[zaloguj się]
[pdf]

BIAŁOŚĆ (48) sb f

białość (45), białłość (3); białość Murm, FalZioł (10), GlabGad (6), LubPs (5), RejWiz, BielKron, Mącz (7), RejPos (2), SienLek, RejAp (5), WujJud, LatHar, WujNT, SkarKaz, GosłCast; białość: białłość; Calep (1 : 3).

biåł- (21), biał- (1); biåł- : biał- Mącz (6 : 1); o jasne.

Fleksja
sg pl
N biåłość
G biåłości
D biåłości
A biåłość biåłości
I biåłością biåłości(a)mi
L biåłości biåłości(a)ch

sg N biåłość (15). ◊ G biåłości (7). ◊ D biåłości (5). ◊ A biåłość (6). ◊ I biåłością (8). ◊ L biåłości (4). ◊ pl A biåłości (1). ◊ I biåłości(a)mi (1). ◊ L biåłości(a)ch (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII w.

1. Biały kolor, biała barwa, biel; candor Mącz, Calep, Cn; albedo, albor Calep, Cn; albitudo, album, candor nivis, insignis albor Cn (37): kwiatki ma po żołthey białoſci FalZioł I 65d; iey dym ieſt miernie biały/ á białoſć zmieſzana z cżyrwonoſcią FalZioł IV 48d, II 17c, III 3b, V 73v; Iako paznochty rumiane z białoſcia zdrowego cżłowieka znamionnią [!] GlabGad P3v, B4, G7, P2v; On dáie śnieg iák báwełnę práwie w właſney białośći LubPs ff3; RejWiz 4; rozgniewał ſie [Apollo] ná Kruká [...] odiął mu białość bárwę Anyelſką BielKron 22; Mącz 172b, 224a [2 r.], 419c; RejAp 57v; Przyodzyeyże ſie fárbą oney Piękney liliey/ [...] ktora ſtoi w białośći ſwoiey Przed oblicżnoſcią iego RejPos 220; LatHar 188; WujNT 699; Gdźiéż oná twa ozdobá? wdźięczna páni moiá/ Piérwſzy twéy kwiát vrody? kędy białość twoiá? GosłCast 23; Calep 49b [2 r.], 157a.

białość czego (6): przez białość koniá tego známionuie ſie poſelſtwo weſela RejAp 56v; białość/ wielkość/ okrągłość y ſmák chlebá y winá/ bez żadnego podſtáwku (ſine ſubiecto) zoſtáią. WujJud 163v. Cf »bialość śniegu«.

Wyrażenia: »ku białości skłonny« (3): Kwiatki z ſiebie wypuſzcża ku białoſci ſkłonne FalZioł I 49c, 115a, V 10.

»białość śniegu (jako śnieg), śnieżna białość« (5): W ten cżás kroleſtwo wáſſe będzye w tey zacnośći/ Cżyſtſſe á przezrocżyſtſſe nád śnyeżne byałośći LubPs P5; Y yákoś też tu źimę dziwnye racżył ſtworzyć/ A byałoſcyą ſnyegow twych pyęknye ochędożyć. LubPs R3, R3 marg, N4; SkarKaz 122a.

a. Substancja, osad o białej barwie (2): Bowiem krew nie dobrze doſtała á nie dobrze ſtrawiona ciepłem, lathwie ſie w białoſć przemienia GlabGad H4v.

białość czego: gdy ią barzo wywarzy zoſtawa białoſć ſoli ſucha na nacżyniu w ktorim warzą. GlabGad 17.

b. Siwizna; canities Mącz (1): Canicies [!], Siwość/ Stárość, Byałość. Mącz 33c.
2. Biała plama, cętka (2): A OBraſki ieſt ziele/ liſth ma podobny bluſzcżowemu iedno iże ieſth nieiakho białoſciami ſkropiony FalZioł I 106b; Czárno piegowáty [koń] z máłą białośćią przemieſzáną/ theż niećierpliwy gdy nań wsiádáią SienLek 186v.
3. anat. Białko, białkówka (Zewnętrzna, nieprzejrzysta błona oka); album oculi Murm (2): Album oculi, das weiſz ym oug Byałoſć. około oká. Murm 51; Też na łuſkę ktora ſie cżini na białoſciach ocżnych/ para ſthego ziela [...] bowiem ſniego tę łuſkę ſpądza. FalZioł I 127d.
4. lek. Biaława plama pokrywająca rogówkę oka, bielmo; albugo Mącz (1): Albugo, producta macula in oculo. Biáłość w oku. Mącz 6c.
5. Biały tynk; albarium Mącz, Calep (2): Mącz 6c; Albarium ‒ Białłoſc do pobielanią ſcząn. Calep 49b.
6. Czystość moralna, niewinność, uczciwość, szczerość (4): odwodząc nędzny narod ludzki od tey ſzcżyrey białośći y od oney złotey korony onego pirwſzego poſłá wdzięcżnego. RejAp 57; Tákże niechay záwżdy ſtoi w białośći z ochędożnemi myſlámi niewinna duſzá twoiá RejPos 220.
Szereg: »białość a szczyrość; szczyrość a białość« (1 : 1): I á wzgárdzili ſzcżyrość á białość wiernego ſłowá Páńſkiego RejAp 58v, 57.

Synonimy: 1. b. siwość, starość; 4. bielmo, błona, błonka, ćma, łuska, makuła, mgła, nieczystość, powłoka, ślepota.

Cf BIAŁEK

LZ