Fleksja
|
sg |
pl |
| N |
bydlę |
bydlęta |
| G |
bydlęcia |
bydląt |
| D |
bydlęciu |
bydlętom, bydlętåm |
| A |
bydlę |
bydlęta |
| I |
bydlęciem |
bydlęty |
| L |
bydlęciu |
bydlętåch |
sg N bydlę (52). ◊ G bydlęcia (35). ◊ D bydlęciu (7). ◊ A bydlę (43). ◊ I bydlęciem (8); -em (1), -ęm (1), -(e)m (6); -em: -ęm RejPos (1 : 1). ◊ L bydlęciu (3). ◊ pl N bydlęta (23). ◊ G bydląt (24). ◊ D bydlętom (12), bydlętåm (1) ModrzBaz; -om (1) OpecŻyw, -óm (1) Mącz, -(o)m (10). ◊ A bydlęta (14). ◊ I bydlęty (9). ◊ L bydlętåch (4); -åch (3), -ach (1); -åch RejZwierc, ReszPrz; -åch: -ach WujJud (1 : 1).
1.
Zwierzę domowe, hodowane ze względu na jego użyteczność w gospodarstwie; zwierzę tuczne i pociągowe; w szczególności zwierzę rogate przeznaczone na ubój i do pracy na roli;
iumentum Mącz, Calep, Cn; pecus Mącz, Cn; animal domesticum, veterinum animal Mącz (193):
ZapWar 1504 nr 2018;
OpecŻyw 15,
72v;
FalZioł *4a,
I 114b;
Mięſo też końſkie y inſzych bydląth iedzą napoły ſurowe MiechGlab 22,
55;
WróbŻołt 49/10,
103/14;
RejPs 213;
Czarownyczo drzewyey thy mey krowye vzithku nyeodymyeſch [...] yſzbicz thak bylo przeczywno moyą bydlią jako przeczywna [...] popowſka myloſznycza my lemu bogu LibMal 1544/86,
89;
GliczKsiąż C8v;
Gdy we cżći był/ wnet ſie záſię by bydlę [iumentum] zinácżył LubPs N2;
Sſtałem ſye nierozumnym [...] Nie nye wyedząc co pocżąć by yákye bydlę práwye LubPs R2,
C,
S,
ee6,
ff2v;
GroicPorz x2v,
dd4v;
Bo pátrz kiedy pijány bez rozumu chodzi/ Aniſam wzwie by bydlę kiedy nacż vgodzi. RejWiz 137v,
32;
Nie dopuśćiż bydlęćiu [iumentum] twemu/ áby ſie ſchodziło z bydlęćiem inego á roznego rodzáiu Leop Lev 19/19;
ktorzy [...] zbydlęty nieucżćiwe ſpráwy miewáią/ máią być śmierćtą [!] ſtráceni. Leop Lev 20 arg;
Kto zábije bydlę da ine zá nie Leop Lev 24/ 21;
Cżemuż nas pocżytaćie zá bydlętá [iumenta] y ſtáliſmy ſie ſmrodliwemi przed wámi? Leop Iob 18/3;
á potym włożywſzy go ná ſwe bydlę: záwioſl go do goſpody Leop Luc 10/34,
Lev 25/7,
Ps 146/9,
Is 66/3,
Ier 9/10,
1. Cor 15/39 (
13);
tedy ten czyie ieſt bydło ma dáć zá ſzkodę od kożdego bydlęćiá dwá groſzá UstPraw E4v, E,
E4v;
BibRadz Gen 1/25,
Lev 19/19,
Mich 5/8,
Zach 14/15,
Hebr 13/11 (
12);
BielKron 44,
44v [2 r.],
430v,
465;
GrzegRóżn E;
KwiatKsiąż N3v;
Ut pecus lanare, Bydlę ktore wełnę nośi/ owcá. Mącz 183c;
Pecus, Bydlę/ Wſzelákie zwierzę którego człowiek vżiwa yáko wół/ krowá/ kóń/ Owcá/ Oſieł/ kozá/ etc. Mącz 286a;
Veterina animalia, Bydlętá których ku robocie vżywáyą yáko konie/ osły/ wielbłądy/ muły/ mulice którzi ná grzbiecie burdy á brzemioná noſzą. Mącz 491b,
183d,
310c,
313b,
367b,
491b, (
11)
SienLek 95v,
154,
159,
174,
192;
SienLekAndr a3v;
GórnDworz Iiv;
kazał to wſzytko Anyołom pobić coby ſie iedno było napirwey z mátki ſwey vrodziło/ ták od dzieći iáko od bydląth. RejPos 56,
19 [2 r.],
218,
227;
KuczbKat 299,
300;
RejZwierz 84,
155,
163v;
WujJud 149;
A dniá ſiodmego Sábát [...] nie vcżyniſz żadnego vcżynku ty/ y ſyn twoy [...] y niewolnicá twoiá/ y bydlę twoie BudBib Ex 20/10,
b4v [2 r.],
Ex 34/19,
Lev 11/3,
2. Esdr 2/12,
14;
ModrzBaz 112;
SkarŻyw 270,
403,
480;
GórnRozm M4v;
Abowiem áni woł/ áni świniá/ áni żadne bydlę/ nigdy nie pije nád potrzebę ſwoię WerGośc 241;
