[zaloguj się]
[pdf]

BIAŁEK (139) sb m

a pochylone, e jasne.

Fleksja
sg pl
N biåłek biåłki
G biåłku, biåłka biåłków
A biåłek, biåłka biåłki
I biåłkiem biåłki
L biåłku biåłk(o)ch

sg N biåłek (14). ◊ G biåłku (16), biåłka (1); -u FalZioł (5), SienLek (9), -u : -a GlabGad (2 : 1). ◊ A biåłek (19), biåłka (2). ◊ I biåłkiem (59); -em (27), (e)m (32). ◊ L biåłku (4). ◊ pl N biåłki (3). ◊ G biåłków (9); -ów (3), -(o)w (6). ◊ A biåłki (7). ◊ I biåłki (4). ◊ L biåłk(o)ch (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (ten sam przykład) ‒ XVIII w.

1. Część ptasiego jaja otaczająca żółtko, białko; albumen Mymer1, Mącz, Calep, Cn; albor Murm, BartBydg; album ovi, candidum Cn (131): Albor. Das weiſz von dem eyg. Byałek. Murm 82; Mymer1 24v; BartBydg 6b; Proch kreta ſpalonego/ z białkiem zmieſzawſzy/ przykładać na trąd/ ieſth barzo dobre lekarzſtwo. FalZioł IV 14b; Pomaga też białek na ſparzelinę ognia albo vkropu FalZioł IV 20a, I 20d, 21b, II 16a, III 31a, [2 r.], IV 20b [3 r.] (20); Bowiem białek ieſt rzecż barzo lipka y klijowata GlabGad H6, H5v, H6 [3 r.], H7; Albumen, Białek w yáyu. Mącz 6c; ſam białek po połowicy ná oczy przyłoż: tedyć kniemu wſzyſtki [wszy] wynidą SienLek 68v; Białku nieprzykłáday/ boć nic ſzkodliwſzégo ná rány głowné iedno źimne rzeczy. SienLek 145v, 66v, 68v [3 r.], 86v, 129v (25); Albumen – Biąłek. Calep 49a; Białkiem z wodą myć lice/ ſtánie ſie wnet bielſze. PaxLiz D2v.
Zwroty: »z białkiem (białek) stłuc, utłuc« [szyk zmienny] (6): gdy vcżyniſz cżopek ſtey Maiorany vwarziwſzi ią á z białkiem weſpołek ſtłukſzy FalZioł I 83d; Stłucz korzeń Przeſtępowy z białkiem SienLek 53, 40, 68, 79v, 122v.

»białku (białek, z białkiem) ubić, zbić, rozbić, białek ubity, rozbity« [szyk zmienny] (15): potym białkow kielko zbić oſobno zkokoſzych iaiecz z hałunem FalZioł V 108 v, I 74b, II 19 c, d, 20b, V 75v, 89, 109; Tedy vbiy białek iáiowy/ s krochmalem/ przyłożże to ná ſpárzelinę/ ochłodźiſz y wygoiſz ią. SienLek 135v, 111, 125v, 174v, 179v, 183v; wźiąwſzy ſoku różánégo trochę/ białków iaiowych rozbitych dwá/ máku białégo vtłuczonégo ſzczubáć/ ná ſkróni przez chuſtkę przyłożyć Oczko 31v.

Wyrażenia: »białek z jaja«: [...] krochmalu/ białek dobrze vbity z iaia ſwieżego/ vbić gi iako clarum/ zmieſzay ſpołem FalZioł II 20b.

»białek (z, od, ode) kokoszego jaj(c)a, jajca kokoszego« (8): Wezmi [...] białkow trzy od iaiecz kokoſzych/ wina/ ocztu/ wſzytkiego rowne cżęſci FalZioł II 20d; WEzmi białego kadzidła: na proch ſtartego czo dragmę zaważy/ rozpuſć gi w białku kokoſzego iaia FalZioł V 29; Wezmi wodki babcżaney/ hałunu palonego/ białkow kielko z iaiec kokoſzych/ zbiy wſzytko ſpołem á przykładay. FalZioł V 108v, III 33b, V 89, 100v, 101, 108v.

»białek z żołtkiem; żołtek z białkiem« (1 : 1); Wezmi kielo żołtkow z białki: zbij ſpołem FalZioł V 92, V 20c.

Zestawienia: »białek jajeczny; jajeczny białek« (23 : 1): Spanie cżyni Mak gdy vcżyniſz ſniego plaſtr z mlekiem niewieſciem/ białku iaiecżnego przycżyniwſzy FalZioł I 103d; Theż Paięcżyna zmieſzana z białkiem iaiecżnym, krew w ranie zaſtanawia FalZioł I 149c; Też Kamphora z rożaną wodą rozpuſzcżona, á ſtrochą białku iaiecżnego ieſt lekarzſtwo ſilno dobre na licze FalZioł III 26a, I 20b, 38d, 80d, IV 20a, V 115v (23); Pirwſza [wilkość] ieſt na wzraz białka iaiecżnego. GlabGad B5.

»białek jajowy« (30): Naprzod wezmi kadzidła/aloe/ zmieſzay z białkiem jaiowem á vczyń iakoby ciaſto FalZioł V 117, V 102v [2 r.], 109, 117; ábo ieſtli iáki ſmák w białku iaiowym? BibRadz Iob 6/6; weźmi mleká niewieśćiego/ białku iáiowego/ rożánego/ álbo fiołkowego oleiu SienLek 51v; Albo piołyn zwierćieć á z białkiem iáiowym ná oczy przykłádáć SienLek 63v, 90, 134, 135v, 165v, 175v (23); Oczko 31v.

2. anat. Zewnętrzna, nieprzejrzysta błona oka, białkówka; album oculi, albugo oculi Cn (5): Luſkę w oczu na białku zdziera. FalZioł ‡ 3e; Ieſtli białki w ocżu przez powieki widać: [...] trzeba ſie bać oſzalenia. FalZioł V 13v [2 r.]; Czyrwone białki w oczu/ á żyły krwáwe w ćięſzkiey niemocy: złe zná. [!] SienLek 22v.
Zestawienie: »białki oczu«: Albo gdy ſpi/ á białki oczu przes powieki mu widáć SienLek 22v.
3. lek. Biaława plama pokrywająca rogówkę oka, bielmo; glaucoma Mącz; albugo Cn (1):
Zwrot: »białkiem zajść«: Laborat glaucomate, Poszło mu oko/ Białkiem mu záſzło. Mącz 146c.
4. n-pers (2):

Z imieniem (2): Iako Robothny maczyey Myzera kmyecz vyszethl od (nych) ⟨nasz⟩ [...] kmyeczya ynszego marczyna byalka (..) na myeszczv szwem oszadzyl ZapWar 1529 nr 2536; [Mikołaj Pieniążek] Ianá Białká/ Ianá Lelowſkiego wikáryie ich/ Marćiná Ryncę Mánſionarzá/ y inych wiele [...] w dálmácyach s kośćiołá wywlokſzy z miáſtá wyganiał BielKron 393v [ogółem 2 r.].

Synonimy: 3. cf BIELMO.

Cf BIAŁOŚĆ

LZ