedowyárſthwá przodkow náſzych [tj. Żydów na pustyni] s przeſtrzeżenim/ ábychmy ſie go theż wiárowáli LubPs V4 marg; RejWiz 95; Gdy iuż byli przeſzli przodkowie náſzy przez puſzcżą z Egipthu/ á iż iuż przychodzili ná ony mieyſcá obiecáne od Páná [...] thedy ſie był wielki ſtrách wſzcżął miedzy onemi krolmi y miedzy onymi narody/ ná ktorich grunty iuż byli weſzli przodkowie náſzy. RejAp 26v, 22v, 28, 55, 59v, 109; A toć byłá figurá onego báránká/ á toć było podobieńſtwo onego wyśćia y onego błądzenia po puſzcży przodkow náſzych. RejPos 141v; Słyſzeliſcie iáko ieſt rzecżono przodkom wáſzym/ Nie zábijay. RejPos 179; A nákoniec iáko Mánná z niebá ná Puſzcży przodkom twoim/ ták wſzytko áni wzwieſz ſkąd tobie płynąć á przypadáć będzye. RejPos [219]; Gdyż oni przodkowie náſzy thylko ſłycháli s piſmá ſwiętego/ iż ma przydź Meſyaſz/ iż ma Bog Ociec zeſłáć zbáwicielá RejPos [323]v, 2v [3 r.], 15, 22v [2 r.], 24, 29 (38); Cżytayże o Saulu/ cżytayże o onych przodkoch náſzych o co ie wężowie ogniſci kąſáli RejZwierc 33, 9 [3 r.], 42v, 128, 128v, 260v; WujJud 194v; WujJudConf 9; [o Piśmie Świętym] Hiſtorya [...] ábo ono porządne opiſánie rzecży ſtworzonych/ á nád to cżłowieká y vpadku iego/ obietnic y poćiech Bożych ktorymi ćieſzył przodki náſze one wierne chwalce ſwe/ á náſze wedle wiáry Oyce CzechRozm 96v; Rozny teraz ſpoſob ieſt ſpráwowánia ſie wiernych chwałcy [!] BOżych pod nowym Teſtámentem/ od onego ktorym ſpráwowáni bywáli przodkowie náſzy pod ſtárym Teſtámentem. CzechRozm 238v, 22v, 23v, 25, 25v, 27 (15); WerKaz 296; GDy ſzli Przodkowie náſzy z Egiptu: Narod IAkobow od ludu Pogáńſkiego. Sſtał ſię Lud wierny poświęconym Páná ſwego ArtKanc G2v.

W połączeniach współrzędnych z rzeczownikiem lub zaimkiem osobowym [typu: kto i przodkowie] (7): A ſnadź nie tylko z obietnic iego ſwiętych/ ále z dawná przez Proroki/ z iedynośći Boſtwá/ to nam było ieſzcże obiecano/ iż nam więcey miáło być obiáwiono/ niżli przodkom náſzym. RejPos 149; iż Moiżeſz tobie y przodkom twom [!] tylko był cieleſny á práwie iákoby widomy zakon podał y vſtáwił RejPos 179, 103v, [105]v, 149 marg, 159v; Ale ieſli go [Boga] to nic nielży że teraz záwżdy mawia z námi przez ſłowo ſwe/ á z przodkámi náſzymi miał też y przez widzenie rozmowę: tedy [...] CzechRozm 17v.

W połączeniu z imieniem, nazwą etniczną lub tytułem przodka [w tym: przodek + imię (nazwa) (3), tytuł + przodek (1)] (4): RejPos 304; Przyiął Izráelá ſługę ſwego/ wſpomniawſzy ná miłośierdźie ſwoie. Ták iáko mowił do przodkow náſzych do Abráámá/ y naśienia iego (trwáiącego) ná wieki. LatHar 66; WujNT 44; prożno kápłani wzywáć będą Pátryárchow [...] przodkow náſzych/ ktorzy odpoczywáią w Hebronie/ áby nam do ogrodá Eden otworzyli SkarKaz 382b.

W charakterystycznych połączeniach: przodkowie nędzni (2), przebrani, przestępni; przodkowie Starego Testamentu; przodkow błądzenie po puszczy, cyrograf (2), dziedzictwo, niedowiarstwo, obliczność, obowiązek(-ki) (2), przechodzenie do Boga, rozkosz, sprawy, wyście [z Egiptu], zapis.

Wyrażenia: »napierwszy przodkowie« (1): Gdyż vrzędu iego [Chrystusa] ſkutek nieiáki/ pokázował ſie w ofiárách onych ktore ſpráwowáli oni náſzy napierwſzy przodkowie. CzechRozm 35v.

»przodkowie święci« (1): Abowiem wſpomni ſobie co ty trzy pánienki [Wiara, Nadzieja i Łaska]/ o ktorych tu ſłyſzyſz/ onym przodkom ſwiętym náſzym dziwnie ſpráwowáły tu zá żywotow ich/ [...] Iáko wiárą on ſzedziwy mąż Abráám vſpráwiedliwion ieſt w ſtárośći ſwoiej. RejZwierc 128v.

»wierni przodkowie« (1): Bo inſzy ieſt Bog: inſzy Anioł od Bogá poſelſtwo ſpráwuiący: á inſzá też obietnicá od Bogá o tym naſieniu vcżynioná: ná ktorą ſie wierni przodkowie náſzy oglądáli/ y ktorey wypełnienia ocżekawáli. CzechRozm 47v.

Szereg: »ojcowie a przodkowie« (1): Bo ſłyſzyſz iż oni oycowie ſwięći á oni przodkowie twoi máło mowili/ á vpraſzáli wiele: á przedſię Dawid powieda: iż záwżdy chwałá twoiá Pánie w vſciech moich. RejPos 202v.
Wyrażenie przyimkowe: »za przodkow« (1): Pſal. 105. [...] Tu prorok wyſlawia rozliczne dobrodzieyſtwá páná náſſego/ á vpominá národ człowieczy ku chwale iego wſpomina też/ co ſie dziáło zá przodkow náſſych złáſki y rozgniewánia iego RejPs 153v.
d. Ktoś wcześniej się czymś zajmujący (2): poſluchay co mowi tenże Doktor [św. Augustyn]. Przeć tego niemogę/ iáko y w przodkach náſzych/ ták też ieſt wiele w kxięgach moich/ ktore ſpráwiedliwym ſądem/ mogą być zgánione. KrowObr 14.

W połączeniu współrzędnym z zaimkiem osobowym (1): Niektorzy ty kſięgi názwáli kſięgámi ſpráwiedliwych. A wſzákoż to dźiś máią od nas/ y od przodkow náſzych [tj. wcześniejszych biblistów]/ iż ie názywamy Geneſim BibRadz I 1.

3. Twórca, sprawca; auctor Vulg [w tym: czego (3)] (5): kto nád Cápiſtraná z fámiliiéy [tj. zakonu] Fráńciſzká S. lepſzy? kto pilniéy chował práwa? [...] ták iż téż y ſam S. Fráńćiſzek przodek téy fámiliiéy nie był poważnieyſzy OrzJan 120; [Wszakem to pierwej powiadał, O Chrystusie gdyś mnie pytał, Iż On przodek z martwych wstania I wiecznego nam zbawienia. WierzNauka 229].

[W połączeniu z imieniem [imię + przodek, przodek + imię]: Tegóż czáſu téż národźił ſye Máchomet przodek wiáry Tureckiéy JanWróż 22; GrzegŻarnPos 1597 599v (Linde) ].

Szeregi: »przodek i ociec« (1): iż to był właſny przywiley iego [Abrahama]/ że on był oycem wſzytkich wiernych/ ták Zydow iáko y Pogánow: y iákoby przodkiem y oycem obrzezánia WujNT 537.

»przodek i kończyciel ([skończyciel])« (1): w ćirpliwośći bieżmy w zawodźie ktory nam ieſt záłożony/ pátrząc ná Ieſuſá przodká (marg) przednieyſzego wodzá. (–) y kończyćielá wiáry [in Auctorem fidei et consummatorem Iesum]/ ktory máiąc przed ſobą weſele podiął krzyż WujNT Hebr 12/2 [przekład tego samego tekstu] [GrzegŻarnPos 599v (Linde)].

a. Bóg jako stwórca, praprzyczyna (2): [Iż tedi rzekł pirwei Bog/ vcżińmi cżłowieka ná podobieńſtwo náſſe/ á potim ſtói/ że Bog ſtworził cżłowieká ná ſwoi kſſtałt/ nic to niepſuie prawdi/ ktorą wiznáwami ábowiem iż bił tám ſam Bog przodkiem rzecżi/ przeto też bił powodem i wikęnácżem ſpráwi FarnZnaj 145v (Linde).]
Wyrażenie: »przodek dawny« (2): [w formule początkowej sułtańskich listów dyplomatycznych] Chwalem tego wiſsokiego Boga, ktory ieſth nad naywiſſemy wiſchi. przotkiem dawnim. ktoremv koncza nyemaſſch. MetrKor 46/46 [idem] 46/175.
[Szereg: »przodek i koniec«: Pánie Boże wſzechmogący/ ktoryś ieſt przodek i koniec/ pocżątek y dokońcżenie wſzytkich rzecży/ racż być z námi przy pocżątku y dokonániu WujPosŚw 1584 108 (Linde).]
4. Ten, kto pierwszy zaczął, inicjator, inspirator (5):

przodek komu (1): SkarŻyw 50 cf Szereg.

przodek czyj (3): Ian Krzćićiel był przodkiem Mnichow y puſtelnikow. WujNT Aaaaaav, 11 marg, Zzzzz.

Wyrażenie: »najostatniejszy przodek« (1): Ultimum principium, Nayoſtátecznieyſzy przodek/ álbo naypierwſzy od początku. Mącz 501c.
Szereg: »przodek i powod« (1): WSzytkim puſtelnikom przodek y powod był/ Páweł z Thebáidu pierwſzy puſtelnik. SkarŻyw 50.
5. Najważniejszy wśród innych (5):

W formule początkowej sułtańskich listów dyplomatycznych [czego] (3): Vyelky. wiſchi. wiſchi ſlowem nad ſlowi pomaganim. yeſcze pieczieczyą od Boga. na proroczthwye zamek a wyeza, dobiczia tey wyari, y przodek yey. MetrKor 46/46 [idem (2)] 46/117, 175.

a. Wódz (2):

przodek do czego (1): SkarJedn 123 cf Szereg.

Szereg: »przodek i wodz« (1): y do wyznánia wiáry ś. on [biskup rzymski] przodkiem y wodzem był/ [...] y bez niego nic ſię nigdy około wiáry po wſzytkim świećie ſtánowić nie mogło. SkarJedn 123.
Przen: O Bogu (1): Ale ktoż mnye przeprowádzi do myáſtá mocnego/ [...] Zaż nie ty Boże ktoriś nas był roſpędzić racżył/ Gdyż tu we wſſech mocách náſſych ciebiem przodkiem bacżił LubPs Y6v.
B. Rzeczownik nieosobowy (357):
1. Przednia część lub strona kogoś lub czegoś, przód; priora Vulg, Cn; frons Mącz, Cn; primum Cn (130):
Zwrot: »przodkiem stać od połnocy« = być skierowanym na północ (1): Rzekłem [mówi Jeremiasz]/ widzę gárniec gorący/ ktory przodkiem ſtoi od połnocy [et faciem eius a facie aquilonis Vulg Ier 1/13]. BielKron 94v.
Wyrażenia przyimkowe: »z przodku« = a fronte Mącz (6): Ogień ſrogi s przodku pała/ od iego [Pana] oblicżnośći [Ignis ante ipsum praecedet Vulg Ps 96/3] LubPs V6; Mącz 1a.

~ Połączenie: »z boku, (z tyłu), (albo) z przodku« [szyk zmienny] (4): W nocy potym kiedy ſie nalepiey vprzeſpiecżyli/ vderzył ná nie Przemyſław z boku z przodku/ y z tyłu/ poráźił ie w oboźie ich BielKron 341; A co ieſzcże gorſzego/ iż ſiedźiſz w poyśrzodku/ Swoich nieprzyiaćielow z bokow/ s tyłu/ s przodku Siedźiwá wſzem ná celu BielSat G4 [idem BielSen]; BielSpr 4; BielSen 17. ~

»na przodku« (3): ZAwieſzenie triangulare, Na wierſchu tablicza Diamentowa, A na przodku tablicza Rubynowa. WyprKr 12; Praerado, Ná przodku przegalam/ przeskrobuyę/ przecieram. Mącz 345c; Calep 834b. ~

Przen (1):
Zwrot: »przodek w zad obrocić« (1): Ordinem invertere, Przodek w zád obróćić/ opák vczynić. Mącz 488a.
a. O szyku wojskowym: czoło wojska; principia Cn (45): A wziąwſſyſie [!] Angioł Páńſki ktory ſzedł przed obozem Iſráelſkim/ záſſedł zá nie/ á poſpołu ſnim ſłup obłokowy/ opuśćiwſſy przodek [priora dimittens] ſthánął zá nimi Leop Ex 14/19; BielSpr 59.

W połączeniach szeregowych (2): káżdy záſie z tych Beglerbekow [...] máią ſwoie ktorym też roſkázuią y rozrządzą ie/ gdźie ktory ma ſtać/ niektorzy ná Cżole/ drudzy ná rogách/ drudzy po ſtronách/ á drudzy w poyśrodku ſtoiąc ieden zá drugim/ drugie ná zad/ drugie ná przodek dla hárcowánia BielSpr 54v, 17v.

Połączenie: »śrzodek ... przodek« (1): Scipio gdy walcżył przećiw Háſdrubálowi Kárthágińſkiemu Krolowi w Hiſzpániey/ ordynował lud ſwoy we śrzodek co godnieyſzy/ á co podleyſzy ná przodek BielSpr 40.

Wyrażenia przyimkowe: »z przodku« = ex adverso Vulg; ante PolAnt (19): BielKron 352v, 372v; Ieſliby też sprzodku rząd álbo dwá ruſzył/ odkryieſz woyſko ku ſzkodzie ſwoiey/ á thák ná ſtronách w polu lepiey mieć doſtátek luddźi [!] zbroynych/ ktore możeſz ſzykować ná rozmáite vffce BielSpr 18.

