[zaloguj się]
[pdf]

PIERZ (172) sb m

pierz (100), pieprz (9), pierz a. pieprz (63); pieprz Mymer1, Mącz (5), GostGosp; pierz : pieprz Murm (1:1), SienLek (1:1). [Za postaci wątpliwe uznano przypadki zależne z tekstów, w których nie ma zaświadczonej pewnej odmianki lub występują obie pewne odmianki].

pierz (18), piersz (12), pierż (4).

pieprz- (130), [pierz-].

e jasne.

Fleksja
sg pl
N pierz, pieprz pieprze
G pieprzu
D pieprzu, pieprzowi
A pierz, pieprz
I pieprzem, pierz(e)m
L pieprzu

sg N pierz (27), pieprz (7). ◊ G pieprzu (89). ◊ D pieprzu (1) FalZioł, pieprzowi (1) Mącz. ◊ A pierz (7), pieprz (1). ◊ I pieprzem (37), [pierz(e)m]; -em (3), -(e)m (34). ◊ L pieprzu (1). ◊ pl N pieprze (1).

Sł stp: pieprz, pierz, Cn: pieprz, Linde XVI – XVIII w.:pieprz.

1. bot. Piper nigrum L., pieprz czarny, pieprz biały; pnącze o zdrewniałych łodygach z rodziny pieprzowatych (Piperaceae) z pd. Indii i z Indonezji; wysuszona na słońcu owocnia daje tzw. pieprz czarny, z dojrzałej owocni powstaje tzw. pieprz biały; od czasów starożytnych (Grecja, Rzym) znany i używany w Europie jako przyprawa i w lecznictwie; piper Murm, Mymer1, HistAl, Mącz, Calep, JanStat, Cn (171): BierEz D; Piper. Pfeffer Pyeprz Murm 117; Mymer1 18v; ZapWar 1532 nr 2471; Też gdy ktory cżłowiek zgryzie dwie ziarncze gorcżycze á dwie ziarncze pieprzu natſzcżo/ tedi onego dnia niepotrzeba mu ſie bać nagłey ſmierci FalZioł I 125b; Pierſz w karmiach pożiwany cżyni dobre trawienie żołądkowi FalZioł III 11a, I 10a [2 r.], 43b, 75b, 81d, 102c (44); BielŻyw 152; GlabGad K2, L6v; KłosAlg F4 [2 r.]; LibMal 1550/156v; RejRozpr H2v; RejKup e2v, Rv; HistAl C8 [4 r.], C8v, M2; RejZwierz 5v, 100, 102; BielKron 263, 268v, 271, 436, 436v (9); Lepidium, Ziele gorskością podobne gorczicy y pieprzowi. Mącz 189b, 92d, 102c, 300d; Dobrze też przećiw gliſtom [...] Izop z pieprzem pić SienLek 103, 5v, 8, 9v, 17v, 30 (35); RejZwierc 157v, 190v; BielSpr c2; Oczko 23v; KochFr 28; Calep 808a; GostGosp 168; IEſli Zyd Sędźiému ſwému w winie pieniężnéy/ którą Wándel zową/ będźie ználeźión bydź winny: kámień pieprzu winy/ [...] niech Sędźiému zápłáći. SarnStat 254, 254, 274; Przyiął go [wielki wór maku] on wielki mąż z pokorą od niego/ Ná co mu záś odeſłał garść pieprzu gorżkiego. CzahTr F3v; [Item ieſliby [koń] brzitkoſcz iedzenia mial [...] natłucz czoſnku ſ ṕierzem/ pomazuy ty⟨m ko⟩niowi zęby. SprLek A4; Glosy I nr 22/4; Cresc 1571 422].

W porównaniach (3): trochę ziarnek pieprzu odſyłam, ktory znamionuie iż ia ich [ludzi] nie wiele mam ale tak iadowitich iako pierz y zapaliſtich. BielŻyw 152; HistAl D; Ten theż wyſep s przyrodzenia rodźi Maſtykę/ Aloes/ Cynámon/ Imbier/ y źiárná cżyrwone nád Pierz gorzkie BielKron 441v.

