[zaloguj się]
[pdf]

BIODRO (157) sb

biodro n (84), biodra f (23), biodro a. biodra (50); biodro OpecŻyw (2), BartBydg (2), TarDuch, GlabGad (10), WróbŻołt, RejPs, MurzNT, LubPs (4), Leop (12), BielKron (11), HistHet, LatHar (7); biodra SienLek (6), RejAp, Calep (2), SkarŻyw; biodro : biodra FalZioł (5 : 4), RibRadz (3 : 4), RejPos (8 : 1), BudBib (9 : 2), CzechRozm (1 : 1), WujNT (5 : 1).

Wszystkie samogłoski jasne.

Fleksja
sg pl
N biodra
G biodry biódr
D biodråm
A biodrę biodra, biodry
I biodrami
L biodrze, biedrze biodrach

sg G biodry (4). ◊ A biodrę (7). ◊ L biodrze (2) FalZioł, BudBib, biedrze (1) WujNT. ◊ pl N biodra (28). ◊ G biódr (40); -ó- (1), -(o)- (39). ◊ D biodråm (3); -åm (1), -(a)m (2). ◊ A biodra (36), biodry (5). ◊ I biodrami (2). ◊ L biodrach (29); -ach (10), -åch (5), -(a)ch (14); -ach BibRadz (4), CzechRozm (2), CzechEp, WujNT; -åch LubPs (2), BudBib; -ach : -åch Leop (1 : 1), SienLek (1 : 1 ).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVIII w.

Staw łączący udo z tułowiem oraz przylegające części uda i tułowia; lędźwie; coxa, femur BartBydg, Cn; lumbus BartBydg; coxendix Cn (157): femur, vdy, trzosla, bydra, ląndzvye, coxa viri BartBydg 57, 84; wſzytka mocz iego [niedźwiedzia] ieft w pleczach á wbiodrach, przeto też na zadnie nogi ſie wſpina y chodzi FalZioł IV 13c; Też krokos ſtarty/ á Potym z ocztem á z gruczą ięcżmienną zmieſzany/ ieſt vżytecżne lekarzſtwo: mazać y przykładać na biodrę gdzie ieſt bolenie FalZioł V 88, I 11c, 68d, IV 17b, 36b, V 9 (18); GlabGad D2v żp, D6, F3 [2 r.], I2, P6 [5 r.]; LubPs Qv; Y widziałem iákoby oſsobę Kontryffału/ iáko pozrzenie ogniá wewnąthrz około iego: od biodr iego/ y z wierzchu: y od biodr iego áż ná doł Leop Ez 1/27; A thy ſynu cżłowiecży wzdychay á łkay w ſthárćiu biodr [ingemisce in contritione lumborum] Leop Ez 21/6, 9/11, Mar 1/6; Czemużem thedy widźiał áno káżdy mąż chwyta ſię zá biodry rękomá/ iákoby o na [!] niewiáſtá ktora rodźi BibRadz Ier 30/6, Iob 40/11, Is 5/27; Goski 17; SienLek 36, 88, 106v, Sv; A [Pan] miał ná ſzácie ſwoiey v biodry ſwoiey nápiſáne imię Krol nád krolmi á Pan nád pány. RejAp 160v; Zonká iego v inego [poganina srogiego] za biodrámi/ ku więtſzey żáłośći á ſromocie iego. RejZwierc 186v; Ludowi ktory mowil do ćiebie rzekąc/ oćiec twoy oćiążał nas iárzmem ále go ty nám vlzy/ Tákową daſz odpowiedz/ to co ieſt namnieyſzego we mnie/ miężſze ieſt niż biodrá oycá mego, [minor digitus meus grossior est lumbis patris mei] BudBib 2.Par 10/10, Ps 69[68]/23 [24], 3. Reg 20/31, 32, Ez 9/11; gdy go ono Iákob pytał/ coby zá imię iego było: [Anioł] tedy ſie mu o tym pytáć nie dał/ lecż tylko vderzywſzy go w biodrę odſzedł/ błogoſłáwiąc mu. CzechRozm 47v, 168v; SkarŻyw 348; Delumbo ‒ Biodri obijąm, ottłukąm. Calep 302b; Delumbis — Biodri niemaiący. Calep 302b; LatHar 685; WujNT Matth 3/4, Mar 1/6, Apoc 19/16.