~ W połączeniach szeregowych (3): Náſzy ſtali w dobrey ſpráwie tak s przodku/ s tyłu/ iáko z bokow/ dawſzy ſobie znáki z Moſkwą ſie chcą potkáć. BielKron 411v, 249; ći ſie s nim [nieprzyjacielem] napierwey potykáć będą ná kthore prziydzie/ ták s przodku iáko s tyłu/ tákże też y ná wſzyſtki ſtrony máią być gotowi ku obrácániu/ iáko potrzebá vkaże. BielSpr 70v.

Szeregi: »z przodku i z inych stron (a. po stronach)« [szyk 1:1] (2): á pośilecżne vffy niechay trapią nieprzyiaćielá po ſtronách álbo s przodku s ſtrzelbą/ s poćiſki/ drzewcy/ iáko nalepiey mogą BielSpr 15v, 22. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.: na wszystki strony].

»(i) z przodku, (i, albo) z tyłu (a. w tył)« = ex adverso et post tergum Vulg [szyk 6:5] (11): Leop 2.Par 13/14; A vyzrawſzy ſynowie Iudſcy że byłá walká nánie z przodku y z tyłu [ante et retro]/ do Páná wołáli/ á Kápłani trąbili w trąby. BibRadz 2.Par 13/14; Náſzych kilko vffow záſzło im w tył około gor ćicho/ drudzy s przodku/ vderzyli BielKron 407, 248 [2 r.], 252, 352v, 372; Bes przeſtánku ze wſzyſtkich dźiał ſtrzełáć około/ S tyłu/ s przodku tám y ſám/ podawáiąć cżoło. BielSat Nv [idem BielSjem]; Aby theż łácniey wywieść vff s przodku álbo s tyłu [starzy walecznicy] trochę ná vkoś wyſtáwiáli rzędy BielSpr 24v; BielSjem 36. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.] ~

»na przodku« (21): Poſtawćie Vryaſſá ná przodku [ex adverso belli]/ tám gdzie namocniey ſie ſpieráią: odſtąpćieſz go że ták będzie zábit. Leop 2.Reg 11/15; Iezdni ktorzy ná przodku ſtoią/ máią ſthać w gránowithey ſpráwie/ pod miárą s pieſzymi ná dłuż y ná ſzyrz BielSpr 33; Caſtabolenſes ná przodku gdy ſie potykáli/ ſtáwiáli pſy wielkie we zbroi ktorzy ludźi kąſali y konie BielSpr 45, 12, 14, 22v, 27, 33v (10).

~ na przodku czego (1): Szoſtha Rotá ná przodku cżołá ſtawáłá po lewey ſtronie/ tákież przed Orłem y znáki Ceſarſkimi. BielSpr 12.

W połączeniach szeregowych (4): przemienił prędko ſwoy Ordynek Scipio/ co lepſze męże ná przodku y s tyłu poſtáwił/ á podłeyſze we środ BielSpr 40, 27v, 68; BielSjem 33.

W przeciwstawieniu: »na przodku ... na tyle« (1): Ten Ordynek woyſká pieſzego zbroynego/ kthory Grekowie zwáli Epicampius, álbo Opiſtia, tym obycżáiem był ſpráwowan. Vcżynić dwie cżele máłe iáko dwá filary/ ktore máią zákryć lud wielki zá ſobą ná tyle/ poſtáwiwſzy ná przodku co naſprawnieyſze męże/ ktorzyby vmieli przywieść ná hak nieprzyiaćielá BielSpr 32.

Połączenie: »na przodku ... za [kim] ... (za [kim] a. potym)« (3): kiedy ſie woyſká ieſzcże nie dobrze ſpráwią/ á nieprzyiaćiel bliſko nádieżdża/ thedy poſtawili náprzodku ieden vff mocny dobrze ſciśniony/ zá nimi drugi pieſzych s ſtrzelbą/ iż byli iáko zaſłoná BielKron 19v; głowámi końſkimi do Wodzá przedniego máią ſie obroćić/ nie w cetnie ſtać/ ná przodku ieden/ zá nim trzey/ potym pięć/ tak iákoby dwiemá było wſzędzie w rzędzie więcey. BielSpr 22v, 40v.

Szereg: »na przodku albo na calu« (1): Ieſth tedy wielki pożytek wſzem ludziom Rycerſkim tak iezdnym iáko pieſzym/ cżęſto wyieżdżáiąc ná plác ku ćwicżeniu áby miał zwycżay dobry á wiedział zá kim ma ſtać/ [...] iáki lud ná przodku álbo ná calu/ wiele pośilecżnych ludźi po obu ſtron ſtoi BielSpr 8v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.] ~

b. O istotach żywych i częściach ich ciała (też o Bogu antropomorfizowanym) (31): A gdy kęs w gębę włoży [starzec]/ puł godziny żuie. Więc nákłáda ná przodek [tj. na przednie zęby] iáko owcá zgonin/ Ano przedſię nieſporo nie dobrze iuż o nim. Bo w kąciech dawno puſtki wypádły trzonowe RejWiz 93.

przodek czego (6): OpecŻyw 157v; Iugulus. der vorder hals Przodek ſſyye álbo podgárlye. Murm 54; BartBydg 77b; Ktoż otworzy przodek páſzczeki [portas faciei] iego [wieloryba]/ y rząd ſtraſzliwych zebow [!] iego BibRadz Iob 41/5; Sinciput, Przodek głowy/ Lyśiná. Mącz 395a; á poſpolićie ná ćiemię táką wodę [ciepliczną] puſzczámy gdy przódek głowy boleie/ á káſzlóm przyczyną bywa Oczko 16.

W połączeniach szeregowych (2): Tedy ſama matuchna mdlá iako mogla glowkę noſila/ Magdalena nogi/ Ián/ Iozeff/ ij Nikodem przodek ciala wzięli/ iako motznieyſſy/ a ku grobu s placżem [...] prowadzili ijżby go pogrzebli. OpecŻyw 157v; Ieſth theż tám na tych wyſpach Káſia [roślina] wyborna/ y źwierzętá tráfne á ſtráſzliwe/ v kthorego źwierzęćiá przodek iako v Liſzki/ poſladek iáko v małpy/ nogi iáko v cżłowieká BielKron 444v.

W przeciwstawieniach: »przodek ... tył, ostatek, rzyć« (3): Poſłom nigdziey iedno w pleſz cáłowáć [papieża] kazano. Służebnikom tym w nogę/ vrzędnikom w śrzodek/ Ten pytał: á gdzyeżby to/ ten rzekł/ trudno w przodek/ Podobno w rzyć muśicie RejFig Aa2; Bog mowił Moiżeſzowi/ oſtátki moie będzieſz widźiał ále przodku nie vyrzyſz [videbis posteriora mea; faciem autem meam videre non poteris Vulg Ex 33/23] BielKron 463; KochFr 35.

Wyrażenia przyimkowe: »od przodku« (1):

~ Połączenie: »od przodku aż do tyłu« (1): Głowę pierwey po lekku wzdrápay/ á potym grzebieniem Słoniowym ſzczeſzy/ od przodku záwodząc áż do tyłu ná kielodźiesiąt rázow. SienLek 12. ~

»z przodku« (7): Idź chyłkiem położywſzy páwezy po ſobie/ Zákrywſzy głowę/ pierśi/ s przodku ręce obie. BielSat Nv [idem] BielSjem 37.

~ Szeregi: »(i) z przodku, (i) z tyłu (a. z zadku)« = ante et retro Vulg (4):[rycerz Akwilijus] vkazał ciáło gołe pełne ran śinych y krwáwych/ s przodku y s tyłu BielKron 107; y ná lędźwie ieſliby było zápalenie á ćięſzka boleść/ thym lekárſtwem y s przodku y z zádku obłożyć SienLek 117; A kiedy będźieſz miał pogodę ná co/ Lápay iéy [fortuny] z przodku/ z tyłu niémáſz zá co [bo jest łysa z tyłu]. KochFr 35; WujNT Apoc 4/6.

»i z przodku i na zad« (1): á w poſrodku máyeſtatu/ y około máyeſtatu cżworo zwirząth/ pełnych ocżu y s przodku y názad [ante et retro Vulg Apoc 4/6]. RejAp 48v. ~

»na przodku« (8): Cżemu ſzyia ma w ſobie puſtoſć, iaka ieſth w gardle na przodku od iżzika [!] pocżąwſzy. GlabGad Dv; (nagł) Cżás thák máluią. (–) A iż mu obłyſiáło/ iuż ná przodku cżoło/ Znácży wſzytko co minie/ iż iuż záwżdy goło. RejZwierz 114v; [Żydzi] Ryby żadney nie iedzą ktora łuſki niema/ iáko Węgorz/ Szliſz/ Ninog/ Piſkorz/ tákież Ptaká ktory ná zad ták długi páznogieć ma v nogi iáko ná przodku BielKron 465; SienLek 27v; RejZwierc 113; A iam zębów náliczył [u konia] ná przodku czternaśćie. WyprPl B4v.

~ W przeciwstawieniach: »na przodku ... w tyle, na ogonie, na zad« (3): Miedzy ptaki ktore maią páznogieć dłuzſzy w tyle niż ná przodku nie iedzcie/ iáko Orzeł/ Gryff/ Sęp/ Kániá BielKron 36v; Tegoż roku vrodźił ſie w Káźimierzu w Krákowie miedzy żydy ćielec ze dwiemá głowámi/ iedná byłá ná ogonie á druga ná przodku BielKron 400, 465. ~

»w przodku [czego]« (2): Bowiem komorka mozgu wymyſlaiąca ieſt w przodku głowy GlabGad B3, L3v.

Przen (3):
Wyrażenie przyimkowe: »z przodku« (2):
~ Szereg: »(tak) z przodku (jako) i z tyłu« [szyk 1:1] (2): Ták ſprzodku iáko y ſtyłu/ wſſędy ieſt około mnie formá ręki twoiey [Vulg Ps 138/5] RejPs 206 [przekład tego samego tekstu] KochPs 202. ~
a) W opisie gwiazdozbioru (1): Tego Centaurá przodek ná łuk oczekawa: Z łukiem páſmo wężowé/ y ćiáło náſtawa Iáſnégo Wężowniká. KochPhaen 23.
c. O budowli: frontowa ściana, fasada; także architektoniczne ozdoby fasady, pilastry; facies Vulg, PolAnt; frons Vulg; postis PolAnt (14): A były też przyſionki iey [bramy] przećiw ſieni z dworu/ máiąc ná przodkách pálmy BibRadz Ez 40/31, Ez 40/44, 49; [A wymierzył przodki ná ſześćdzieſiąt łokći/ á przed przodkiem śień bronna ze wſząd około. Leop 1575 Ez 40/14].

przodek czego (8): Celle iey [bramy]/ przodki iey ſieni y okná iey/ były wſzędy wkoło/ pięćdźieſiąt łokći ná dłuż BibRadz Ez 40/36; Thá komorá ktorey przodek ieſth ku drodze południowey/ ieſt kápłanow kthorzy ſą ſtrożmi tego domu. BibRadz Ez 40/45, Ez 40/37 [2 r.], 38, 44, 46, 48; [A przed przodkiem brony ktora przybiegáłá áż do przodku śieni bronney wnętrzney pięćdzieſiąt łokći Leop 1575 Ez 40/15].

Wyrażenia przyimkowe: »z przodku« (1):
~ Szereg: »i z przodku i z tyłu« (1): Y wywiodł Symon nád grobem oycá ſwego/ y bráćiey ſwoiey budowánie wyſokie/ z kámieniá polorowánego y z przodku y z tyłu [retro et ante] okazáłe Leop 1.Mach 13/27. ~

»na przodek« = z przodu (1):

~ Szereg: »na przodek i na zadź« (1): gospodarze [Żmudzini] miewaią ieden dom iakoby ſtaynią wpoſrzodku, ku okrągłoſci ſzyroki, na przodek y na zadz ſcitſzy [tj. zwężający się] [extrema ... coartata] z drzewa zbudowany MiechGlab [89]. ~

»na przodku« (1):

~ W przeciwstawieniu: »na przodku ... na zadzie« (1): Aryel przekłáda ſię Lew Boży/ Ták zwano kośćioł Ieruſzálimſki iż był ná kſztalt lwá zbudowan/ bo ná przodku był ſzeroki/ á ná zádzie wąſki. BudBib I 356c marg. ~

d. O okręcie: dziób; prora Mącz, Vulg, PolAnt (12):

przodek czego (3): Leop Act 27/41; A gdy nápádli ná mieyſce gdźie ſię dwie morzá ſchodzą/ otrąćił ſię okręt/ á przodek okrętu thák ſtánął że ſię áni ruſzył/ ále zad łamał ſię od náwáłnośći wod. BibRadz Act 27/41. Cf od przodku czego.

W przeciwstawieniu: »przodek ... zad (2), (zadni a. drugi) koniec (2)« (4): Leop Act 27/41; BibRadz Act 27/41; Okręty pod mur przyſzły/ Archimedes inſtrumentámi/ któré do tego przed tym był nárządźił/ iedny z muru ćiſnąc ku dołu zátapiał/ drugié zá przodek podnoſząc/ drugim kóńcem w wodę zánurzał GrzepGeom B; WujNT Act 27/41.

Przysłowie: Prora. Przednia część łodźi. sic Puppis, Poślednia. Inde prora et puppis proverbium, Przodek/ Początek y koniec. Mącz 327a.
Wyrażenia przyimkowe: »od przodku« = prora PolAnt; a prora Vulg (3): Tedy żeglarze gdy ſię ſtáráli iákoby vćiec z okrętu puśćiwſzy barkę ná morze/ rzkomo chćieli od przodku zárzucác [!] kotwice. BibRadz Act 27/30; WujNT Act 27/30.

