[zaloguj się]
[pdf]

ŁUSKA (97) sb f

Fleksja
sg pl
N łuska łuski
G łuski łusk
D łusce
A łuskę łuski
I łuską łuskami

sg N łuska (22). ◊ G łuski (16). ◊ D łusce (1). ◊ A łuskę (30). ◊ I łuską (1). ◊ pl N łuski (13). ◊ G łusk (3). ◊ A łuski (8). ◊ I łuskami (3); -ami (2), -(a)mi (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XIX w.

1. zool. Rodzaj twardej skóry zbudowanej z płaskich płytek o rożnorodnej strukturze i pochodzeniu, pokrywających powierzchnię (lub część powierzchni) ciala różnych zwierząt i spełniających rolę ochronną; squamula Murm, Mymer1 BartBydg, Mącz, Calep, Cn; squamula Murm, Cn; crusta Mącz, Cn; testa Mymer2; cataphractum Cn (63): Murm 89, 90; Mymer1 37v; Mymer2 19; BartBydg 149; KArp ieſt riba rzecżna y ſtawowa: Nawięthſzy na ſzeſć piędzi/ na nim łuſka ieſt wielka okrągła/ ſzara y żołtha też FalZioł IV 41a; Pożytki iego [karpia]. Z grżbietha pacierze/ á z łuſki przełbicze: z klijem na bywełnę [!] ſadzą y przeſzywaią FalZioł IV 41a; LIpień: ktori theż ſie rodzi w tych wodach iako y Pſtrąg/ iedno iże ieſth inakſzy/ bo nie ma na ſobie łuſki/ ieſt goły FalZioł IV 45a, IV 34d, 35b, 41c, 42a, 44b (18); GlabGad E7v, I [3 r.]; Miedzy rybámi káżdą iedzcie ktora łuſkę ma/ ktore łuſki nie máią nie iedzcie [Vulg Lev 11/10]. BielKron 36v; [na wyspach indyjskich] ſą rozmáite źwierzętá/ iáko Wſłoniowie / Wielbłądowie/ Konie z cżłowiecżemi głowámi/ Centaury/ wężowie z złotemi łuſkámi/ y innych beſtiy rozmáitych wiele. BielKron 268v, 270, 465; Desquamo, Oczeſuyę łuskę/ ſpráwuyę ryby. Mącz 411b; Obtorpuere squamae, Luski ná rybie okrzepnęły. Mącz 459a, 69c [2 r.], 69d, 112d, 411b [2 r.]; Małżów z łuſkámi nátłuc day A tych gdźie trzebá przykłáday SienLek 132v, 6v, 8v; BudBib Lev 11/9, 10, 11; Calep 313a, 742b, 1002a; Náturá wſzyſtkorodno [!] źwierzętom śierść dáłá/ Ptakom piorá/ á rybom łuſki ſprzypráwiáłá. KmitaSpit C4.

łuska na czym (2): Mącz 69c; Squamae ‒ łuska na ribie albo na węzu. Calep 1002a.

W porównaniach (7):

Jako comparatum (3): FalZioł IV 42d, 43a; Luſki iego [wieloryba] ſą iáko tarcze namocnieyſze/ ſpoione bárzo mocnie [corpus illius quasi scuta fusilia compactum squamis se prementibus]. BibRadz Iob 41/6.

Jako comparandum (4): LVſka w vrinie: ieſt rzecż z ciała wychodzącza podobna ku łuſcze ribiey FalZioł V 11, V [2v]; Bryon, Pleśn/ álbo/ mech/ ná ſtárych dębiech gdy yákoby łuski białe ná skórze ſie vkázuyą. Mącz 27b, 411b; Calep 1002a.

W charakterystycznych połączeniach: łuska rybia (2), wężowa; (nie)mieć łuskę (-i) (na sobie) (27); łuskę oczesować, sprzyprawiać, skrobać; łuska biała (6), cienka, czarna, czyrwona, drobna (2), gladka, łszcząca, miąższa, okrągła, ostra (2), sina, subtelna, szara, szyroka (4), twarda (3), wielka, złota, żołta (2).

Szeregi: »łuska albo łupież« (1): Proch też z łuſki álbo złupieżá wężowego dobrze w Winie álbo w piwie pić SienLek 113.

»łuska albo otręby« (1): vrina ciemna/ gruba/ ktora ma w ſobie nieiakie proſzki/ iakoby rybią łuſkę/ albo otręby FalZioł V [2 v].

W przen (1): záſlepiły nam ocży ty rybki ktore łápamy á drzemy łuſkę z nich/ tego ſmrodliwego morzá á nędznego ſwiátá tego RejPos 175v.
a. Na oznaczenie deseniu tkaniny (2): Szata Opadla, czarnego Axamitu nieſtrzizonego, wzorziſta w Carpiową luſkę. WyprKr 65v, 40v.

