[zaloguj się]

BYDLĘ (235) sb n

Fleksja
sg pl
N bydlę bydlęta
G bydlęcia bydląt
D bydlęciu bydlętom, bydlętåm
A bydlę bydlęta
I bydlęciem bydlęty
L bydlęciu bydlętåch

sg N bydlę (52).G bydlęcia (35).D bydlęciu (7).A bydlę (43).I bydlęciem (8); -em (1), -ęm (1), -(e)m (6); -em: -ęm RejPos (1 : 1).L bydlęciu (3).pl N bydlęta (23).G bydląt (24).D bydlętom (12), bydlętåm (1) ModrzBaz; -om (1) OpecŻyw, -óm (1) Mącz, -(o)m (10).A bydlęta (14).I bydlęty (9).L bydlętåch (4); -åch (3), -ach (1); -åch RejZwierc, ReszPrz; -åch: -ach WujJud (1 : 1).

stp, Cn notuje, Linde XVI i XVIII w.

1. Zwierzę domowe, hodowane ze względu na jego użyteczność w gospodarstwie; zwierzę tuczne i pociągowe; w szczególności zwierzę rogate przeznaczone na ubój i do pracy na roli; iumentum Mącz, Calep, Cn; pecus Mącz, Cn; animal domesticum, veterinum animal Mącz (193): ZapWar 1504 nr 2018; OpecŻyw 15, 72v; FalZioł *4a, I 114b; Mięſo też końſkie y inſzych bydląth iedzą napoły ſurowe MiechGlab 22, 55; WróbŻołt 49/10, 103/14; RejPs 213; Czarownyczo drzewyey thy mey krowye vzithku nyeodymyeſch [...] yſzbicz thak bylo przeczywno moyą bydlią jako przeczywna [...] popowſka myloſznycza my lemu bogu LibMal 1544/86, 89; GliczKsiąż C8v; Gdy we cżći był/ wnet ſie záſię by bydlę [iumentum] zinácżył LubPs N2; Sſtałem ſye nierozumnym [...] Nie nye wyedząc co pocżąć by yákye bydlę práwye LubPs R2, C, S, ee6, ff2v; GroicPorz x2v, dd4v; Bo pátrz kiedy pijány bez rozumu chodzi/ Aniſam wzwie by bydlę kiedy nacż vgodzi. RejWiz 137v, 32; Nie dopuśćiż bydlęćiu [iumentum] twemu/ áby ſie ſchodziło z bydlęćiem inego á roznego rodzáiu Leop Lev 19/19; ktorzy [...] zbydlęty nieucżćiwe ſpráwy miewáią/ máią być śmierćtą [!] ſtráceni. Leop Lev 20 arg; Kto zábije bydlę da ine zá nie Leop Lev 24/ 21; Cżemuż nas pocżytaćie zá bydlętá [iumenta] y ſtáliſmy ſie ſmrodliwemi przed wámi? Leop Iob 18/3; á potym włożywſzy go ná ſwe bydlę: záwioſl go do goſpody Leop Luc 10/34, Lev 25/7, Ps 146/9, Is 66/3, Ier 9/10, 1.Cor 15/39 (13); tedy ten czyie ieſt bydło ma dáć zá ſzkodę od kożdego bydlęćiá dwá groſzá UstPraw E4v, E, E4v; BibRadz Gen 1/25, Lev 19/19, Mich 5/8, Zach 14/15, Hebr 13/11 (12); BielKron 44, 44v [2 r.], 430v, 465; GrzegRóżn E; KwiatKsiąż N3v; Ut pecus lanare, Bydlę ktore wełnę nośi/ owcá. Mącz 183c; Pecus, Bydlę/ Wſzelákie zwierzę którego człowiek vżiwa yáko wół/ krowá/ kóń/ Owcá/ Oſieł/ kozá/ etc. Mącz 286a; Veterina animalia, Bydlętá których ku robocie vżywáyą yáko konie/ osły/ wielbłądy/ muły/ mulice którzi ná grzbiecie burdy á brzemioná noſzą. Mącz 491b, 183d, 310c, 313b, 367b, 491b, (11); SienLek 95v, 154, 159, 174, 192; SienLekAndr a3v; GórnDworz Iiv; kazał to wſzytko Anyołom pobić coby ſie iedno było napirwey z mátki ſwey vrodziło/ ták od dzieći iáko od bydląth. RejPos 56, 19 [2 r.], 218, 227; KuczbKat 299, 300; RejZwierz 84, 155, 163v; WujJud 149; A dniá ſiodmego Sábát [...] nie vcżyniſz żadnego vcżynku ty/ y ſyn twoy [...] y niewolnicá twoiá/ y bydlę twoie BudBib Ex 20/10, b4v [2 r.], Ex 34/19, Lev 11/3, 2. Esdr 2/12, 14; ModrzBaz 112; SkarŻyw 270, 403, 480; GórnRozm M4v; Abowiem áni woł/ áni świniá/ áni żadne bydlę/ nigdy nie pije nád potrzebę ſwoię WerGośc 241; WisznTr 30; Calep [747] a; Sſkutek y doſkonáłość goſpodárſtwá/ rolą dobrze ſpráwić/ bydlę vchowáć GostGosp 160, 116 [2 r.]; WujNT 88, Luc 10/34, s. 322, Hebr 13/11; tedy máią dáwáć [cła] od káżdégo koniá po pułgroſzku á od bydlęćiá po ſześći pieniędzy. SarnStat 977, 675 [2 r.], 965; PowodPr 18, 51; SkarKaz 157a; VotSzl D3; KlonFlis C3; KlonWor 25, 67.
Zwroty: »być, rość, żyć jako bydlę« [szyk zmienny] (1 : 1 : 1): Kto pokłáda nádzieię wmáiętnoſćiach ſwoich á nie wpánie bodze ieſt iáko bydlę. RejPs 223; BielKom E4; GórnDworz Ff4v.