~ od przodku czego (1): A gdy oni żeglarze chćieli z okrętu vćiec/ puśćiwſzy barkę ná morze/ rzekomo iákoby pocżynáli od przodku okrętu kotfice wyćiągáć/ Rzekł Páweł [...] Leop Act 27/30. ~

»z przodku« = prora PolAnt (1): Gdy lepak żeglarze chćieli vćiec z okrętu/ y opuśćili bárkę námorze [!]/ rzkomo máiąc z przodku kotwice zápuśćić. Rzekł Páweł Setnikowi y drabom [...] BudNT Act 27/30.

»na przodku« (2): Proreta, Ten który łódź ſpráwuye ná przodku in prora. Mącz 327a; Tedy wyćiągnąwſzy kotwicę/ puśćili ſię ná morze/ [...] y podniozſzy ná przodku máły żagiel po wiátru/ zmierzáli do brzegu. WujNT Act 27/40.

Przen (w opisie gwiazdozbioru) (1): (nagł) Argo. (–) ZA ogonem wielkiégo chártá poſtępuie Okręt/ który nie tákim ſpoſobem żegluie/ Zeby przodkiem prół wáły: lecz ztobą wſpák płynie KochPhaen 14.
e. O urządzeniach stawu rybnego (9):
Wyrażenia przyimkowe: »z przodku [czego]« (1):

~ W przeciwstawieniu: »w tyle ... z przodku« (1): wtyle Vpuſtá tám mogą być pale bité/ tylé ilébyś rozumiáł: á to dla tego żećby Vpuſt tym mocniéy ſtał/ bo zprzodku vpuſtá nie trzymáią nic/ y owſzem záwádźi Strum M3v.~

»na przodku« (7): Dayże zábić ná przodku w Baſzćie przed ſłupem Palmi/ nie więcéy ieno dwá łokćia. Strum Hv; Pod Groblą záśię v miąſzſzych kóńców/ thákże day zábić Palmi/ y thákże záłożyć drzewem ná dwá łokćiá/ y ták źiemią záwiéść iáko théż y ná przodku. Strum Hv; Záwiozſzy ón Vpuſt dobrze ná przodku/ káżyſz záſye ón darn/ w Izbice kłaść po troſze Strum M2, L3.

~ na przodku czego (1): Ná przodku téy ſkrzynie/ vczyń ſłupki y łątki Strum K.

Szeregi: »na przodku, (i) na tyle« (2): Wybrawſzy łoże [skrzyni]/ bierzyſz záś ná przodku/ co na głębiéy możeſz/ tákże y ná tyle: włóżże co nagłębiéy możeſz Progi/ na których ónę ſkrzynię włożyſz. Strum I4v, K.

»na przodku i na zadku« (1): Policzki v téy ſkrzynie ná przodku y ná zádku Palmi mocno zábić/ y śćiánę záłożyć. Strum Kv. ~

»w przodku [czego]« (1): kiedy ták vczyniſz/ vznaſz/ żeć ſye pokaże thákowy ſpadek ná Młyn iákobyś go théż w przodku Grobléy zbudował. Strum I2v.

f. O terenach; principium Vulg [w tym: czego (4)] (5): A gdy przyſſli do przodku obozu Syriyſkiego/ nienálezli tám nikogo. Leop 4.Reg 7/5, 4.Reg 7/8; Sinus urbis, Przodek miáſtá. Mącz 395d.
Wyrażenia przyimkowe:»z przodku« (1):
~ Szereg: »z zadu i też z przodku« (1): A co ieſt gruntu/ zámkniono we śrzodku Miedzy Wiſłámi/ z zádu y też z przodku. To Wyſpą zową KlonFlis F2v. ~

»na przodku« (1):

~ W przeciwstawieniu: »na przodku ... na końcu« (1): Herkules ná on cżás przeważny będąc ná morzu/ zdáło ſie mu być kray świátá gdzie tám záłożył ſłupy kámienne w morzu ná przodku Afryki á ná końcu Hiſzpániey BielKron 269v. ~

g. O odzieży; facies PolAnt (3): Tákże y Czapkę włożył ná głowę iego [kapłana]/ przypráwiwſzy do niey ná przodek Bláchę złotą BibRadz Lev 8/9; Plascz ſukna wloskiego ſzarego, Axamitem czarnem wſzedi w kole bramowani. Przodky kitayką szarą podszite WyprKr 88, 88; [Kuśnierzowi, co podszywał Kaziaka [lege: kazyjakę (rodzaj ubioru męskiego)] na zimę p. Stanisławowi swymi królikami, do tego delią i przodki wszystkie odnowił swymi lisami zł 9 GębMemor 220].

[przodek czego [= z czego]: szubka odziewalna, podszyta kunami skalnymi, przodki lisów szarych - fl. 11 InwMieszcz 1576 nr 209.]

h. O Arce Przymierza [czego] (1):
Wyrażenie przyimkowe: »na przodku« (1): ták iż ſzoſtą kołdrę ná przodku Przybytku [in fronte tecti] we dwoie zágnież. Leop Ex 26/9.
2. Początek tekstu mówionego lub pisanego (74):

przodek czego (13): Lepſzy ieſt koniec modlitwy/ niżli przodek [Melior est finis ... quam principium Vulg Eccle 7/9] BielKron 80v; OrzQuin A2; CiekPotr 91. Cf na przodku czego, [w przodku czego].

I sg w funkcji przysłówka: »przodkiem« = na początku (3): Regeſtr ten ktoriſmy wam przodkiem połozili telko głowny rozdział wſzytkich zioł kthore ſą w thych kxięgach w ſobie zawiera FalZioł [‡]a; ZapKościer 1589/85.

~ Połączenie: »przodkiem ... i wnet potym« (1): Przodkyem Ireneus biſkup Lugduńſki we Fráncyi męczennik S. [...] o Rzymſkim koſcyele zmyenkę czynyąc/ ták piſſe: [...] Y wnet potym zowye ij Pyotrowym koſcyołem KromRozm III O. ~

W połączeniu szeregowym (1): Ná kóniec/ ábyś nie piérwéy oſądźił przodek tego QVINCVNXA/ áliżbyś przyſzedł do kóńcá przez iego pośrzodek. OrzQuin A2.

W przeciwstawieniach: »przodek ... koniec (2), dokonanie« (3): BielKron 80v; Acż rzecż ma przodek ſmutny/ ále weſołem dokonánim ochłodzi cżytelniká. SkarŻyw [236]; Ták było. koniec wierſzá. przodek záś drugiego. CiekPotr 91.

Szereg: »przodek, koniec« (2): od piſánia iednáko niech biorą [...]: to ieſt/ zá ieden zapis áż do końcá groſz ieden/ od przodku pułgroſzá/ od końcá pułgroſzá [aut in principio medium, et in fine grossum JanStat 499]. SarnStat 804 [idem] 816.
Wyrażenia przyimkowe: »z przodku« = na początku (22): LibLeg 11/42v; I tak że i inſzé rzeczy ktoré śię ſprzodku powiedźiały/ na przerzeconé pytanié powiedźiał. MurzHist L4v, Hv, L3v; KromRozm II q2v; A iż porządne [zgromadzenie jest Kościół]/ z przodkum powyedźyał/ y okázuye ſye z onych podobyeńſtw KromRozm III Gv; LubPs hh2; Otho maſz przed otzymá náukę Papieżá Rzymſkiego Antykryſtá/ [...] I obátz proſzę ćie/ iákoć thu ſprzodku cukru podawa/ áby ćię iedno vłowił KrowObr 51; BibRadz I 6b marg; GórnDworz Kk8 [2 r.]; RejPos 283v; CzechEpPOrz **2v; Teć podobno grżechy y Węgierſką Koronę/ á prżez one rżeczy z prżodku miánowáne zgubiły y śiłá inych Pańſtw ná świećie. GórnRozm M3; KochWr 25; SarnStat 1265; Iż tedy zá tákim rozſzerzeniem/ iákie ſie było z przodku pokazáło/ Sekty Kácerſkie od prawdy Kátolickiey iáko śnieg od ſłońcá táią PowodPr 55.

~ Połączenia: »hnet z przodku« (1): Przetho nie tylko zániechałem imion Włoſkich/ [...] ále też y wiele inych rzecży włożyciem niechciał/ iáko hnet s przodku około gier GórnDworz B2.

»tuż z przodku« (1):Ambroży brat [...] oddał mi záraz y liſt bárzo wdzięczny/ ktory tuż z przodku/ przekłáda pewność prziyaćielſtwá/ nád wiárę doſwiádczoną/ y nową prziaźń nád ſtárą. Leop *B2.

»z przodku .... a dalej« (1): Piſzą rozmáićie y pytáią ieſli to ieſt Hiſtoria cżyli przypowieść [o Łazarzu i bogaczu]/ więc iedni powiedáli/ że ieſt s przodku Hiſtoria/ á dáley przypowieść GrzegŚm 58.

»z przodku ... na wtorej części« (1): Aczkolwieſmy ſprzodku położili na wtorym mieyſcu ſlowa o ſwiątoſci oltarza/ ale ze pyrwey ma być rozgrzeſzęnie/ dla tegoſz na wtorey czeſcy będzie o rozgrzeſzeniu SeklKat V4.

W przeciwstawieniu: »z przodku ... na ostatku« (1): WLaſnie then Pſalm ieſth przynależący Pánu Kriſtuſowi Bo s przodku w ſobye zámyka dzyękcżynyenie zá wybáwienie. [...] Ná oſthátku ten Pſalm záwiera w ſobie proźbę LubPs L. ~

»z przodku« = od początku (2): A ijlékrotz dokonala/ zaſie s przodku pocżynala [Cecylia czytać żywot Jezusa] OpecŻywPrzedm C3.

~ Połączenie: »z przodku aż do końca« (1): kto ié [książki] ma czytáć/ potrzebá áby ié porząd czytał/ z przodku począwſzy áż do kóńcá. GrzepGeom B4. ~

»na przodku« (36): Ten raz wypiſzemy gadki o rzecżach człowieku przyrodzonych albo j ſzkodliwich [...] tak iako ieſt na przodku obieczano. GlabGad F4, Mv; KrowObr 53; Marćin Luter [...] kazał y piſał przećiw Papieſkim odpuſtom/ o ktorych ſzyrzey ná przodku v Szleydaná ſtoi BielKron 190, 92v, 220, 401; Słuſznie tedy thy ſłowá kthore thu nam ná przodku ſą záłożone z Ewányeliey ſwięthey niżey nápiſáney/ miáłyby brzmieć w vſzoch náſzych vſtáwicżnie RejPos 173v, 216v, 258v; wſzák iuż maſz ná przodku náukę o Pręćiéch/ iákié máią być y po iákich pieniądzách máią być robióné. Strum N4; StryjWjaz kt; Przydáliſmy też ná przodku Summę y porządek hiſtoriey Ewángeliey S. ze czterech Ewágeliſtow zebrány WujNT przedm 26; SarnStat 54, 492; SkarKaz 42a.

~ na przodku czego (9): KrowObr 156; Tedym rzekł: Otom przyſzedł/ á nápiſano ieſt o mnie naprzodku kſiąg [in volumine libri]. BibRadz Ps 39/8, I 546b; BielKron 246; Insinuatio [...]. Apud oratores est figura, Gdy orator ná przodku rzeczy z lekká á z nienacká ſie wkráda/ wſobia á włudza w vmysły ſędziów łáskę á chuć ych ſobie tym yednáyąc. Mącz 395d, 106a; RejAp 156; BudBib bv; Ták ſię Láćinſki tłumácż ná przodku Ewánielionu Ioháná ś: omylił/ y inym Tłumácżom powod do złego przekłádu/ [...] dał. BudNT przedm c.

W połączeniach szeregowych (3): (nagł) Proba Reguły Detri. (–) Oſtatni thermin poſtaw na przodku/ á pirwſzy na oſtatku á facit we ſrzodku/ cżyńże według reguly/ przidzieć ſrzedni termin pirwſzego działania. KłosAlg F; W ktorych Ewányeliach [Mateusz św.] náprzodku vkazał narod Páná Kryſtuſá/ we środku iego kazánie/ ná oſtátku iego vmęcżenie BielKron 144; SarnStat *4.

W przeciwstawieniach: » na końcu, na ostatku, na skończeniu ... na przodku« (3): [Skanderbeg pisał do Amurata] wkłádaſz ná mię naprzodku liſtu niewdzięcżność z vrąganim/ y zmienienie wiáry z przewrotnośćią/ náoſthátku mię kſobie przyćiągaſz głádkiemi ſłowy BielKron 246; Repetitio, vel Resumptio, Powtarzánie yednego słowá ná końcu wierſzá/ które ná przodku wierſzá yeſt położono. Mącz 106a; SienLek 41.

Połączenia: »na przodku ... niżej« (1): A ná przodku [św. Paweł] piſſe/ iż go [Tytusa] dla tego w Epheźye zoſtáwił/ áby opowyedźyał/ [...] áby inácey [!] nye vczyli/ áni ſye wdawáli w báśni: A niżey też o biſkupyech: [...] KromRozm III H5.

»skoro na przodku« (1): O cżyſtośći ćieleſney/ y chowániu dziewictwá/ nápiſał [św. Efrem] kazánie: Sermo de virginitate/ w ktorym ſkoro náprzodku/ nád małżeńſtwo przekłada/ dziewictwo SkarŻyw 120.

»wysszej na przodku« (1): Boć ieſt niéco nam w Bodze iáſnégo/ [...] iáko ieſt nam Miłośćiwym/ łáſkáwym dobrodźieiem: iáko iż ieſt Spráwiedliwym/ Wſzechmogącym/ y inſze rzeczy: iákom wyzſzéy ná przodku wypiſał. BiałKat 31.

»na przodku, zatym« (1): De celeritate powiedźiawſzy na przodku, zátym ćiągną ſie Tytuły: Ná rozmyślánié: Ná pytánié: Viſią, Scrutinium: żeby nic ſkwápliwie, nic ná przeſkok, áni ná ſzort Sędźia nie ſądźił. SarnStat 790.

Szeregi: »na przodku i (a) na końcu (a. dokończeniu)« (2): Coż ſpiewáią? Oto Apoſtoł powieda/ iż ná przodku y ná dokońcżeniu chwały ſwoiey mowią Alleluia Amen. RejAp 156; WujNT przedm 13. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r., w przeciwstawieniu 1 r.]