W charakterystycznych połączeniach: (na)mazać biodra (3), nosić (coś) na biodrach, oblec (coś) na biodra, przykładać, przyłożyć (coś) na biodrę (4), przywiązać na biodrę, rozwiązać biodra; biodr leczenie, biodra chore, chude, (barzo) miąższe, porosłe, suche.

Zwroty: »miecz mieć, przypasać na biodrze (do biodry)« (3): Ioáb przypáſawſzy ſzátę ſwą w ktorey chodźił/ przypáſał theż ná nięy miecz do biodry ſwey (lumbis eius] BibRadz 2.Reg 20/8; BielKron 35; káżdy miecż ſwoy (ma) ná biodrze ſwoiey/ dla ſtráchu nocnego. BudBib Cant 3/8.

»biodra (o-, pod-, prze-)pasać, (prze)pasować, przepasane, zakrywać opasanim« [szyk zmienny] (18): A ſkoro baranka pożywatz ięli boty na nogi wlożyli/ biodra ſwé przepáſali OpecŻyw 89v; LubPs Zv; vyźrzałem: A oto mąż ieden odziany lmánemi ſzátámi/ y biodra iego przepáſáne złothem rydzym/ á ćiáło iego iákoby Chryſolith Leop Dan 10/5, 3.Reg 18/46; ludźie poſpolići w Kálekućie nágo chodzą/ tylko biodrá zákrywáią opáſánim. BielKron 459, 30, [842]v, 85v, 94v, 137 (7); RejPos 158, 346 [2 r.]; BudBib Ex 12/11, 4.Reg 9/1; HistHel C2v; Tego ćię náucżano/ kiedy biodrá przy wiecżerzy Wielkonocney w zakonie przepáſowano LatHar 189.

Wyrażenie »bolenie (bolączka, boleść, boleści) w biodrach, biodr; biodr boleść, na biodrach bolączka« (3 : 2): Nogi orłowe z vdow wyrwane, na bolenie biodr pomagaią FalZioł IV 17b, ++6f [2 r.], I 129b, 140b, V 27v, 59 [2 r.] (9); Kto tedy tego lekárſtwá zámieſzka/ będźie miał Gryźienie wżywoćie/ Trzećiánę boleść w Biodrách SienLek 17.
Szereg: »biodra albo lędźwi«: Albo gorczyce náwierć/ á ná chore biodry álbo lędźwi przyłoż SienLek 119.
W przen (5): Y będźie ſpráwiedliwość páſem ná biodrách iego/ á wiará przepáſániem nerek iego. BibRadz Is 11/5; ieślim gardźił ginącym przeto że nie miał suknie, y vbogim bez odźienia: Ieſli mi nie błogosłáwiły biodrá iego [ubogiego]/ [si non benedixerunt mihi lumbi eius] gdy wełną owiec moich zágrzał ſię. BudBib Iob 31/20; CzechRozm 168v.
Zwrot: »przypasać miecz biodram (na biodra(ch))« (3): OpecŻyw 35; Y przypáſz miecż możnoſći ſwoiey na biodrá ſwoie [Accingere gladio tuo super femur tuum Vulg Ps 44/4] á zwielką czćią przypádnie tobie ocż ſie iedno pokuſiſz RejPs 67v; LubPs M2v.
Przen (24):
a) Zwrot: »biodra rozwiązać« = rozbroić: TAk mowi Iehowa pomázańcowi ſwemv/ Koreſzowi [...] ábych położył przed oblicżem iego narody/ á biodrá krolow ábych rozwiązał [et lumbos regum dissolvam] BudBib Is 45/1.
b) Zwrot: »biodra (pod-, prze-, przy-)pas(ow)ać, przepasane, przepasanie biodr« [szyk zmienny] = powściągnąć się, opanotwać namiętności (23): Iezu kthorys nam przepaſać biodra y pochodnię w ręku dzierżeć goreiące kazał. ſmi[łuj] ſie nad nami. TarDuch B8; MurzNT Luc 12/35; Leop * A3v, Iob 40/2, k. AAA2; A przetoż przepáſawſzy biodrá vmyſłu wáſzego [lumbos mentis vestrae] trzeźwością/ doſkonáłą nádźieię mieyćie w łáſce ktora wam ieſt przynieśioná/ áż ſię okaże Iezus Kryſtus. BibRadz 1.Petr 1/13, Iob 40/2; Przecż nie przepaſzeſz tych ſproſnych biodr twoich/ trzeźwoſcią/ ſkromnoſcią/ miernoſcią/ áby świećiły vcżynki twoie dobre RejPos 346, 341v, 343v, 345, 345v [2 r.], 346 [2 r.]; BudBib Iob 38/3; LatHar 215, 456; WujNT 243, 246 marg, Luc 12/35, Eph 6/14, 1.Petr 1/13.
a. W Biblii tylko w l. mn.: biodro jako miejsce, w którym się kryje siła rozrodcza mężczyzny, źrodło płodzenia potomstwa; ród, pokolenie (42): Nie będzye odięto doſtoieńſtwo/ to ieſt/ Sceptrum krolewſkie z Iudy/ á Kſiążę z biodr iego/ áż przydzye ten, ktory ma poſłan być BielKron 18v.
Zwroty: »być (zamknion) w biodrach« (5): Abowiem Kryſtus zámknion był w biodrách Abrámowych. BibRadz I 6v marg; CzechRozm 143v, 144; CzechEp 257; WujNT Hebr 7/10. Cf Zestawienia z przymiotnikiem dzierżawczym od imienia własnego, »biodra ojca«.