»chodzić, iść, błądzić jako bydlę« [szyk zmienny] (2 : 1 : 1): By [...] Swoie dzyatki w dobrey ſpráwie rządził/ Iáko bydlę ná ſwiecie nie błądził. BielKom G2v; RejWiz 11; RejPos 331v; RejZwierc 137v.

»patrzeć w ziemię jako bydlę« [szyk zmienny] (2): Iż ponuro nie pátrzy iáko bydlę w zyemię RejWiz 62v, 193v.

»jako bydlę czasy tracić« (1): ABowiein to nieſzcżęſny cżłowiek/ czo iáko bydlę w márnym prożnowániu cżáſy ſwe ſproſnie tráći RejZwierz 160v.

»w rozkoszy świata używać by bydlę« (1): Iedno rádził [Epikurus] káżdemu by w roſkoſzy ſwiátá/ Ták vżywał by bydlę RejWiz 67v.

Wyrażenia: »domowe, swojskie bydlę« = domesticum animal Mącz [szyk 1 : 1] (1 : 1): Mącz 94c; Miedzy Bydlęty lepák domowymi/ Koźlęta lepſze niż Iágniętá SienLek 7v.

»łożący się z bydlęciem« (1): Przeklęty łożący ſię z iakimkolwiek bydłęćiem [concubens cum omni iumento] BudBib Deut 27/21.

»bydlę nieczyste« (1): á tákże pierworodne bydlę niecżyſte [primogenitum animalis immundi] odkupiſz. BudBib Num 18/15.

»nieme bydlę« = mutum animal Vulg [szyk 2 : 2] (4): Pijány z niemem rowna ſie bydlęciem/ Mogąc być wołem cżyni ſie cielęciem. RejZwierc 218, 150v; ModrzBaz 52; WujNT 2. Petr 2/16.

»bydlę ku ofiarowaniu (a. ofierze, na ofiarę), na całopalenie, bydlę (ktore było) ofiarowane« (5 : 2 : 3): Mamy drwá y ogień/ ále gdźieſz wżdy ieſt bydlę ku ofiárowániu [agnus in holocaustum]? BibRadz Gen 22/7, Gen 22/8, I 43v marg, 428v marg; Mącz 17b, 24d, 312b, 377c; BudBib Gen 22/7, 8.

»proste bydlę« (1): niechciał go [człowieka] mieć iáko proſtym bydlęciem RejPos 83v.

»bydlę robotne« (2): SienLek Vv; Iumentum – Bidliewſſe iakie robotne iako kou [!] oſiel, woł, muł. Calep 570b.

»bydlę użytne« (1): bydlę záś dwoiáko/ ieſli robotné zową ié iumentum [...] ieſli ináko vżytné/ tedy ié zową pecus vel armentum SienLek Vv.

Szeregi: »człowiek (a. ludzie) i (ani, bądź, choć, jak) bydlę(ta)« (19): LubPs dd4; Leop Ex 19/13, Jer 33/12; Kthory pobił pierworodne w Egiptćie od człowieká áż do bydlęćiá [iumentum]. BibRadz Ps 134/8; Y dopuśćiłem ſuſzą [...] ták ná ludźi iáko y ná bydlętá [iumenta Vulg]/ y ná wſzytki roboty rąk wáſzych. BibRadz Agg 1/11, Ier 33/10 [2 r.], Ion 3/7; á nápuſzcżę ná nię [ziemię] głod/ y wytnę zniey cżłowieká y bydlę BudBib Ez 14/13, Ex 11/7, 12/12, Num 18/15, Ier 50/3, 51/62 (10); ReszPrz 113.