»na przodku i (a) na ostatku« (2): Gdi ſie przikład traphi na przodku y na oſtatku z ciframi/ tedy dla krotkoſci vymi po cifrze albo po dwu od nich KłosAlg F2v; WujNT 854 marg. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r., w przeciwstawieniu 1 r.]

»na przodku abo w tytule« (1): Bo na przodku/ abo w tytule iych [ksiąg] nápiſáli [brzescy tłumacze]/ że te kśięgi zEbreyſkiego/ abo iáko oni zową Zydowſkiego/ á zGreckiego przełożyli BudBib bv. ~

»po przodku« (1): A co śię inſzych liter dotycze/ króm litery ſ ż/ żádná śię odmiana nie s ſtała/ Co téſz po przodku krotce przypomionąwſzy/ rzecz ſamę obaczyć chciéimy. MurzOrt B.

a. Początek słowa (4):

przodek czego (2): A co w dzióráwych ſkáłách Echo żyie/ Oddáiąc końcé ſłów/ á przodki kryie: Tu niechay láment oddáie zupełny GórnTroas 13. Cf Wyrażenie przyimkowe.

W przeciwstawieniach: »przodek ... koniec« (3): Abowiem iż to ſłowo [trinitas] złożone ieſt z drugich dwu ſłow/ to ieſt trzey á iedność [...] Weźmi s przodku tę ſyllábę trzey/ á s końcá drugą ſyllábę iednego/ złoż to/ áli znaydzieſz to ſłowo Trinitas. SarnUzn B3v, B3v; GórnTroas 13.

Wyrażenie przyimkowe: »na przodku [czego]« (1): Na przodku ſłów polſkich miaſ⟨to⟩ x ks kładźięmy MurzOrt B3.
b. [Tekst wprowadzający:
Wyrażenie przyimkowe: »w przodku [czego]«: Potrzebá śie záwżdy modlić. Thę modlenia potrzebę y Kośćioł ſam pokazał w onym przodku Páńſkiey Modlitwy mowiąc: Vpomnieni Przykazánim zbawiennym [...] (marg) Przemowá do Páńſkiey Modlitwy. (–) KuczbKat 354 (Linde).]
3. Pierwszeństwo (119):
a. Pod względem ważności; praerogativa Mącz, Calep, Cn; palma, primatus, principatus Mącz, Cn; primae Calep; fastigium Cn (114): primores, Przodek/ przedność/ zwierſchność. Mącz 322a, 322c, 358b; Primae – Naprzednieſze mieiſcze, przodek. Calep 847b, 383a; Sławę/ dźieći/ ſławę my mieymy przodkiem zgołá/ A teraz nie ſzánuymy dla náſzych krzywd cżołá. KmitaSpit B4v.

przodek czego (3): komuſz by tedy właſniey miał nalezec przodek chwały wſſelkiey iedno tobie naymoznieyſſemu y wywyſſzonemu nad wſſe ine nazacnieyſſe ſtany. RejPs 146v. Cf »przodek otrzymać«, »przodek trzymać«.

przodek nad kim, nad czym (3): Praerogativa – Przodek nadniſsimi. Calep 838b. Cf »przodek mie(wa)ć«.

przodek czyj (1): Primatus, Stan/ doſtoyność/ zacnieyſzych ludźi przodek. Mącz 322a.

Zwroty: [»być przodkiem« = mieć pierwszeństwo: Krol Węgierſki zebrał woyſko ale porażon v Adrinopola/ a to przez złą ſpráwę ſwoię/ abowiem Franczuzowie chcieli być przodkiem/ Węgrzy tákież/ także ſobie nie życżyli y ſtracili bitwę. BielKron 1551 119.]

»przodkiem chodzić« = mieć pierwszeństwo (1): REy bowiem iáko mowią ty ſam w Polſzcże wodziſz/ W náſzym Polſkim ięzyku ty ſam przodkiem chodziſz. RejZwierc A4v.

»przodek da(wa)ć« [w tym: w czym (6), mimo co (1), między kim (1), przed kim (1)] = przyznawać pierwszeństwo; primatum dare, primas dare a. tribuere Mącz [szyk zmienny] (16): áczkolwyek wſſyſtkye ápoſtoły pan yednoſtáynye wybrał/ [...] yednák między nimi wſſędy Pyotrowi ſwyętemu przodek dawał/ y drugim go przełożył. KromRozm III M3; Rad to od ćiebie bárzo ſłyſzę/ [...] żeś vczoney wymowie przodek w Polſzce dał OrzRozm Q4; Náſzych Polakow naiemnych/ ktorym przodek w męſtwie dawano przybyło pułtorá tyſiącá BielKron 306; Primatum dare alicui rei, Przodek dáć mimo ynſze wſziſtki rzeczy. Mącz 322a, 321d, 463d; GórnDworz Dd8; WujJud 117v; W porządku tákże w męſtwie przodekby im [Podoleckim] dáli/ Oni mężni Grekowie gdyby ie poználi PaprPan N3v, Q4v; SkarJedn 160; ReszPrz 76; Ieſlić o ſławę idźie/ kto więcéy pić może/ Dáięć przodek w tym męſtwie KochPieś 20; SarnStat 1218; Oto zacny Chodkiewicż ku wiecżney ozdobie/ Piękną Rádźiwiłownę wźiął zá żonę ſobie. Piękną Rádźiwiłownę/ ktorey obycżáie Y głádkość żadney przodku Bogini nie dáie. WitosłLut A4v; łácniey wierzę temu/ Ze daſz przodek v śiebie ritmowi moiemu. SapEpit ktv.

»przodek mie(wa)ć, mający« [w tym: przed kim, przed czym (19), w czym (16), między kim, między czym (8), nad kogo, nad co (4), czym (2), nad kim, nad czym (2)] = excellere, principatum tenere Mącz, Modrz; partes primas habere Mącz, JanStat; antecellere, praecellere, primas ferre, superiorem esse, praerogativam habere Mącz; primas tenere Modrz [szyk zmienny] (65:1): LibLeg 11/151v; KromRozm I G4v; KromRozm III M6v, O5v, P; LubPs M2v, bb3v, ee2v; We wſzythkich twych ſpráwach miey ſam przodek [esto praecellens]. BibRadz Eccli 33/23, I 138c marg, II 67b marg; BielKron 232v, 260v, 313v, 352v, 379v, 434v, 453v; Excellere ceteris, Przed inſzemi przodek mieć. Mącz 46b, 46c [3 r.], 121d, 281b, 322c, 358b [2 r.], 435a; A v inych wſzytko tho nic/ iedno ſtáthek ſam/ á powagá ma przodek GórnDworz C8v; zgołá ia przyimuię zá dekret/ ten dowod/ ktory zá ſobą żołnierze máią/ y ták rozumiem/ że nie náuká/ ále rycerſkie rzemięſło ma przodek GórnDworz G7v; bo widziſz dobrze/ że ſie to vmieiętnoſcią dzieie/ ktorą ieden/ przed drugim/ ma przodek GórnDworz N5, D3, Lv, N3, N8v, O, Z8; Wſzetecżni przed ćichymi/ wſzędzie przodek máią BielSat [I4], G4v; (nagł) Ná herb Stáry Koń. (–) PRzed wſzytkiemi źwirzęty ták to zezna káżdy/ Ze to ſláchetne źwirzę Koń ma przodek záwżdy. RejZwierc 183, 150v; WujJud Nn2v; BudNT przedm c2v; Co nie z śiebie/ áni z ſwey głowy mam/ Lecż on mąż známienity Eraſmus o ktorem wſzytcy vcżeni ták trzymáią/ że wpoznawaniu wſzelkich podrzut [tj. dodatków do Pisma Św.] nád inſze miał przodek. Ten przeto tak piſze ná to mieyſce: [...] BudNT Kk5v; Powiedáią niektorzi/ że gwiázdárſkie náuki naprzod Krolowie Egiptſcy wynáleźli/ w ktorey on Iulius Ceſarz ták dálece przodek miał/ że ráchunek roku [...] do biegu słonecżnego przyſtoſował ModrzBaz [16]v, 8v, 115, 135; SkarJedn 129; SkarŻyw A2; ktorzy Apoſtołowie/ rządząc zbory one pierwſze/ y máiąc między wiernymi inſzymi przodek/ á przedśię ſámi Apoſtołowie/ wyznawáli Piotrowę zwierzchność nád ſobą NiemObr 27; KochDz 104; KochMuza 25; Sinátus/ poiął żonę imieniem Kámmę: białągłowę/ którá ná ten czás/ y vrodą y vczćiwośćią/ przed inſzymi przodek miáła. KochWz 138; BielSjem 13; KochPam 84; BielRozm 4; Calep 77b; WujNT 136 [2 r.]; Praerogátiwy Szlácheckié/ [...] w tych cztéréch rzeczach naznáczniéy ſie pokázuią. Piérwſza, ze [!] świádectwo ſzlácheckié przećiw innym ſtanóm przodek ma SarnStat 68, 35, 71; SkarKaz 580b; GosłCast 61; SkarKazSej 697a.

»przodek osięgnąć« (1): Possidere palmam, Przodek oſięgnąć. Mącz 314b.

»przodek otrzymać, odzierżeć, wziąć« [w tym: czym (2), czego (1), w czym (1)] = possidere palmam Mącz (7:1:1):KromRozm III N5v; ſzaleniem vcżynił żem ná dworzech kſiążęcych miłośierdzia ſzukał żem tám Kryſtuſá ſzukał/ gdzie cżárt przodek odzierżał BielKron 204; Mącz 380b; Koſćioł Rzymſki záwſze gorę y przodek otrzimał WujJud 116v marg, 116v; WujNT 67; By też z grobu Helená Troiáńſka powſtáłá/ ELIZABET głádkośćią przodek otrzymáłá. SapEpit A3; Znácżnaś twoią pięknośćią doſyć przed inſzymi/ Przodekeś otrzymáłá cnotámi twoimi. SapEpit B4, Bv; [WujPosŚw 1584 56 (Linde)].

»postąpić, puścić przodek« [w tym: w czym (1)] = ustąpić (1:1): BibRadz Rom 3 arg; Abowiem iáko w.m. wieſz trudno tho cżłowiekowi przewieść ná ſobie/ áby drugiemu w rozumie/ miał puśćić przodek. GórnDworz M4v.

»przodkiem przekładać« = przynawać pierwszeństwo (1): Bo my z mężow ſwych vććiwość mamy Y przodkiem ie wſzędzie przekłádamy. BielSjem 6.

»przysądzić przodek [w czym]« = przyznać pierwszeństwo (1): Snadź AEſchines by ſłyſzał wymowę náſzego [tj. Stanisława Drojewskiego] Przyzwał Philokráteſá do ſiebie mądrego/ Zárazby przyſądzili w tym przodek náſzemu/ Bo y ſam Demoſtenes nie rádziłby iemu. PaprPan M.

»przodkiem puszczać [kogo]« = dawać pierwszeństwo (1): Co się tego dotycze iz przodkiem wm– IM P. Marszałek puscza, temu mnie niedziw gdys wm– Siestrzenicę IeM wziął. ActReg 161.

»przodek trzymać, dzierżeć« [w tym: czego (1), przed kim (1), w czym (1)] = mieć pierwszeństwo (3:1): ktory ieſt więtſzy miedzy wami/ niechái będźie iako młodſzy/ i ktory przodek trzymá [qui praecessor] iako ten ktory poſługuie MurzNT Luc 22/26; KromRozm III N6; Onći [Pan Chrystus] ieſt głową tego ćiáłá/ to ieſt Kośćiołá ſwoiego/ ktory ieſt pocżątek y pirworodny z vmárłych/ áby on ſam we wſzyſtkim przodek trzymał. WujJudConf 122v; WujNT 217.

»przodek wygrać« = otrzymać pierwszeństwo (1): Ci [synowie Diogenesa] gdy ná Olimpij wſſytcy plác á przodek wygráli/ koronę y inſſe zwycyęſtwo otrzymáli GliczKsiąż C7.

Wyrażenia: »pierwszy przodek« (1): Dicuntur etiam comitia, in comitiis praerogativa, Syem/ pierwſzy przodek máyący/ pázedłożenſzi [lege: przedłożeńszy]. Mącz 358b.

»wielki (więtszy) przodek« [szyk 4:1] (5): Bo Saduceuſowie na then cżás mieli wielki przodek miedzy Zydy. BibRadz II 67b marg; BielKron 313v; Nostri omnibus partibus superiores fuerunt Dáleko ye náſzy vciekli/ więtſzy przodek mieli. Mącz 435a; GórnDworz O; Páná máiąc/ który nád wſzytkimi Przodek ma wielki miedzy ſtany Rycérſkimi. Wzgárdzonam/ porzuconam/ á od domowniká/ Ieſcze od ſługi mégo/ y to niewolniká. GosłCast 61.

»we wszy(s)tkim, na wszem, nad wszytkie przodek« (2:1:1): Tyś Pan ſlicżnyeyſzy vrodą nád ſyny ludzkiemi/ Y ná wſſem ták máyąc przodek yuż myedzy inemi LubPs M2v; WujJudConf 122v; Theodoryt Biſkup Cyry/ do Leoná Papieżá ták piſze po Grecku: [...] Bo wam przyſtoi we wſzytkim mieć przodek. SkarJedn 129; SkarKazSej 697a.

Szeregi: »przodek a głowa« (1): á [Piotr] będąc Cepháſem/ to yeſt ſkáłą/ przodek á głowę ápoſtolſkyego vrzędu dźyerżał. KromRozm III N6.

»gora i przodek« (3): gdy kto ſobie w cżym dobrze pocżnie [dworzanin]/ chwalić tho ma ſprzyiáźliwie: á chociażby/ y w tym/ y w inych wſzytkich rzecżach/ cżuł ſie mieć gorę/ y dáleki przodek/ iednák tego pokázowáć niema/ áby o ſobie to rozumiał. GórnDworz N3; Iákoſz ſie tego Kośćiołá trzymáć niemamy/ ktory áż do wyznánia rodzáiu ludzkiego od Apoſtolſkiey Stolice/ przez náſtępowánie porządne iednego Biſkupá zá drugim [...] záwſze gorę y przodek poważnośći otrzymał? WujJud 116v, 116v marg.