»(na-, u-)rodzić się (narodzony), pochodzić, wyniść, wypuścić z biodr« [szyk zmienny]: (9): Leop Gen 46/26; A Krolowie z twoich biodr pochodźić będą. BibRadz Gen 35/11; O ſynu moy iákom był rad w ſtárośći ſwoiey gdy mi cie Pan Bog obiecał ná ſwiát wypuśćić z biodr moich y wypuśćił BielKron 12v; Vkazał ſie ieſzcże Pan Bog Iakobowi y rzekł: [...] rozmnażay ſie/ s twoich biodr wynidą Krolowie/ Kſiążętá/ y poſpolity lud. BielKron 16; CzechRozm 176v; CzechEp 190, 273, 297, 309; [Ojcowie] żądáli onego [...] potomká/: ktory miał wyniść z biodr Dawidowych CzechRozm 57v; WujNT Hebr 7/5. Cf Zestawienia z przymiotnikiem dzierżawczym.

»położyc rękę pod biodrę« = uczynić gest towarzyszący przysiędze (3): Tedy ſługá położywſzy rękę pod biodrę [sub femore] Abráhámá páná ſwego/ poprzyſiągł mu tę rzecz. BibRadz Gen 24/9, 24/2; BudBib Gen 47/29.

Połączenia z przymiotnikiem dzierżawczym od imienia własnego (15): BibRadz I 6d marg; o tym piſáli [prorocy]/ że naſienie niewieśćie/ Abráhámowe/ Izáákowe Iákobowe/ z biodr Dáwidowych Meſiaſzem ſynem Bożym miáło być CzechRozm 43v; Naprzod iż on ieſzcże będąc w biodrách Iudźinych/ ktory był z Iákobem oycem ſwym záſzedł do Egiptu/ iuż też tam z nim záraz był w oney niewoli CzechRozm 143v, 48v, 57v, 144; CzechEp 143, 190, 273, 288, 311 (8); A ćić ktorzy ſą z ſynow Lewiego/ [...] roſkazánie máią áby bráli dźieśięćinę od ludu wedle zakonu/ [...] choćiaż y oni wyſzli z biodr Abráhámowych. WujNT Hebr 7/5.

Wyrażenie: »biodra ojca (ojcowe)« (2): Iż on był w biodrách oycá ſwego Abráhámá/ y dźieśiećiny Melchiſedekowi przedtym dobrze oddawał/ niż ſię vrodźił. CzechEp 257; WujNT Hebr 7/10.
Szereg: »wnętrzności i biodra«: ſyn Boży z wnętrznośći y biodr Dawidowych: nie z ſercá/ ábo wnętrznośći Boſkich/ w tych ſłowách ſię zámyka y opiſuie. CzechEp 298.
W przen (6): Abowiem biodra moie napełnione ſą naigrawania. Ktore mnie ku cieleſtnoſci pobudzaią. WróbŻołt 37/8; Biodrá moię záwżdi pełne ſrogich brzidliwośći/ Nie máſz zdrowia w ćiele moim LubPs K3v; Bo y biodrá moie napełnione ſą poſmiewiſká: á niemáſż zdrowia w ćiele moim. Leop Ps 37/8; LatHar +3, 162, 609.

Synonimy: lędźwi, trzosło.

BZ