»(bydło i) bydlę i (albo, a, ani) zwi(e)rzę« [szyk 8 : 4] (12): RejPs 74v; Zwirzętá y bydlętá iáko tu buiáią/ A przedſię cżłowiekowi podatki dawáią. RejWiz 50; GliczKsiąż C8v; SienLek 38v, Vv; RejAp 134v; A gdyż to ták bydlętom y źwirzętom ſpráwić racżył tákie ochędoſtwá á takie roſkoſzy RejPos 341, 191v, 331v, 337v; RejZwierc 48, 150v.

W przen (3): Bydlę ćiáło iego [Chrystusa]/ ná ktorym on nośił grzechy náſze WujNT 237.
Wyrażenie: »nieme bydlę« (2): ſłowem bożym nie wſtydliwie gardzą [nowochrzczeńcy]/ zowącz ie niemym bydlęciem/ y ołowianą regvłą SeklWyzn c3, Av.
a. Obelżywie o ludziach: głupiec, prostak, bezbożnik (niekiedy w funkcji przezwiska) (8): Zdá ini [!] ſye że to bydlie Poyde gdie wkarćmie oſydłę. RejKup n6v; Bo bez niey [mądrości] káżdy bydlę RejWiz 62v; á z bydląth ludzie podziáłáć: pokazáć im małżeńſtwo: więc goſpodárſtwo około roley GórnDworz Kk5v.
Zwrot: »w bydlę się obrocić, stać się rownym bydlęciu« (2 : 1): ſam ſie tu káżdy [człowiek] ſnádnie w bydlę á ſnadź gorzey niż w bydlę obroći. RejZwierc 155; LubPs N2 marg.
Wyrażenie: »bezrozumne bydlę« (1): y dla tego ich [Luteranów] ieſzcże popędliwe duchy zowie [...] bez rozumne [!] bydlętá ReszPrz 66.

»luterskie bydlę« (1): dla cżego ieſt wiecżerza Pańſka poſtánowioná/ tego te Lutherſkie bydlętá/ áni ſkoſztowáły ReszPrz 65.

2. Zwierzę w ogóle; zwierzę czworonożne; zwierzę dzikie; animalia bisulca, belua Mącz; quadrupes Cn (42): Cżemu w ſamym cżłowiecże ſerce ieſt przy lewym boku gdiż v bydląt inſzich leżi w poſrzotku. GlabGad E3, A7v; KromRozm I K4; Vcżyńmy cżłowieká [...] á niechay będzie przełożony rybam morſkim/ ptakam powietrznym/ bydlętom [bestiis] ziemnym Leop Gen 1/26, Gen 7/23, Soph 1/2; Tedy Adam dał imioná wſzyſtkim bydlętom/ y ptakom powietrznym BibRadz Gen 2/20; Wſzeláki rodzay bydląt okrył wierzch źiemie BibRadz Eccli 16/29[31], Gen 6/7, 7/21, 22[23], 8/16[17], Hebr 12/20; Miedzy Bydlęty ktore niema roſpádłych kopyt nieiedzą iáko Koniá/ Lośiá/ Wielbłądá/ Záiącá BielKron 465, 445v; LeovPrzep b3; Mącz 25c, 274b; GórnDworz Ll3v; RejPos 81v, 132v, 209; KuczbKat 315; RejZwierc 62; WujJud 50, Ll3v; Y rzekł Iehowá wygłádzę [...] z oblicżá ziemie/ od cżłowieká áż do bydlęćiá [animantia Vulg] áż do gádziny/ y áż do ptáſtwá niebieſkiego BudBib Gen 6/7, k. c3, Is 63/14, Ez 4/14; ModrzBaz 57 [2 r.]; wźiąwſzy ná przykład wſzystki ćiáłá/ káżdé bydlę/ álbo káżde drzewo Oczko 5, 25v; KochPs 108; SkarŻyw 269; Foetura ‒ Bidlatkocenie, albo czielenie, rodzenię. Calep 428a; Phil I2; Zá niecżyſty źwierz/ pocżyta zakon Boży/ to bydlę/ ktore pokármu ſwego nie żuie LatHar 394; WujNT Hebr 12/20; Iam vcżynił źiemię y ludźie/ y bydlętá/ ktore ſą ná oblicżnośći źiemie PowodPr 14.
Wyrażenie: »bydlę nierozumne« (1): ut inter hominem et beluam hoc maxime interest, Miedzy człowiekiem y beſtią á bydlęciem nierozumnym tá nawiętſza róznoć yeſt. Mącz 430a.
Szereg: »bestyja a bydlę« (1): Mącz 430a cf »bydlę nierozumne«.

Synonimy: 1. skot, stworzenie, zwierzę; 2. bestyja, stworzenie, zwierzę.

Cf BYDŁO

LZ