»plac a przodek« (1): GliczKsiąż C7 cf »przodek wygrać«.

»przodek i nawiętsze poważenie« (1): Ty Práwá zowią ſię Bozkie piſáne: ktore nád inne wſzytkie przodek máią/ y nawiętſze v nas poważenie. SkarKazSej 697a.

»przodek albo przełożeństwo« (1): Ale ten S. Rzymſki y ápoſtolſki koſcyoł nye od ápoſtołow/ ále od ſámego páná zbáwićyelá náſſego przodek álbo przełożeńſtwo wźyął KromRozm III N5v.

»przodek i (albo) zwi(e)rzchność« [szyk 2:1] (3): A on (rozumyey Yulius papyeż) ponyeważ Rzymſki koſcyoł przodek álbo zwirzchnoſć ma/ opátrzył ye [Atanazyjusza i innych biskupów] liſty przeſpyeczeńſtwá KromRozm III O5v, P; Ale kośćioł Grecki nigdy Rzymſkiemu rowny nie był: záwżdy wſzyſcy Grekowie y ſtárzy oycowie S. przodek y zwierzchność ſtolicy Rzymſkiey Piotrá S. dawáli/ y iey poſłuſzeńſtwo cżynili. SkarJedn 160.

»przodek a zwycięstwo« (1): Possidere palmam, Przodek á zwycięſtwo otrzymáć/ wygráć. Mącz 380b.

Wyrażenie przyimkowe: »z przodku« = mający większą wartość (1):

~ Połączenie: »z przodku ... w tyle« (1): [rozdam] Was ſwoiey prace kſiążecżki/ Zá iedny vpominecżki/ Nie mamći ſkárbow myſliſtwá/ Ani s kupcy towárzyſtwá/ Toć ſą moie krotofile/ Iedny s przodku drugye w tyle BielKom A4v. ~

Przen (1):
Zwrot: »przodek wziąć« (1): A wſzákoż to vważay/ áby ſie gębá z mieſzkiem zgadzáłá/ á nie dáy iey naprzod wyſkákowáć. Bo iákoć przodek weźmie/ iuż pothym mieſzká ledwie kijem do kreſu dopędziſz. RejZwierc 25v.
b. W działaniu (5): A gdy iuz wſzyſcy ták gotowi byli/ Napirwey loſy (chocia ná tym máło) Rzućić o przodek obiemá [tj. Borzujowi i Fiedorowi] ſie zdáło. KochSz A4v, A4v.

przodek w czym (1): nyepatrzayancz na then przodek kthoriſſ w.m. powynyen wvczinyenyv ſprawiedlywoſczy kaſch ya w.m. czinycz beſch odwloky. LibLeg 11/152.

Przen: W antropomorfizowanym opisie gry w szachy (2): Ná tymże rzędzie też Krolowa byłá/ A iednym okiem ná kſiędzá pátrzyłá. Tym obycżáiem obá hufy ſtały/ A cżarney przodek zeznawał Krol biały. KochSz C2, A4v.
4. Początek, zalążek, przyczyna powstania; origo Calag (15): [jaskółka namawiała ptaki do zjedzenia nasion lnu] Z tegoćiem śię nići rodzą/ Ktore nam więc bárzo ſzkodzą: Przodkowić by nam zábieżeć/ Potym będzie trudnieyſza rzecż. BierEz N; Pátrz pilno iż káżda rzecż niżli ſie zácżęłá/ Muśi mieć iáki przodek ſkąd ſie też wżdy wzyęłá. RejWiz 128; Calag 552a.

przodek czego (2): OpecŻyw 9v; Ktorégo [Zygmunta Augusta] dom Buog tak vmiłował/ Ze mu wſzitky dari zatznieyſze dał: Boiazń ſwoię/ ktora ieſt przodek mądroſci Rozum/ męſtwo/ chciwoſtz ku ſprawedliwoſci. KlerPow 2.

[przodek czyj: Iáko Duch ś. nie wybádány ieſt w rádzie/ myślách y ſądách ſwoich: niewieſz przodku iego áni końcá SkarKaz 558 (Linde).]

W połączeniu szeregowym (1): O iako więcey dźis má bytz ſwięto zboru ludſkiégo/ gdyż ſie tu pocżęlo odkupienijé iego/ ij wyrwanijé z moci nieprzijáciela duſſnégo. Dźiś téż ieſt fundament/ grunt/ ij pocżątek wſſytkich ſwiąt/ ij przodek wſſego dobrégo OpecŻyw 9v.

[W przeciwstawieniu: »przodek ... koniec«: SkarKaz 558 (Linde) cf przodek czyj.]

Przen: To, co najważniejsze (5): Apoſtołowie Boży nam ku náuce zoſtáwili/ co ſię ná káżdym zoſobná pokaże/ ábyśćie obacżyli iáko dáleko rzecży z miáry ſwey wyſtąpiły/ od tákich przodkow pocżąwſzy/ ktore ſię ná pierwſzym wierzeniu málucżkimi y nie ważnymi zdáły ReszPrz 75.

przodek czego (3): Prooemium philosophiae, Początek/ Przodek philoſophiey. Mącz 325d; OrzQuin C [2 r.].

W przeciwstawieniu: »koniec ... przodek« (1): Gdyżeſmy od tego niepoczęli/ co ieſt w téy rzeczy piérwſzé/ tedy áni onego dowiedźiemy/ co ieſt w tym poślednieyſzé: z murku [lege: żmurka ‘ciuciubabkę’] gramy/ y oślep´ ná tę Exekucyą [Warszawską] idźiemy: nákóniec/ mimo przodek iéy godząc OrzQuin C.

Szeregi: »przodek i koniec« (1): gdy tho on [król] naprzod wiedźieć będźie/ że then ieſt Krolewſkiego vrzędu przodek y koniec/ áby Krol w Kroleſthwie ſwym Kośćioł Swięthy Krześćijáńſki/ Mieczem ſwym Krolewſkim/ w mierze á w pokoiu záchował. OrzRozm F2v.

»przodek i początek« (1): Prawdźiwéy Exekucyéy przodek y początek/ Przyśięgá Królewſka ieſt: á śrzodek téy Exekucyéy/ ieſt Ołtarz/ Kápłan/ Król: á kóniec iéy ieſt/ ſpráwiedliwość y pokóy poſpolity OrzQuin C.

a. Pochodzenie, rodowód [w tym: od kogo (4)] (5):

przodek czyj, czego [w tym: pron poss (2), G sb (1)] (3): Hismaelitae, Lud który teras Saraceny/ to yeſt/ Turci zową/ álbo ſámi ſobie Turci ten tytuł prziwłaſzczáyą chcąc przodek pokolenia tego mieć od Sary zony Abramowey Mącz 156d, 268d, 369a.

Zwroty: »przodek mieć« = pochodzić [szyk zmienny] (1): Originem a Rege trahere, Z królewskiego pokólenia przodek mieć. Mącz [460]d; [Spráwiedliwość y práwá powſtáły zá niego [Kazimierza Wielkiego]/ Wſzytko co iedno dobre/ ma przodek od niego. PaprGniazdo 1113 (Linde)].

»przodek poczynać« = pochodzić (1): Oriundus ab Ulysse, Przodek swóy od Vliſeſá poczina. Mącz 268d.

»przodek wziąć« (1): báłwochwálſtwo záwſze v nich [u Egipcjan] nawiętſze było niż gdzye ná ſwiecie/ cokolwiek ieſt wymyſlono ná ſwiecie około vbiorow ſłupow/ obrázow/ y inych modlarſtw/ wſzytki od nich przodek wzyęły. BielKron 9.

Szereg: »przodek a początek« (1): Sarraceni populi post Nabatheos in Arabia, Sáráceni/ [...] trzimáyą/ máchometowę wiárę yáko y Turcy przodek á początek ſwóy liczą od Sary Abráhámowey żony Mącz 369a.
5. Początkowy okres, stan (18):

przodek czyj (1): Tedy idźie [duch nieczysty]/ i bierzé kſobie/ siedm´ duchóẃ inſzych nad śię gorſzych/ i wſzedwſzy mięſzkaią tam [w człowieku]/ I bywaią oſtatki onegoto człowieka/ gorſzé niſzli przodki. MurzNT Luc 11/26.

W przeciwstawieniach: »przodek ... koniec (2), ostatek« (3): Druga drogá ieſt niewoley/ Bárzoć łatwi przodek v niey: Ale koniec bárzo trudny/ Bowiem w niey ieſt żywot nędzny. BierEz F; MurzNT Luc 11/26; Posterius priori non convenit, Nie zgadza ſie koniec s przodkiem. Mącz 481d.

Wyrażenie przyimkowe: »na przodku [czego]« (15): Vrina biała [...]/ ale miernie cienka naprzodku Lożney niemoczy cięſzkiey Vkazuie choremu vpadek znamienity FalZioł V 3v; Poſłał też był [Tyberyjusz] ná przodku pánowánia ſwego do Zydowſkich kráin Wáleryuſá Grákkuſá ná vrząd. BielKron 140v, 87, 252, 377, 405v; Y iął [św. Antoni] onego ſtárcá/ do ktorego ſię był ná przodku náwrocenia ſwego vdał/ prośić áby z nim ná głębſzą puſtynią poſzedł SkarŻyw 57.

~ W połączeniu z określeniem czasu [w tym: na przodku miesiąca + nazwa (3), na przodku + nazwa miesiąca (1), na przodku lata (1)] (5): [kukułka] Nievkazuie ſie telko na wioſnę á na przodku latha. FalZioł IV 23c; Tegoż roku Soliman Ceſarz Turecki mieśiącá Wrześniá obległ wiedeń [...] potym náprzodku Páździerniká odſtąpili nábrawſzy ludu w Rakuſiech y indziey około BielKron [206]v; Ná przodku mieſiącá Sierpniá/ śćiągnęły ſie woyſká kſiążąth nád Dunay BielKron 226v, 210v, 215.

Połączenia: »na przodku ... potym« (1): A ieſt ſmiertelna [choroba]/ [...] A zwłaſzcża gdy naprzodku niemoczy będzie vrina cżyrwona/ á potym vkaże ſie Kijanos/ albo Inopos. FalZioł V 6v.

»na przodku ... zatym« (1): ná przodku náſzego żywotá muſim pocżąć od krztu/ zátym mamy iść przez ine ſwiątośći w tym ſwiećie. HistRzym 104v.

Szereg: »na przodku albo na ostatku« (1): [ziele łobody] Ieſt dobre na wrzedzienice gorącze á wielkiey boleſci ktore ſie cżynią ſkolery á to na przodku ich albo na oſtatku/ gdy iuſz przeſtaie ſie mnożyć wrzod. FalZioł I 11d. ~
6. Początkowa część skali [czego] (1): TRawa ieſth zimna y ſucha w przodku pirwſzego ſłopnia FalZioł I 59d.
*** Dubium (1): Ciągnąc za Maximilianem sąwielkie impedimenta. Napierwey iest prządek [!] ma 20 mil wzłą drogę y z działy bez ktorych zle trudno go dogonic, nie wiedząc gdzie się obroci. ActReg 5v.
II. W funkcji przysłówka (400):
a. Na określenie czasu (219):

»przodkiem« = najpierw, wcześniej, na początku; primum HistAl (51): ListRzeź w. 25; tedi mi ſwamy [...] bedziemy wdobrey przyazny ſye zachowiwacz yako y przodkiem w timeſmi ſſye Zachowaly LibLeg 11/91, 10/57, 60v, 70, 91, 145v (10); RejPs 140v; Vkazuie ſie nam przodkiem Pazdziernik niepogodny/ Ale ku oſtatniey cżwierci/ wyda ſie dali Bog na pogodę aże do koncza. LudWieś B3; HistAl G8v; KromRozm III G8v, Nv; Sąd przodkiem gáią mocą Bożą/ mocą Krolá Iego Miłáościñ GroicPorz i4, i3v, ee2; BielKron 57, 249, 254, 254v, 306, 424, 434v; Rzymiánie ſtárzy pieſzemu lekkiemu ludowi przodkiem kazáli ſie z nieprzyiaćielem potkáć rozmáitą bronią y poćiſki/ áby przedni Rycyrze obacżyli moc y ſpráwę nieprzyiaćielſką BielSpr 21v; Drudzy [Kozacy] ſą co przed Ceſárzem przodkiem chodzą dniem álbo dwiemá/ ći to z drogi ſprzątáią kędy ma ćiągnąć Ceſarz/ chroſthy/ kámienie/ drzewo BielSpr 53, 10v, 16, 19, 21v; Niewaſz też ſobie lekce także Moſkiewſkiego/ Wiedźieć tu nikt niemoże co Pan chce mieć z niego. Gdyż go przodkiem od Pogan Tátárow wybáwił MycPrz I C3v; StryjKron 340, 662.

~ przodkiem przed kim (1): Rzekł tedy [Jozue] do narodu Rubenowego y Gadytowego y poł Manáſſe/ áby byli gotowi we zbroi przodkiem przed brácią wáſzą. BielKron 46v.

Połączenia: »przodkiem ... już« (1): APpellácya w Kroleſtwie Polſkim z Miaſt y z Miáſteczek/ ná Práwie Niemieckim záſádzonych/ przodkiem idźie do Práwá wyſzſzego [...] A od Práwá wyſzſzego/ iuż do naywyſzſzego Sędźiego/ do Máieſtatu Krolewſkiego GroicPorz bbv.

»przodkiem ... na koniec« (1): Nie ſtráchuy ſię, damći niewieśćie naśienie/ ktore możnie ſtłumi Diable pokolenie. [...] cżęſto tę powtarzał [Bóg] wdźięcżną obietnicę/ przez Proroki święte przodkiem Abrámowi/ nákoniec y ſłużce ſwemu Dawidowi. ArtKanc B19v.

»przodkiem niż [kto]« (1): Podpaſawſzy [prorok] ſwe biodrá/ przed Achábem bieżał/ A ieſzcże przodkiem niż on/ ná mieyſce przybieżał. HistHel C2v.