W charakterystycznym połączeniu: w karpiową łuskę (2).

2. bot. Zewnętrzna okrywa nasienia lub owocu spełniająca rolę ochronną (testa); putamen Murm, BartBydg, Calep; valvulus Mącz (8): Putamen. eyn ſchal. Luſka Murm 109; BartBydg 127; Valvulus, valvi folliculae fabarum et aliorum leguminum, Luski yárzynne któremi yárziny ſą okrążone. Mącz 475a; Calep 879a.
a. Plewa (gluma); utriculus Mącz; gluma, siliqua Calep (4): Utriculus, [...] significat, Luská álbo plewá żytna w którey ziárno leży. Mącz 509d; Calep 980b [2 r.].

łuska na czym (1): Gluma – łuską skouezka [lege: skoreczka] na żićię. Calep 459a.

W charakterystycznych połączeniach: łuska jarzynna, żytna, z żyta, na życie.

3. lek. Bielmo, czyli zmętnienie rogówki gałki ocznej; squama Vulg (13): á nad oną parą trzymay oko chore/ bowiem ſniego tę łuſkę ſpądza. FalZioł I 128a; Lekarzſtwa doſwiadczone na bielmo y na inſze łuski oczne. FalZioł V 78, ‡3d, I 68a, 128a.

W charakterystycznych połączeniach: łuska oczna; spądzać łuskę, zdzierać, zganiać.

Fraza: »spadły z oczu jego jako(by) łuski« = odzyskał wzrok (2): A nátychmiaſt ſpádły z ocżu iego iákoby łuſki [ceciderunt ab oculis eius tanquam squamae Vulg Act 9/18]/ á wneth wzyął wzrok RejPos 283; WujNT Aet 9/18.
Szereg: »łuska i błonka« (1): [wódka wyborna na oczy ze dwunaście zioł] bielmo z ocżu ſpądza/ łuſkę y błonkę zdziera FalZioł II I9d.
Przen: Niezdolność dostrzeżenia prawdy (5): Rátz Pánie Wſzechmogący z otzu łuſkę zedrzeć ludu temu áby kiedy przeyrzał y ná wieki niezginął KrowObr 199v, 107v.
Wyrażenia: »łuska niedowiarstwa« (1): Rácżże oſwiećić Boże naſz ty nędzne á záſlepione ocży náſze/ á zyąć z nich thę márną łuſkę proſtoty á niedowiárſtwá náſzego RejPos 284v.

»łuska omylności« (1): A pewnie odpádną káżde łuſki od ocżu iego/ omylnośći á márney ſlepoty iego RejPos 286.

»łuska prostoty« (1): RejPos 284v cf »łuska niedowiarstwa«.

»łuska ślepoty« (1): RejPos 286 cf »łuska omylności«

Szereg:»łuski a ślepota« (1): hiſtoria piſze iż były odpádły łuſki á oná ſlepotá ſtára od ocżu iego/ á Duch ſwięty wſtąpił do ſercá iego RejPos 283v.
4. lek. Łuszczące się powierzchniowe warstwy naskórka (5):
a. Płatki naskórka łuszczącego się na głowie jako objaw choroby; łupież; furfures capitis Murm, BartBydg (5): Furfures capitis. Hauptſchuppen Luſky Sgłowy. Murm 72; Mymer1 39; BartBydg 62 [2 r.].

W charakterystycznych połączeniach: łuski głowne (2), z głowy (2).

Szereg:»otręby i łuska« (1): I też tym kthorym ſie pleſze na głowie cżynią/ otręby y łuſkę z głowy ſpądza FalZioł II 8c.
5. lek. Nabłonki z dróg moczowych i składniki mineralne w moczu (7): LVſka w vrinie: [...] ktora z wierzchu albo z ſcian ciała: oddziera ſie, y z vriną ſie mieſza. [...] zową też Petaloides. FalZioł V 11, V 9, 11; Mocz iáko Syrwatká miąſzſzy/ á gdy go trochá/ á ná dole gęſty/ á w nim będźie widáć źiárná álbo łuſki/ Kámień známionuie. SienLek 27, 25v, 27.
Szereg: »łuska a otręby« (1): Tu maſz wiedziecz czo łuſka a otręby w vrinie pływaiącze znamionuią. FalZioł V 11.

Synonimyt 1. łupież, skorupa, wylina; 2. łupina, otręby, plewa, skarłupa, skorupa; 3. białek, białość, bielmo, błona, błonka, ćma, makuła, mgła, nieczystość, powłoka, ślepota, zmaza; 4.a. łupież.

Cf ŁUSK, ŁUSKINIA, ŁUSZCZYNA

DJ