WisznTr 30;
Calep [747] a;
Sſkutek y doſkonáłość goſpodárſtwá/ rolą dobrze ſpráwić/ bydlę vchowáć GostGosp 160,
116 [2 r.];
WujNT 88,
Luc 10/34,
s. 322,
Hebr 13/11;
tedy máią dáwáć [cła] od káżdégo koniá po pułgroſzku á od bydlęćiá po ſześći pieniędzy. SarnStat 977,
675 [2 r.],
965;
PowodPr 18,
51;
SkarKaz 157a;
VotSzl D3;
KlonFlis C3;
KlonWor 25,
67.Zwroty: »być, rość, żyć jako bydlę« [
szyk zmienny] (
1 :
1 :
1):
Kto pokłáda nádzieię wmáiętnoſćiach ſwoich á nie wpánie bodze ieſt iáko bydlę. RejPs 223;
BielKom E4;
GórnDworz Ff4v.»chodzić, iść, błądzić jako bydlę« [szyk zmienny] (2 : 1 : 1): By [...] Swoie dzyatki w dobrey ſpráwie rządził/ Iáko bydlę ná ſwiecie nie błądził. BielKom G2v; RejWiz 11; RejPos 331v; RejZwierc 137v.
»patrzeć w ziemię jako bydlę« [szyk zmienny] (2): Iż ponuro nie pátrzy iáko bydlę w zyemię RejWiz 62v, 193v.
»jako bydlę czasy tracić« (1): ABowiein to nieſzcżęſny cżłowiek/ czo iáko bydlę w márnym prożnowániu cżáſy ſwe ſproſnie tráći RejZwierz 160v.
»w rozkoszy świata używać by bydlę« (1): Iedno rádził [Epikurus] káżdemu by w roſkoſzy ſwiátá/ Ták vżywał by bydlę RejWiz 67v.
Wyrażenia: »domowe, swojskie bydlę« =
domesticum animal Mącz [
szyk 1 :
1] (
1 :
1):
Mącz 94c;
Miedzy Bydlęty lepák domowymi/ Koźlęta lepſze niż Iágniętá SienLek 7v.»łożący się z bydlęciem« (1): Przeklęty łożący ſię z iakimkolwiek bydłęćiem [concubens cum omni iumento] BudBib Deut 27/21.
»bydlę nieczyste« (1): á tákże pierworodne bydlę niecżyſte [primogenitum animalis immundi] odkupiſz. BudBib Num 18/15.
»nieme bydlę« = mutum animal Vulg [szyk 2 : 2] (4): Pijány z niemem rowna ſie bydlęciem/ Mogąc być wołem cżyni ſie cielęciem. RejZwierc 218, 150v; ModrzBaz 52; WujNT 2. Petr 2/16.
»bydlę ku ofiarowaniu (a. ofierze, na ofiarę), na całopalenie, bydlę (ktore było) ofiarowane« (5 : 2 : 3): Mamy drwá y ogień/ ále gdźieſz wżdy ieſt bydlę ku ofiárowániu [agnus in holocaustum]? BibRadz Gen 22/7, Gen 22/8, I 43v marg, 428v marg; Mącz 17b, 24d, 312b, 377c; BudBib Gen 22/7, 8.
»proste bydlę« (1): niechciał go [człowieka] mieć iáko proſtym bydlęciem RejPos 83v.
»bydlę robotne« (2): SienLek Vv; Iumentum – Bidliewſſe iakie robotne iako kou [!] oſiel, woł, muł. Calep 570b.
»bydlę użytne« (1): bydlę záś dwoiáko/ ieſli robotné zową ié iumentum [...] ieſli ináko vżytné/ tedy ié zową pecus vel armentum SienLek Vv.
Szeregi: »człowiek (
a. ludzie) i (ani, bądź, choć, jak) bydlę(ta)« (
19):
LubPs dd4;
Leop Ex 19/13,
Jer 33/12;
Kthory pobił pierworodne w Egiptćie od człowieká áż do bydlęćiá [iumentum]. BibRadz Ps 134/8;
Y dopuśćiłem ſuſzą [...] ták ná ludźi iáko y ná bydlętá [iumenta Vulg]/ y ná wſzytki roboty rąk wáſzych. BibRadz Agg 1/11,
Ier 33/10 [2 r.],
Ion 3/7;
á nápuſzcżę ná nię [ziemię] głod/ y wytnę zniey cżłowieká y bydlę BudBib Ez 14/13,
Ex 11/7,
12/12,
Num 18/15,
Ier 50/3,
51/62 (
10);
ReszPrz 113.»(bydło i) bydlę i (albo, a, ani) zwi(e)rzę« [szyk 8 : 4] (12): RejPs 74v; Zwirzętá y bydlętá iáko tu buiáią/ A przedſię cżłowiekowi podatki dawáią. RejWiz 50; GliczKsiąż C8v; SienLek 38v, Vv; RejAp 134v; A gdyż to ták bydlętom y źwirzętom ſpráwić racżył tákie ochędoſtwá á takie roſkoſzy RejPos 341, 191v, 331v, 337v; RejZwierc 48, 150v.