»niż(li) ... przodkiem« (2): przed tym Sądem/ niż kto pocznie ſwoię rzecz ſpráwowáć/ przodkiem bierze dozwolenie od Burgrábie y od ſzołtyſá áby mogł to mowić/ co by ſpráwnie mowić miał GroicPorz i3v; BielKron 312.

»przodkiem (...) potym« (9): BielŻyw 94; Prziyachawſchi do pana Voyewodi Valaſkyego poſſel naſch. przothkyem powye pozdrowyenye y laſke naſſche samſzyadowy Blyſkyemv naſchemv [...] Pothem lyſth odda. LibLeg 11/151, 11/135; Yego [Kościoła] ſtolicá przodkyem v was byłá/ ktora potym z roſkazánya páńſkyego do Rzymá yeſt przenyeſyoná KromRozm III N6v, I7v; BielKron 305v; MIędzy wſzytkimi śiedmią Náuk/ kthóré przodkiem od Graeków do Rzymian/ á potym od Rzymian do nas przyſzły/ [...] niemáſz zacnieyſzéy/ [...] iáko ieſt Geometria GrzepGeom A3; A to nie co inſzego ieſt/ iedno Zydow przodkiem potym też y nas pogánow/ do weſela y żywotá wiecżnego przez Ewánielią Páná Chriſtuſowę w iedność ćiáłá/ pod iednę głowę wezwánie. CzechEp 168; SarnStat 1019.

»przodkiem ... teraz« (1): ktoriſmi myely ſlyvb y przyaſzny przodkyem myedzi ſobą, theras ya tego ſlyvbv y prziſſyegy od was przyacziela ſwego nyeodſtepvye LibLeg 10/113v. ~

Wyrażenia przyimkowe: »od przodku« = od początku świata (1): Pámiętałem ná ſpráwy Páńſkie: bo będę pámiętał od przodku [ab initio] ná cudá twoie Leop Ps 76/12.

»z przodku« = najpierw, wcześniej, na początku; od pierwszego momentu; a principio PolAnt, Vulg; ab initio, primum Vulg; in principio PolAnt; primis, principio Modrz; primitus JanStat (118): Schyl galęzié drzewo ſilné/ ſpuſtz cżlonki rozciągnioné/ ſtáń ſie ſwému panu miękſſé/ niżlis z przodku ſtworzoné OpecŻyw 161; [białego maku wódka] ociekłoſci gorące y bolącżki lecży/ w ſtawiech gorączą boleſc á zwłaſzcża ſprzodku roſpądza. FalZioł II 8d; á w onę polewkę maſz włożić ziela Izopu/ ſzańty/ y też omanowego korzenia: iżby tak z tymi zioły zprzodku wrzał ten kapłon: aż do zupełnego wywarzenia FalZioł V 81v, I 85a, V 108; Broda pocżyna v otrokow po cżternaſcie lat poſpolicie, wſzakoż z nie nagła zprzodku GlabGad O4v; LibMal 1547/125; MurzHist T; tych rzeczy zwolennicy yego [Jezusa] z przodku nyewyrozumyeli KromRozm II f2v, x4; RejWiz 78v; Y náwrocę náwrocenie Iudſkie/ y náwrocenie Ierozolimſkie: á zbuduię ie iáko y zprzodku. Leop Ier 33/7, Ier 33/11; Ten [Ozyjasz] ſie cnotliwie záchował w vprzeymośći ſercá ſwego s przodku/ y według zakonu Bożego przez Moiżeſzá vſtáwionego poſtępował BielKron 87v; A gdy go [Chrystusa] Piłat k woli ſwoim ludzyom dał vmęcżyć/ przedſię go ſwoi nie opuśćili ktorzy go ſprzodku miłowáli BielKron 139, 52v, 148, 306v; Ale ſię to iakmiarz wſzyſtkim vcżącym przydaie/ yż ieſliże ſprzodku nieiákie dobre pocżątki maią/ tedy natichmiaſt o ſobie mnięmaią iakoby wnaukach barzo bieglymi á doſtatecżnymi bili KwiatKsiąż L3, L; Lepieyći wżdy niemocnemu nieiáko pomoc/ á s przodku/ áby czás nieprzeminął. SienLek 33; GórnDworz N2; RejPos [137]v; Ziádą ſie ná bieſiádę/ będą ſobie rádźi/ Sprzodku on podgolony/ z drugim ſie powádźi. [...] To názaiutrz poiádą piſáć ran do Grodu BielSat C4 [idem BielRozm], N3v; Ano Ligurgus gdy Spártany wpráwował w práwá y w poczćiwe obyczáie/ tedy sie im to trudno s przodku zdáło. RejZwierc 28, 24v, 147, 214v; Ieſli obacżyſz iż niepzyiaćiel [!] ſłábo w ſwey ſpráwie ſtoi/ ieſli s sobą trwożą/ ktemu pod rownią woyſká/ może ſie potykáć ruſzywſzy s przodku vfow ſwoich mężow nalepſzych ták iezdnych iako pieſzych BielSpr 15v; WujJud 248v; s przodku miedzy Biſkupy á Stárſzemi byłá bárzo wielka pokorá/ miłość/ y zgodá RejPosRozpr c3, c3v, c4; BudBib Is 40/21; CzechRozm 30v; iſkierká z przodku niezágáſzona/ vrodźi wielki pożar/ gdy będźie do tego máteriey doſtáwáć. ModrzBaz 65v, 8, 14v, 53v; KochOdpr A2; Przeto Cieplice żyły otworzą/ [...] guzy ówé ſproſné/ á twárde/ ieſli iem zprzodku zábieżém/ zmiękczą Oczko 15v; A ieſli dni trzydźieśći siedźiéć będźie [chory w wodach cieplicznych]/ że tego chorobá potrzebę pokaże/ wyśiadáiąc z przodku godźin ná dźień trzy/ á pomnażáiąc áż do ſzéśći/ półtorá ſtá to przynieśie Oczko 27v, 27v; vcżynił go [Bóg człowieka] iáko wielkim wolnym Krolem/ iáko y Anioły ſprzodku/ áby dobre y złe w iego mocy było. SkarŻyw 259; Auguſtyn mowi/ że [Antychryst] cżyſtość z przodku zmyśláć będźie/ á doſtawſzy mocy/ będźie wſzetecżny. CzechEp 415; choćiaż K⟨siądz⟩ K⟨anonik⟩ z przodku trochę ćierpliwie ſłuchał/ ále gdy ſię ſklepy dowodow iego/ ſłowem Bożym łámać pocżęły/ wytrwáć nie mogł NiemObr 26, 22, 132, 147; BielRozm 22; BielSjem 40; GórnRozm K2v, K3v; Z tąd rozumieć możem/ iż wſzyſtki woyny/ którékolwiek ieſcze z przodku krześciánié z pogány wiedli/ z niſkąd niepochodźiły/ ieno z różnośći wiáry KochWr 22; ZawJeft 33; ActReg 142; Phil E2; KochCz B2v; WujNT Ioann 12/16, 13 arg; ón dźieśięćinę ma bráć z nowin/ od tych czáſów: ná kogo z ſtárych ról dźieśięćiná z przodku przynależáłá. SarnStat 189, 1269; Trzećia [przyczyna bliskiego upadku polskiego]: odſtąpienie á iákmiarz wyopákowánie świeckich ſpoſobow: ktorymi R.P. náſzá iáko z przodku nábyta byłá/ tákby też záchowáná być miáłá. PowodPr 17.

~ W przeciwstawieniach: »z przodku ... ku końcowi, dzisiejszych czasow, [na ostatku]« (2): ſnádnie obacżyć możemy przycżynę/ cżemu dziſieyſzych cżáſow nie ták ludzye chutliwi ku ſłuchániu ſłowá Bożego/ [...] iáko ondzye s przodku. RejPosRozpr c4; Oczko 27v; [Wszelka cnota z przodku widzi się być trudna, ale na ostatku jest barzo wdzięczna. Kaz 58].

Połączenia: »z przodku aż do tego czasu« (1): y owszem iudicia dei profundamirantur, wyliczaiąc zprzodku az dotego czasu iako wiele vczciwych slachcicow naWieluniu wwiezieniu było ActReg 70.

»z przodku ... do końca, na koniec« (3:1): yakoſzmy sprzothkv przirzekly, y tho chczymy do koncza trzymaczy LibLeg 7/42; Z przodku ſtárał ſye [czart] o to [...] áby wyárę krzeſćiáńſką zniſſczył: Gdy mu to nie poſzło [...] A toż teras ná konyec tákye miſtrze pobudźił/ ktorzy [...] wyárę w ſercách ludſkich zwątlili KromRozm I M4; ActReg 31; Wſzyſtkié ſpráwy wáſzéy kró:M: iáki powód zprzodku pewny miéwáły/ ták y dokońcá pewnémi ſie kończyły gránicámi OrzJan 93.

»niegdy z przodku« (1): Abowim piſſe Hyeronim/ iż nyegdy z przodku yeden to vrząd był biſkupi á kápłáńſki KromRozm III H7v.

»z przodku ... na ostatek« (1): Dźiedźictwo z przodku prętko nábyte nie poſzczęśći ſię ná oſtátek. BibRadz Prov 20/21.

»z przodku ... potym (potem) ... (na ostatek)« (28): RejJóz D; Pelipenſowie ácżkolwiek s przodku mężnie walcżyli z Alexandrem/ wſzákże potym vſtáli odnawáłnoſći zbroinych. HistAl D6; KromRozm I I4; Izaſz niewieſz? iż ſię przed thym Fokáſem Biſkupi Rzymſcy Papieżmi nienázywáli/ [...] Ale ſie ſprzodku zwáli Biſkupy/ potym Arcybiſkupy/ aż ná oſtátek Papieżmi KrowObr 7; Fábian Biſkup Rzymſki/ [...] ták był poſtanowił/ ſprzodku/ áby wſzyſcy páſterze y Biſkupi ſláli ſobie/ po tákową nową y známienitą ſwiątość [tj. oleje święte]/ do Rzymá/ y kupowáli ſobie. Potym ſie nád wámi ſmiłował Sylueſter Papieſz y tę moc dał Biſkupom drugim/ áby [...] thę [...] ſwiątość/ záklináli KrowObr 85v; To iuż możeſz rozumieć ſkąd niebo powſtáło/ Ták ſie s przodku y z wodą y z zyemią mieſzáło. Aż potym dziwną ſpráwą z Máieſtatu ſwego/ Spráwił [Bóg] pięknym porządkiem iedno od drugiego. RejWiz 144v; RejZwierz 85v, 128; Był Saul s przodku dwie lecie dobrym á ſpráwiedliwym krolem/ [...] Ale potym był okrutny nád ludem BielKron 64; Károlus Lánoius Belgá Hetmánem był [...] drogę podał ſprzodku do Neápolim/ á potym obroćił ſie do Hiſzpániey BielKron 201v, 127, 315; Prot B [2 r.]; RejAp 88v; Tákże pan Krákowſki s przodku ſie gniewał/ ále potym bárzo ſie ſmiać muſiał GórnDworz S5, D4v, I7, S6; złemu nic nie pomoże/ s przodkuć rzkomo podziękuie/ á potym záſię ná żadnym bacżeniu to v niego nie będzie/ owſzemći náłáie. RejZwierc 101; S przodku był Krześćiány pocżął przeſládowáć [cesarz Adrianus]/ Potym zá ich piſániem iął ich záś ſzánowáć. PaprPan [Gg]4; NiemObr 128, 169; GórnRozm D2v; ActReg 135; KochAp 8; ći ktorzy z przodku vwierzyli/ iż ták kośćioł vcżył: potym mocniey wierzą/ gdy toż co vwierzyli/ w piſmie náyduią. WujNT 319; Miał Nagot wieś, którą trzymał zprzodku zaſtáwą, á potym kupnem SarnStat 1286.

»z przodku ... w rychle« (1): Bo ácż s przodku roſkoſzy nieco z nim [Dydo z Eneaszem] záżyłá/ Ale w rychle klopotem [!] tego nádſtáwiłá. PudłDydo A3.

»skoro z przodku« (1): Nie był Páweł S. w náuce ſwey odmienny/ iáko Luter/ [...] áni iáko vczniowie iego/ o ktorych ieden zacny człowiek ſkoro z przodku mowił: Iż wiem co teraz wierzą: ále niewiem co przyſzłego roku wierzyć będą. WujNT 625.

»z przodku ... (i) teraz« [szyk 2:1] (3): BudNT przedm c3v; Powinniſmy o káżdym kośćiele/ iáko o ćiele P. Chryſtuſowym ſtaránie cżynić: ále przed wſzyſtkimi inſzymi/ o náſzym/ to ieſt/ o Rzymſkim/ ktory záraz z przodku był iákoby mátka wſzyſtkich inſzych kośćiołow/ y teraz ieſzcże zá táki ieſt miany ReszPrz 105; A tegom wam z przodku nie powiedał/ iżem by z wámi. Lecz teraz [ab initio ... et nunc] idę do onego ktory mię poſłał WujNT Ioann 16/5.

»wnet (a. hnet) z przodku« [szyk 7:1] (8): z przodku wnet nyezányechał Bog z nyewymownego miłoſyerdźya ſwego rodzay ludzki vpádły łáſką ſwą ſwyętą náwyedzáć KromRozm III B3v, A7v; O nieſzcżęſnaſz to Scyllá á Kárybdys ſrogi/ Gdy ſie ná ſwiát vrodzi cżłowiecżek vbogi. A ſnadź ieſzcże wnet s przodku iuż w niewoli chodzi RejWiz 88; RejFig Ee3; Ariſtoteles [...] iego [króla Filipa] ſyná Alexándrá Wielkiego hnet s przodku od A.B.C. pocżąwſzy/ vcżył. GórnDworz E6, D5, M7v, Hh3v.

»zaraz(em) z przodku« (3): SarnUzn A2v; ieſli mu [dworzaninowi] ſie kiedy miłość w ſerce wkrádnie/ [...] tám on záraz s przodku/ o prędkie lekárſtwo muśi ſie s pilnoſcią ſtháráć GórnDworz Mm; ReszPrz 105.