Zwrot: »okorzenić pieprzem (a. garścią pieprzu)« [szyk zmienny] (2): Może też opłokawſzy płucza wilcże winem cżiſtem, potym ie vwarzić z ſiekawſzy na bigos y okorzenić pieprzem/ Imbierem/ gwozdziki/ ſzafranem FalZioł V 76; CzahTr F3v.
Wyrażenia: »pierz (jest) biały« [szyk 4:2] (6): Trzeci Pierſz ieſt biały, Ten zową Lenko Piper/ Ieſt owocz z iednego drzewa ktore roſcie w Indijey FalZioł III 10d, III 11a, 16d, V 83, 96v; Candidum piper, Byały pieprz. Mącz 33b.

»pierz czarny« [szyk 2:1] (3): Cżarny Pierſz ma moc roſpądzaiączą naprzod/ potym trawiączą FalZioł III 11a, V 96v, 111v.

»miałki [= mielony] pierz« (1): Omanowy korzeń dobrze vwierć/ zmieſzayże z miáłkim pieprzem/ [...] á tego pożyway SienLek 84v.

»pierz prosty« (1): Bákár pieprzu proſtego zá trzy ſtá y ſzeſcdźieſiąt [fawów]. BielKron 454v.

»pierz tarty« [szyk 11:1] (12): FalZioł I 77a, III 21b, IV 35b, V 77v; Nawiętſzą to łáſkę okaże [kniaź moskiewski] temu/ komu poſle chlebá s ſwego ſtołá białego Soli á pieprzu tártego BielKron 435; W nos mu [nieprzytomnemu] náſypáć pieprzu tártego/ álbo ſtroiow bobrowych tártych. SienLek 61, 61v, 108v, 127v, 166, 169, 173.

»pierz tłuczony (a. przetłuczony)« (6): á pothym wto wino iuſz przepalone/ włoż pieprzu przetłucżonego czo złoti zaważy FalZioł I 77a, V 26, 79, 81v; w pićie dobrze mu ſypáć pieprz tłuczony SienLek 105, 105.

Zestawienia w funkcji nazw botanicznych: »długi pie(p)rz« = Piper longum L., pieprz długokłosy; pnącze podobne do pieprzu czarnego występuje w Indiach i Indonezji; używany głównie w medycynie w przewlekłych bronchitach, kaszlu i astmie [szyk 7:6] (13): FalZioł I 149a, III 11c, V 77, 83, 110, 111, 113v; Długi pierz ślą kráiny Same/ Benzui/ Zan/ zá Kálekutem. BielKron 455, 268v, 444v, 454v; SienLek 141v, 171c; [Piper longum. Peuero longo. Długi Pierz. Langem pfeffer. Dict 1566 E3].

[»pierz gronisty« = Piper nigrum L. (Rost: pierz), pieprz czarny: Pierz groniſty/ Botrytes Piper. Treüblichter pfeffer. SienHerb L#v, E#v.]

[»pierz indyjski«: Pierz Indiyſki/ Indiſcher pfeffer. SienHerb L#v, E#v.]

2. bot. Zestawienie: »polski pierz« = Coriandrum sativum L. (Rost); kolendra siewna, roślina roczna z rodziny baldaszkowatych (Umbelliferae), przyprawowa, lecznicza i miododajna (1): Coriandrum, Coriander Polſki pyerz Murm 115.
3. [bot. Zestawienie: »pierz strączysty« = Xylopia aethiopica (Dun.) A. Rich., oskór etiopski, przedpieprz murzyński; krzew z rodziny flaszowcowatych (Annonaceae) występujący w Zachodniej Afryce równikowej, owocki używane jako surogat pieprzu: Pierz ſtracżyſty/ Piper Aethiopicum Schutten pfeffer. SienHerb L#v, E#v.]

Synonimy: 2. koryjander, pieprzyk.

DD