W przen (3):
Bydlę ćiáło iego [Chrystusa]/ ná ktorym on nośił grzechy náſze WujNT 237.Wyrażenie: »nieme bydlę« (2): ſłowem bożym nie wſtydliwie gardzą [nowochrzczeńcy]/ zowącz ie niemym bydlęciem/ y ołowianą regvłą SeklWyzn c3, Av.
a.
Obelżywie o ludziach: głupiec, prostak, bezbożnik (niekiedy w funkcji przezwiska) (8):
Zdá ini [!] ſye że to bydlie Poyde gdie wkarćmie oſydłę. RejKup n6v;
Bo bez niey [mądrości] káżdy bydlę RejWiz 62v;
á z bydląth ludzie podziáłáć: pokazáć im małżeńſtwo: więc goſpodárſtwo około roley GórnDworz Kk5v.Zwrot: »w bydlę się obrocić, stać się rownym bydlęciu« (2 : 1): ſam ſie tu káżdy [człowiek] ſnádnie w bydlę á ſnadź gorzey niż w bydlę obroći. RejZwierc 155; LubPs N2 marg.
Wyrażenie: »bezrozumne bydlę« (
1):
y dla tego ich [Luteranów] ieſzcże popędliwe duchy zowie [...] bez rozumne [!] bydlętá ReszPrz 66.»luterskie bydlę« (1): dla cżego ieſt wiecżerza Pańſka poſtánowioná/ tego te Lutherſkie bydlętá/ áni ſkoſztowáły ReszPrz 65.
2.
Zwierzę w ogóle; zwierzę czworonożne; zwierzę dzikie;
animalia bisulca, belua Mącz; quadrupes Cn (42):
Cżemu w ſamym cżłowiecże ſerce ieſt przy lewym boku gdiż v bydląt inſzich leżi w poſrzotku. GlabGad E3,
A7v;
KromRozm I K4;
Vcżyńmy cżłowieká [...] á niechay będzie przełożony rybam morſkim/ ptakam powietrznym/ bydlętom [bestiis] ziemnym Leop Gen 1/26,
Gen 7/23,
Soph 1/2;
Tedy Adam dał imioná wſzyſtkim bydlętom/ y ptakom powietrznym BibRadz Gen 2/20;
Wſzeláki rodzay bydląt okrył wierzch źiemie BibRadz Eccli 16/29[31],
Gen 6/7,
7/21,
22[23],
8/16[17],
Hebr 12/20;
Miedzy Bydlęty ktore niema roſpádłych kopyt nieiedzą iáko Koniá/ Lośiá/ Wielbłądá/ Záiącá BielKron 465,
445v;
LeovPrzep b3;
Mącz 25c,
274b;
GórnDworz Ll 3v;
RejPos 81v,
132v,
209;
KuczbKat 315;
RejZwierc 62;
WujJud 50,
Ll3v;
Y rzekł Iehowá wygłádzę [...] z oblicżá ziemie/ od cżłowieká áż do bydlęćiá [animantia Vulg] áż do gádziny/ y áż do ptáſtwá niebieſkiego BudBib Gen 6/7,
k. c3,
Is 63/14,
Ez 4/14;
ModrzBaz 57 [2 r.];
wźiąwſzy ná przykład wſzystki ćiáłá/ káżdé bydlę/ álbo káżde drzewo Oczko 5,
25v;
KochPs 108;
SkarŻyw 269;
Foetura ‒ Bidlatkocenie, albo czielenie, rodzenię. Calep 428a;
Phil I2;
Zá niecżyſty źwierz/ pocżyta zakon Boży/ to bydlę/ ktore pokármu ſwego nie żuie LatHar 394;
WujNT Hebr 12/20;
Iam vcżynił źiemię y ludźie/ y bydlętá/ ktore ſą ná oblicżnośći źiemie PowodPr 14.Wyrażenie: »bydlę nierozumne« (1): ut inter hominem et beluam hoc maxime interest, Miedzy człowiekiem y beſtią á bydlęciem nierozumnym tá nawiętſza róznoć yeſt. Mącz 430a.
Szereg: »bestyja a bydlę« (1): Mącz 430a cf »bydlę nierozumne«.
![[zaloguj się]](/static/img/icons/lock.png "Zaloguj się"){kind=icon}
![[SŁOWNIK POLSZCZYZNY XVI WIEKU]](/static/img/spxvi-logo.jpg){kind=logo}
![[pdf]](/static/img/icons/document-pdf-text.png "Pobierz artykuł hasłowy w formacie PDF"){kind=icon}