»z przodku ... znowu« (1): w potykániu z nieprzyiaćielem [...] ieſliby ſie z przodku iáko niepoſzcżęśćiło/ z nowu ſzcżęśćia pokuśić ſpráwiwſzy ſie lepiey BielSpr 8v.

Szereg: »od początku albo z przodku« (1): Ieſtem to com wam od początku ábo z przodku powiedał/ to ieſt/ świátłość y zbáwienie świátá. WujNT 342. ~

»z przodku« = od początku (2): iednák by ſię to przedśię oſtáć nie mogło/ co X⟨iądz⟩ K⟨anonik⟩ mowi/ żeby tenże/ á nie kto inſzy/ támże ſkąd zſtąpił wſtąpić záś miał. Boby ondźie Bog ſyn/ ábo ſłowo z przodku przez ſię będące/ przed communikácyą idiomatum, zſtąpić muśiáło CzechEp 345.

~ Połączenie: »z przodku i aż do skończenia« (1): niechay będzye przed ocżymá waſzymi záwżdy iedyny Bog á iedyny Pan Kriſtus/ w kthorym ſie wſzythko zámyka s przodku y áż do skońcżenia/ á my tákież w nim ná wieki wiekom. RejPos 14. ~

»na przodku« = najpierw, wcześniej, na początku (44): Theż maka [!] ięcżmienna z oczthem zmieſzana/ ogień wyciąga z bolącżki/ á nawięczey naprzodku poki ſie ieſzcże nie gnogi. FalZioł III 24b; Cżemu pirwſze ſny poſpolicie ſtraſzliwſze bywaią niż poſlednie. (–) Bowiem na przodku powſtawaią z pokarmu w żołądku dymy mocne, ktore wielkie cżynią zamieſzanie w mozgu GlabGad L5; Przydał też [Numa Pompilijusz] ku dzyeſiąciam mieſiącom dwá/ to ieſt/ Stycżeń y Lutego/ bo pirwey iedno ich dzyeſięć bywáło/ á ná przodku Márzec pirwey Romulus poſádził/ á on go vſtáwił trzeciego w rzędzye mieſiącow. BielKron 101; ANicetus Papież rodem s Syryey z Dámáſzku/ ten vſtáwił aby duchowni brody golili/ Biſkup áby od trzech biſkupow był święcon/ iáko Anákletus ná przodku vſtáwił BielKron 150; Ray źiemſki było mieyſce od Bogá wybráne ná vrząd pierwſzemu cżłowiekowi Adámowi/ [...] Ktorą to Kráinę ná przodku Pan Bog błogoſłáwił Adámowi y potomſtwu iego BielKron 466, 52v, 143v, 155v, 189, 189v (15); Multiplex quam pro numero damnum est, Tá ſzkodá dáleko yeſt więtſza niżli ſie zda. Albo niżli ſie náprzodku okázuye Mącz 337d, 397a, 429d; Nalepiey w tey niemocy dáleko iecháć po wodźie/ po ieźierze/ álbo po ſtáwu/ á ná przodku ma ſye pracy zwyczáić SienLek 92v; Aleć to ieſt nádewſzyſtko/ áby tego przeſtrzegał nawięcey/ [...] áby co przednieyſze ludźi miał ku pirwſzemu potkániu ná kthorymkolwiek rogu ſie tráfi/ bo ći máią tym obycżaiem wſzyſthkim dobre ſerce vcżynić ktorzy ſie ná przodku potkaią á nieprzyiaćielſkie woyſko przełomią BielSpr 22; Luter/ ktory ná przodku poſyłánie od kośćiołá miął [!]/ ſtárſzych ſwoich Biſkupow y kośćiołá ktory go poſłáł/ ſłuchał SkarJedn 52; Przeto tę iſkre [!] na przodku gáśili/ ábyſię ſzkodliwy wſzytkiemu Chrześćiáńſtwu ogień zniey nie wzniećił SkarJedn 180, 137, 303, 354; Będąc Przeorem/ iſz nád inne láty wzakonie ſtárſze/ przełożony był: wielką miał ná przodku v bráćiey nieżycżliwość SkarŻyw 332; Bárnábaſz S. chćiał/ áby znimi ſzedł Ian názwány Márek: á Páweł S. bráć go z ſobą niechćiał: przeto iſz był młodzieniec/ náprzodku boiázliwy SkarŻyw 537, 56, 263, 335, 389, 455 (10); KochProp 16; NIkt w tym nigdy nie wątpił/ y ſámi heretycy to znáią/ iż wiárá święta y náuká od Bogá poſłána/ potrzebuie ná przodku vtwierdzenia z cudow SkarKaz 417a; Y byli biſkupi iáko Moyzeſz ná przodku/ y kápłanmi y krolmi/ religią z kroleſtwem złączáiąc. SkarKazSej 679a.

~ Połączenia: »na przodku ... potym« (2): Mocz ná przodku kiedy ij wypuſzcza/ źielony/ á potym czyrwony/ známionuie wilkośći ſpalenie/ á ieſt śmiertelny. SienLek 26; Y widziſz choćia náprzodku Papieſz Duchá wnim [w Ekwicyjuszu] Bożego nie poznał: iednák potym Pan Bog Papieżowi obiáwił że to wola iego byłá/ áby on kazał/ y náucżał. SkarŻyw 213.

»na przodku ... potym ... potym ... potym ... na koniec« (1): (marg) Słup ſobie poſtáwił S. Symeon ná ktorym lat 30. przemięſzkał. (–) Ná przodku ſześć tylo łokiet wyſoki był/ potym dwánaśćie/ potym dwádzieśćiá/ potym trzydzieśći ſześć/ ná koniec cżterdzieśći. SkarŻyw 30.

»na przodku ... i po [kim]« (1): Gdyby też byłá zła Monárchia/ nigdyby iey był P. Bog ludu ſwemu nie życzył/ y ná tym mieyſcu krolá im dáwáćby nie rozkazł. Lecz ſam go im dał/ y náznáczył bárzo dobrego ná przodku Saulá onego/ pierwſzego krolá/ y po nim Dawidá/ y inne potomki iego SkarKazSej 689b.

[»zaraz na przodku«: Wiárá tedy y wyznánie tego odkupienia/ ieſt y było záwżdy ludźiem potrzebne ku osięgnieniu zbáwienia: co też był Pan Bog záraz ná przodku pokazał. KuczbKat 23.] ~

»po przodku« = na początku (1): Naukę zaś ſtyi że Hiſtorjiéi możęm poiąc wielce pożyteczną [...] że iéi [niewiasty kananejskiej] pán Chriſtus vbozuczkięm i wzgardzonęm v świata człowiekięm będąc/ nietilko po przodku ſłuchać niechćiáł/ ale téſz ku iéi cięſzkośći wielkiéi pſęm ią nazwáł MurzNT 78v.

~[Połączenie: »po przodku ... potym«: Ato Apoſtátowie/ po przodku/ ſkryćie mowili/ potym creſcere eorum licentia, publicem ſye declarowáć niewſtydźili ZebrzydOdpow B2v.]

[Szereg: »po przodku i też na ostatku«: Grzech zasię każdy po przodku jest brzydki i też na ostatku. Kaz 58.] ~

»w przodku« = na początku (2):

~ w przodku czego (1): to ieſt niepodobna/ żeby kto o świętobliwości tych [dawnych papieżow] wątpić miał: [...] Bo choćiażby ktoremu z nich z iego właſnych zaſług nábyćia/ cżego nie doſtawáło: iednák mu y ná tych będźie doſyć/ ktore były w przodku mieyſcá ábo ſtolice iego CzechEp 387.

Połączenie: »potym ... w przodku« (1): Pátrzayże iáko mu [Józefowi] Pan wnet vkazał drogę/ Iż mu pewnie ſowito ſtało zá tę trwogę. Ze go iuż ſwą możnoſcią potym náwſzem rządził/ Kiedy w przodku w złey myſli od niego nie zbłądził. RejWiz 135v. ~

b. Na określenie miejsca (16):

»przodkiem« = z przodu, na czele (13): A te rzecży powiedziawſzy/ ſſedł [Jezus] przodkiem [praecedebat] idąc do Ieruzálem. Leop Luc 19/28; Ceſarz obacżywſzy iż ſie [Głogowianie] bronią mocno/ kazał ſyny ich wieść przodkiem ku ſzturmu. Ale oni nie dbáiąc ná ſyny tym lepiey odbijáli. BielKron 351v, 247v; ku ſzturmu idą Fęnrychowie przodkiem s Chorągwiámi prędko. BielSpr 65v; StryjKron 732.

~ przodkiem przed kim (1): Weźmicie Arkę á podźcie z nią przed ludem przodkiem od ludzi ná dwu tyſiącu łokći/ áby od wſzytkich byłá widzyána BielKron 46v.

Połączenia: »przodkiem ... nazad ... (śrzodkiem)« (2): Boleſław zárázem wypráwił ſie do Wieleniá gdzie był Gniewomir/ poſłał przodkiem vffy á ſam ná zad iechał BielKron 351v, 434v.

»przodkiem ... (po [kim]) ... za [kim] ... (na ostatku)« [szyk 2:1] (3): Potym mieyſkie mury poſwiącáli z wielkim nabożeńſtwem y weſelim/ chodząc około nich/ przodkiem Ezdrás/ po nim Neemiaſz s kſiążęty/ á zá nimi wielkość ludzi ſzłá. BielKron 97, 314, 329.

»przodkiem ... po stronach« (1): Gdy iedzie Ceſarz ná woynę/ iádą podle niego dwá Belerbekowie po obu ſthron/ idzie przy nim pieſzych Iáńcżárow o dwádzieśćiá tyſiąc/ okrom tych co ieſzcże nie ćwicżeni/ iedni przodkiem/ drudzy po ſtronách z rozmáitą bronią. BielSpr 51v.

»przodkiem ... śrzodkiem ... na ostatku« (1): Cżáſem pocżcżą Burmiſtrzá/ iż pług iego przodkiem Wyieżdża ná Páńſzcżyznę: á Rádźieckie śrzodkiem: Proſtacy ná oſtátku. KlonWor 15. ~

»przodkiem« = do przodu (o kierunku) (1): Przyſtąpił ſie Wáleryus przodkiem mąż ſtárego wieku/ oſoby godney/ wymowy roſtropney/ mowił ku poſpolſtwu: [...] BielKron 107v.

Wyrażenie przyimkowe: »na przodek« = do przodu (1):gdzieby w cżym pochybił [młodzieniec] miſtrz go náuczał/ iáko miał krok ſtáwiáć/ ktorą nogą náprzodek wyſtępić/ iáko nápráwą ſtronę álbo ná lewą ręce z miecżem wynieść BielKron 4.
Przen (w antropomorfizowanym opisie gry w szachy) (1):

»przodkiem« = do przodu (o kierunku) (1):

~ Szereg: »przodkiem i zadkiem« (1): Roch ma tę wolność/ y nádáne práwo/ Przodkiem y zádkiem/ w lewo bić/ y w práwo. KochSz A3. ~

c. Na jednoczesne określenie czasu i miejsca (25):

»przodkiem« = wcześniej, na przedzie większej grupy (głównie o działaniach wojskowych) (25): Poſlał Iakob Iudáſá przodkiem do Iozephá opowiedáć przyiazd ſwoy. BielKron 18; A gdy ráno wſtáli á mieli iść z miáſtá/ rzekł Sámuel: Niechay chłopiec przodkiem idzye á ty máło zoſtań/ iżći oznaymię ſłowo Páńſkie [Vulg 1.Reg 9/27]. BielKron 63v; Krol Zygmunth wypráwił do Prus ludźi ſłużebne/ ták iezne iáko y pieſze przodkiem BielKron 418, [842], 243v, 247, 251v, 255v (15); BielSpr 53, 53v.

~ przodkiem przed kim (2): Y wyſzli ſą o południu z miáſtá/ przodkiem młodzyeńcy przed inym ludem. BielKron 85v; ále oſobne kthemu mieli [Rzymianie] młodzieńce prędkie ná zabiegi/ ktorzy przed woyſkiem przodkiem chodzili/ áby mieyſce náydowáli gdzie by woyſko położyć ná dobrym mieyſcu BielSpr 7.

Połączenia: »przodkiem ... potym« (1): poſłał thedy Kárázábeg cżtery thyſiące ludzi przodkiem do Mácedoniey [...] Potym ſam Kárázábeg z woyſkiem przyciągnął ná mieyſce ktore zową Linad BielKron 253.

»przodkiem ... za [kim]« (5): ſzło przodkiem Turkow 50. thyſiąc/ położyli ſie pod Swatym grádem w Albániey/ zánimi też niedáleko Amurat Othoman z wielkim woyſkiem ćiągnął rozdzieliwſzy ie ná woyſká rozno BielKron 247; poſłáli przodkiem Balabaná obegnáć Kroią w ośmidzieſiąttyſiąc ludu/ zá nim Máchomet rychło ćiągnął w pułtorakroć ſtotyſiąc ludu BielKron 257, 252v, 258, 406. ~

d. Na określenie kolejności w tekście (21):

»przodkiem« = na początku wypowiedzi (14): MetrKor 46/47v; NAſſę prziiazn y Vſtawiczną Słuſzbę przodkiem wzkazuiem, panowie prziiaczielie mili. ListRzeź w. 1; Przodkyem Krol yego M. ma za dobrze panv Woyewodzie ysz wſdziecznye przyąl od Krola yego M. obmowe okolo danya abo poziczanya pyenyedzi [...] Na drugą rzecz [...] LibLeg 10/120v, 10/55v, 11/70, 75v; BielKron 242; Grzech niecżyſty przodkiem kłádzie [św. Paweł]/ pod ktorym bez wątpienia rozumie cudzołoſtwo RejPosWstaw [1103]; [Pisaliście nam drugim listem przodkiem przy tym swym do Litwy odjachaniu, zalecając nam służby swe ListyPol II 1549 200, 1549 234].

~ Połączenia: »przodkiem ... potym (potem)« (3): LibLeg 7/31; [Paweł rozmawiał o wielu rzeczach z radnymi moskiewskimi] Przodkiem o ziednocżeniu wiáry s kośćiołem Rzymſkim/ á potym o Tytule Krolewſkim BielKron 436; BielSpr 46v.

