[zaloguj się]
[pdf]

OTRĘBY (69) sb f

otręby (69) pl t, [otręba].

o jasne.

Fleksja
sg pl
N otręby
G otrąb
D otręb(a)m
A otrębę otręby
I otrębami
L otrębach

[sg A otrębę.] ◊ pl N otręby (22). ◊ G otrąb (16). ◊ D otręb(a)m (1). ◊ A otręby (19). ◊ I otrębami (10). ◊ L otrębach (1).

Sł stp: otręba, otręby, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Łuski zboża oddzielone w czasie mielenia od mąki, używane jako pasza; furfur Mymer1, Mącz, Calep, Cn; canicae Calep, Cn; siliqua Calep; aplauda, cantabrum, cynas, magdalia Cn (54): sunt sex laſzti de furfuris alias otranby ZapMaz VII Z 7/104v, VII Z 7/105v; Spráẃnie tego iedzą ſwinie/ który ſie miedzy otręby winie. March1 A4 [idem March3]; Mymer2 29v; (nagł) Cantabrum. otręby. (–) OThręby pſzenicżne ſą mierno gorącze, Maią mocz wyſuſzać y otwierać vlicżki w ciele/ y też miękcżą FalZioł III 42b; może ie [jagnięta] w ſtayni otrębami albo mąką ięcżmienną albo drobnem ſiankiem karmić FalZioł IV 1d, +6d, I 15d, 47b, 65b, 82d (26); Ale [mąka] ięcmienna albo rżana iż ieſt mięſſza, więcej otrąb niżli miałkoſci dawaiącza przeto nie tak lipka. GlabGad G7, G7; March3 V3; RejWiz 12v; Canica [...]. Furfur, Otręby/ otrzebiny/ propriae, ktore zwyerſzchu zbierayą. Mącz 33c, 118a, 141a [2 r.]; SienLek 56, 81, 118v [2 r.], 121, 134, 146; widźiałem kurczem vpádłé/ kiedy zá tegóż otrębámi gorącémi obłożéni/ do zdrowia przychodźili. Oczko 18; Mąką żyto przedawáć do Gdańſká/ wielki pożytek: bo otręby wſzyſtkie zoſtawáią/ ktoremi dobytek ná oborze bárzo wielce będźie ſie mogł przychowywáć: iáko ćielętá/ źrzebiętá/ świnie/ gęśi GostGosp 110; Canicae – Otręby, oſsipka dlą pſow. Calep 157b; Siliqua – Ottrebi, łuska zzyta. Calep 980b, 443a [2 r.]; [Rádo ſzcżenię wráźi gębę/ Gdy ma z ſerwatką Otrębę. BielawMyśl B2v].

W charakterystycznych połączeniach: otręby jęczmienne (2), pszeniczne (12), uwarzone, żytne; otręby (na)warzyć (3).

Szeregi: »otręby a(l)bo młoto« (2): y otręby ábo młoto ze zboża ábyſmy przedáli [pro calceamentis et quisquilias frumenti vendamus]. Leop Am 8/6; á co ie [wieprze] vkarmią żołędźiem/ Bukwią/ Zbożym/ á niżli otrębámi álbo młotem. SienLek 6.

»otręby albo tłucza jęczmienna« (1): czoſnku náwierć/ á námieſzay go z othrębámi álbo z thłuczą ięczmięnną/ á daway im [kurom] ieść. SienLek 192.

2. lek. Płatki naskórka łuszczącego się na głowie jako objaw choroby, łupież; furfures, porrigo Cn (10): á tym ługiem myi głowę/ otręby y gnidy z głowy zgania FalZioł I 20a, I 44c, 46a, 134b; SienLek 48v, S[ss]3; [Porrigines Furfures die Schuppen auffm haupt Otręby w głowie. ArtNom C4].

W połączeńiu szeregowym (1): Daymy tedy tych wod owym nabárźiéy/ co máią ſkórę po wiérzchu plugáwą/ bądź to będą ſtrupy/ párchy/ otręby/ (porriginem zowiém) łupieże/ kroſty ſuché/ álbo zropióné Oczko 14v.

Szeregi: »łup albo otręby« (1): Lup albo otręby z głowy zgániáć SienLek S[ss]3.

»otręby albo łupienie głowy« (1): y takieſz [czosnek] włożywſzy w lug [!] na otręby albo na łupienie głowi pomaga. FalZioł I 5d.

»otręby i łuska« (1): I też tym kthorym ſie pleſze na głowie cżynią/ otręby y łuſkę z głowy ſpądza FalZioł II 8c.

3. lek. Płatki łuszczącego się nabłonka dróg moczowych (5): LVſka w vrinie: ieſt rzecż z ciała wychodzącza podobna ku łuſcze ribiey/ ktora z wierzchu albo z ſcian ciała: oddziera ſie, y z vriną ſie mieſza. A tę łuſkę zowią też Petaloides. [...] Takieſz też otręby są ziarnka otrębam podobne/ ktore takieſz w febrze. Zamionuią od wſzytkiego ciała odriwać ſie/ dla gorączoſci ognia nieprzyrodzonego. FalZioł V 11; Mocz w ktorym iákoby otręby pływáią/ známienuie iż ſye Pęchyrz łupi. SienLek 27, 25v.
Szereg: »łuska a (albo) otręby« (2): Też vrina ciemna/ gruba/ ktora ma w ſobie nieiakie proſzki/ iakoby rybią łuſkę/ albo otręby. FalZioł V [2]v; Tu maſz wiedziecz czo łuska a otręby w vrinie pływaiącze znamionuią. FalZioł V 11.
4. [Drobne ziarnka kadzidła:
Wyrażenie: »kadzidlne otręby«: Kádźidlne Otręby/ Olibanum vel Manna Thuris. Wſzákże dźiś thym imieniem Kádźidło białe/ á niektorzy poſpolicie wſzyſtko ták zową/ v ſtárych ſámy otroćiny kádźidlne thák zwano/ álbo ſzcżero białe SienHerb K#.

Synonimy: 1. łuska, łuszczyna, młoto, plewa, słodziny; 2. łup, łupież, łuska, parch; 3. łuska.

Cf OTRĘBINY, OTRZEBINY

MŚ