»przodkiem ... też« (1): Przodkiem powie poſſel nasch poſdrowienie panv woyewodzie od nas [...] Powie thesch yzeſmi zrozvmieli zyego poſlow [...] ysz mv pan bog dopomocz raczil ku doſthanyv yego Panstwa zrak czeſſarza Thureczkiego LibLeg 10/149v.

»przodkiem ... (potym) ... zatym« (2): Przothkyem powye poszel od nas Czeſſarzewy Tvreczſkyemv posdrowyenye y braczką y sanſzyeczka przyaszn Pothym bandzye mowil Krol yego Miloſcz pan moy prziſlal myą na dwor Vaſzey Ceſzarſkyey miloſczi, [...] Zathym dawſzy lyſth bandzie dzyankowal Ceſzarzewy yego M. LibLeg 7/8, 10/113v. ~

Wyrażenia przyimkowe: »z przodku« (4):Ceſarz wyſłuchawſzy wſzytkich wotá/ rozwiodł im rzecż długą/ sprzodku pocżąwſzy/ powtarzał ich rzecży być ſobie przećiwne/ [...] vpominał też Biſkup [lege: biskupów] y pány świeckie/ áby ſzukáli tey drogi/ iákoby kośćioł Krześćiańſki był w lepſzym rządzie poſtánowion niżli ieſt. BielKron 219v; OrzJan 57.

~ Połączenia: »z przodku ... potem« (1): pán Chriſtus wtym podobieńſtwie mowi zprzodku o tych ktorzy chcą być ſwą dobrocią zbawięni/ Potem otych ktorzy zmiłośierdźia dlá Pana Chriſtuſa zbawięniá czekáią MurzNT 96.

»teraz ... z przodku« (1): oto teraz tego dowodzę com ſprzodku obiecał. WysKaz 19. ~

»na przodku« (3): nyedokonycza ſzye tho ſgadza ſthem czoſzi na przodkv ymyenyem pana Voyewodzynem powyedzyal. LibLeg 11/170v; KrowObr 161.

~ Szereg: »jako na przodku tak i teraz« (1): Iákom ćię náprzodku vczył/ ták y teraz powtarzam: że Pan Chryſtus właſny cél ieſt Wiáry náſzéy BiałKat 81. ~

e. Na określenie kolejności w wyliczeniu (22):

»przodkiem« = po pierwsze (22): nyekthorzi panowye Samy wglowach Przodkyem Prothwycz Wlodimyerſky Proniſky y zyniſich panow roſkazanya. czy bandancz glowamy ſprawywſzi ſobye trzidzyeſczi y dwye Schaiky. vodą prziſly latha po ſmyerczy Machomethowey 952. LibLeg 11/140v.

~ Połączenia: »przodkiem ... druga (a. drugie [co]) ... (trzecia)« (6): KromRozm II n; Przodkiem [to czyni]/ áby wierni ználi y tzuli/ iáko ſie Bog bárzo gniewa/ ná grzechy tego ſwiátá: [...] Druga przytzyná: áby ſie wierni y wybrani Boży/ ſtáli podobni/ obrázowi Syná Bożego. KrowObr 238; Ná tym Seymie miedzy rzecżami innemi to ieſt poſtánowiono/ przodkiem áby ná dzień Náwiedzenia pánny Máriey thák duchowni iáko ſwieccy pánowie zbroynie byli pogotowiu [...] Druga/ krol áby miał po gotowiu [!] rzecży wſzytki należące ku walce/ [...] Trzećia [...] BielKron 305v, 313v; A nápiſałem krótko/ przodkiem áby káżdy rychléy mógł poiąć/ y łácniéy pámiętáć: á druga/ żem rády w tym vżył Sokráteſſá Philozophá GrzepGeom B2v; RejPosWstaw [1102]; [ErazmJęzyk K (Linde)].

»przodkiem ... a k temu« (1): te pobory: przodkiem iż ná vkrzywdzenie duchowieńſtwá bywáły wypráktykowáne: á k temu/ iż [...] ná kśiężey á ná vbogim poſpolſtwie były wyćiśnione: [...] namniey nie przycżyniły obrony y pokoiu PowodPr 24.

»przodkiem ... nad to« (2):Dwie rzeczy vczynili ná ónym Seymie ſwoim Apoſtołowie: przodkiem/ błąd obrzázánia z wiernych z nieśli: nád to/ potrzebné ónych czáſów obrzędy chowáć poſtánowili BiałKat 136; (marg) Przyczyny dla czego ma być Archányelſkie pozdrowienié mówióno. (–) Przodkiem dla tego to czynióno: áby nas vczono rozmyſláć wielkié óno dobrodźieyſtwo bożé/ które nam okazał: [...]. Nád tho/ potrzebuie tego káżdy Chrześćiáńſki człowiek: áby wiedźiał/ iákim obyczáiem Chryſtus [...] ieſth pánnie zwiáſtowan BiałKat 223v.

»przodkiem ... potym« (7): Przodkiem wam dawami Mocz abisczie na miesczv naschim yako Comissarze naschi czinily pylne a swiebodne viwiedzenie [...] Potim to wam porvczami abisczie [...] LibLeg 11/8, 9/49v; Czemże dowodźiſz o tey zwirzchnoſci papyeſkyey? (–) Przodkiem piſmy ſámych papyeżow/ biſkupow/ [...] Potym vżywánim/ ktore ſye z hiſtoryy/ y przyznawánya Conciliy/ biſkupow/ y pátryárchow/ [...] przećiwnych papyeżom/ okaże. KromRozm III N5; Tedy ia przodkiem mocą Páná Bogá wſzechmogącego/ potym mocą Oświeconego Páná náſzego Krolá Iego Mił⟨ości⟩ [...] gáię wam Sąd wielki GroicPorz i2; BielKron 99, 305v; RejPosWstaw 44.

»przodkiem ... po wtore ... (po trzecie ... potym ... potym)« (2): A nyektore [tj. wyznawców swych] vſtáwił bog w koſcyele/ przodkyem ápoſtoły/ powtore proroki/ potrzećye doktory/ potym mocy [tj. mających moc]/ potym łáſki vzdráwyánya [tj. mających łaskę uzdrawiania] [Vulg 1.Cor 12/28] KromRozm III G8; KrowObr 116v.

»przodkiem ... też ... (też)« (3): LibLeg 11/140v; Liſty ſtároſćine o co máią być dáne. [...] Przodkiem kto wybije pánią wienną/ też gdy brát brátu dźyału zwolić nie chce/ też gdy kto kogo wypędźi z pokoynego dzierżenia. UstPraw A3; BielKron 237. ~

f. Na określenie kolejności w ocenie (97):

»przodkiem« = przede wszystkim; in primis Calep (95): A gdi ych [czeladzi albo towarzyszy] naipilniei potrzeba thedi odpuſſczenie od swich Miſtrzow biorą, niepamiętaiącz na ono czo Panu swemu przi smowie śliubuią, A tho przodkiem yſſz mu pilnie a wiernie chcze slużicz ListRzeź w. 10; FalZioł [‡]a, IV 45c; Tho racz V.C.M. wyedzieczy [...] abych thego nygdziey nyedal ſnaczy yzbych wczym ynszym przodkiem yedno wthych rzeczach chtore byl pan Soboczki przynyosl przyachal. LibLeg 9/50v, 7/35v, 10/114v, 151, 153v, 11/48v, 172v; ComCrac 19v; KromRozm I B3; Przodkyem kſyęgi ſpraw Apoſtolſkich/ ktore Lukaſz Theophilowi nyeyákyemu piſał/ co w ſobye zámykáyą/ napis [tj. tytuł: Dzieje Apostolskie] pokázuye. KromRozm II e, b4v; Maſz wyedźyeć przodkyem/ iż dwoyákye ſą y były záwſſe vrzędy w koſcyele krzeſcijáńſkim KromRozm III Iv, A5, C6, G6v, H8v, K3 (10); Swieckie Práwo ieſth rozmáithe/ Przodkiem to ktore ieſt wſzem narodom poſpolite/ ktore Láćinnicy Gentium zową. GroicPorz a2v, bb3; KrowObr 106v, 122; LeszczRzecz A3v; BibRadz *2v; BielKron 201v, 305v, 307v; A przy tym iáko wierni poddáni W.K.M. pokornie proſzą/ ábyś W.K.M. [...] tey náuki łáſkáwye bronić racżył/ w tych złych á zámieſzánych cżáſiech/ ktora przodkiem ieſt ku cżći á chwale Páńſkiey/ [...] ku [...] i ku dobremu poſpolitemu SarnUzn A3; Stworzenié tedy bożé ták miſterné á ochędożné przodkiem nas/ iáko y pogány ma przywodźić ku vznániu páná Bogá BiałKat 31, 386 [2 r.]; MIłoſierny wiecżny Pan dáćći wiele racżył/ A práwie żadną rzecżą tu cie nie przebacżył. KOcháć ſie przodkiem możeſz w dziatecżkach vććiwych/ Ktore noſzą twarz y ſtan przodkow twych poććiwych. RejZwierc A4v; MA káżdy boiaźń Bożą przodkiem mieć ná pieczy Odrzućiwſzy ná ſtronę wſzyſtkie márne rzeczy. MycPrz I A2, I A2v, II Dv; Strum L4; ZapKościer 1586/65; ArtKanc A10, M14v; Calep 229a; W tym kośćiele y ſpołecżnośći iego powſzechney/ wyznawáią bydź Apoſtołowie odpuſzcżenie grzechow/ przez Sákrámenty S. á przodkiem krzeſt PowodPr 35; [ModlKobiet 20v].

~ Połączenia: »przodkiem (...) potym (potem) (też) ... (na ostatek), po [kim]« [szyk zmienny] (37:1): Abovyem my boſkyey przothkyem pothem tehſz ſzwey povynnosczi strzecz konyeczcznye chczymy LibLeg 7/69; RejKup m4; To wſſyſtko nápiſano przodkyem dla żydow/ [...] Po tym y dla nas KromRozm II k; KromRozm III O6v; LubPs A6; ISćiec álbo Wierzyćiel/ [...] długu ſwego dochodźić ma przodkiem ná ruchomych rzeczách dłużnikowych/ potym ná ſtoiącym Imieniu iego. GroicPorz q4v, y4, dd4; ná krzćie bierzemy pietzęć przodkiem wſzyſtkich grzechow náſzych odpuſztzenia/ potym przypoſobienia zá Syny Boże/ á ná oſtátek dziedzictwá kroleſtwá neibieſkiego [!] KrowObr 46; Antykryſt [tj. papież] tę náukę [tj. poświęcanie przedmiotów] wziął przodkiem od pogánow/ pothym od Zydow KrowObr 101v; A tzemuſz wy tedy/ tę obłudę zowiećie Obrázem Bożym? Poniewaſz ſam tylko przotkiem Syn Boży Pan Kryſtus ieſt Obrázem Bożym? A ponim záſię wſzelki wierny tzłowiek/ kthorego Bog ſtworzył ná Obras y podobieńſtwo ſwoie. KrowObr 110, B3v, l3v, 71 [2 r.], 72v, 91 (17); BielKron 245, 246; Dayże nam to [...] ábychmy tobie nędznicy przodkiem záchowáli powinnośći ſwoie/ iáko wiernemu Pánu ſwemu/ á pothym káżdemu ſtanowi RejPos [254], A3v, 63; BiałKat 41, 233v; KuczbKat kt; WujJudConf 18; MycPrz II B[3]; Ieſliż co w tym piſániu naydźie ſię W.X.M. przodkiem/ potym też komu inſzemu ku zbudowániu/ niech to wſzytko źrzodłu wſzego dobrá Bogu wiecżnemu będźie zupełnie przypiſano. WysKaz X3v; SarnStat 1004; PowodPr 3; [á [rozum] oświecony Boſką iáſnośćią/ może obácżyć przodkiem ono wiekuiſte źrzodło świátłośći/ á potym ine podleyſze y niżſze rzecży KuczbKat 12].

»przodkiem (...) także (i) (a. takież), tak i« (5:1): LibLeg 11/88v; Przodkiem pytam ćię/ ieſliże prorocy y Apoſtołowie ſwięći/ ludzmi byli/ tzyli nie ludzmi? [...] A także y Kryſtus/ izali ſam ſiebie nie vniżył/ wziąwſzy ná ſię poſtáw[ę] ludzką KrowObr C3, 23, 64; BielKron 104v; Trzeći pożytek [wniebowstąpienia Chrystusa]: abyſmy poćiechę mieli: że ón [Chrystus] przez ſwe wniebowſtąpienie/ przodkiem Oycá ſwego iáſnie nam oznaymił: także y ſam śiebie vwielbił BiałKat 98v.

»przodkiem ... też« (2): FalZioł III 37d; Obacż tu iako ten pſalm acżkolwie przodkiem ſluży panu Chriſtuſowi, wſzakoż też może ſlużyc wſzelkiemu kapłanowi ophiaruiączemu v ołtarza WróbŻołt G3.

Wyrażenie: »przodkiem nade wszystko« (1): Maſz wiedźiéć iż pan Bóg wſzechmogący thák święthé á wybráné ſwoie wmárłé vczćił: iż chce tego po nas żywych/ przodkiem ná de [!] wſzyſtko: ábyſmy ich niezápomináli BiałKat 151. ~

Wyrażenia przyimkowe: »z przodku« (1): Gdy vwarzyſz Maioranę w winie/ ſtrłycżem/ s chebdem, ieſth dobre opuchłym ludziom s przodku/ y tym ktorzy s cięſzkoſcią vrinę puſzcżaią FalZioł I 83c.

»na przodku« (1):

~ Połączenie: »na przodku ... też« (1): Maią [migdały] mocz ſthulaiączą ran á bronią płynienia Wilkhoſci do wrzodow/ á to na przodku. Też vmocznia vſta żołądkowe/ á kto ma biegunkę: zaſtanawiaią. FalZioł III 13c. ~

Synonimy: I.A.1. dziad, ociec, pradziad, rodzic, starszy; 2. antecesor; 3. sprawca, tworca; 4. instygator, pobudzacz, powod; 5.a. wodz.

MN, LW