[zaloguj się]
[pdf]

CZUĆ SIĘ (213) vb impf

sie (117), się (96).

[GliczKsiąż B5 cf CZUĆ inf]
Fleksja
inf czuć się
indicativus
praes
sg pl
1 czuję się czuj(e)my się
2 czujesz się czujecie się
3 czuje się czują się
praet
sg pl
3 m czuł się m pers czuli się
f czuła się m an
fut
sg
3 m czuć się będzie
imperativus
sg pl
1 czujmy się
2 czuj się czujcie się
3 niechaj się czuje niech(aj) się czują
conditionalis
sg pl
1 m bych się czuł, bym się czuł m pers bychmy się czuli
2 n subst byście się czuły
3 m by się czuł, czułby się m pers by się czuli
f by się czuła m an
n subst by się czuły

inf czuć się (16). ◊ praes 1 sg czuję się (22). ◊ 2 sg czujesz się (12). ◊ 3 sg czuje się (44). ◊ 1 pl czuj(e)my się (2). ◊ 2 pl czujecie się (3). ◊ 3 pl czują się (22). ◊ praet 3 sg m czuł się (6). ◊ f czuła się (1). ◊ 3 pl m pers czuli się (3). ◊ fut 3 sg m czuć się będzie (1). ◊ imp 2 sg czuj się (6). ◊ 3 sg niechaj się czuje (2). ◊ 1 pl czujmy się (5). ◊ 2 pl czujcie się (6). ◊ 3 pl niech(aj) się czują (3). ◊ con 1 sg m bych się czuł (1) KochFrag, bym się czuł (1) GórnDworz. ◊ 3 sg m by się czuł, czułby się (7). ◊ f by się czuła (2). ◊ 1 pl m pers bychmy się czuli (1). ◊ 2 pl subst byście się czuły (1). ◊ 3 pl m pers by się czuli (6). ◊ subst by się czuły (1). ◊ part praes act czując się (39).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Uświadamiać, stwierdzać w sobie jakiś stan, mieć samopoczucie jakiegoś stanu; sentire Mącz, Cn; conscire Cn (66):
a. O stanach fizycznych, organicznych (17):

czuć się jakim (5): Wyznánie nyegodnośći wyernego cżłowieká/ ktory ſie krewkim cżuyąc/ vcieka ſie z modlithwámi do Páná ſwego. LubPs T marg; Cżuiąc ſie wżdy cżyrſtwieyſzym by rzecżą nie mylił/ [...] Cbciał áby był Teſtáment s pámięcią ſpráwiony. HistLan E; Bywa téż to częſto/ że ći co wychodzą z wánny/ ieſli ſye ſłábſzémi czuią/ chłodną wodą obléwáć ſye każą Oczko 28v; SkarŻyw 472; RybGęśli C2.

cum inf [zaimek się wchodzi w skład konstrukcji A cum inf] (4): Potym panna náſwiętſſá w gorące [...]/ cżuiątz ſie iuż przenáſwiętſfym plodem bytz brzemienná/ bogu oyttzu [...] dziękowala OpecŻyw 9v; MurzHist I4v; Valetudine aliqua tentari, Być kuſzon yáką chorobą/ to yeſt/ czuć ſie być nie owſzeki ſwiéżym. Mącz 474c; SkarŻyw 202.

Zwroty: »dobrze się czuć« (1): Ma być chory mázan dokąd śie dobrze cżuie. KuczbKat 230 marg.

»czuć się na mocy« (2): Ferocire dicuntur Iuvenes, Dobrey myſli y dobrego ſercá być/ Czuć ſie ná mocy/ Mrzeć ná myłość. Mącz 124d, 477a.

»źle się czuć na zdrowiu« (1): ZLe ſye czuię ná zdrowiu PudłFr 77.

W przen (4):

czuć się jakim (1): Tedy go [Symeona] rádość niewypowiedziána opánowáłá/ lepiey niſz prágnący ieleń v wody ochłodzonym ſię cżuł SkarŻyw 113.

Ze zdaniem dopełnieniowym [że (1), iż (1)] (2): Y ia ſam/ czuię ſie żem nie ſtálny/ [...] że mię tákże tá krzywda wſzech ſpólna bárzo obchodźi OrzJan 129; ſtała bez mowy/ ledwie ſię cżuiąc/ iſz żywá. SkarŻyw 238.

Zwrot: »czuć się na mocy« (1): Brdá ſobą Wiſłę wſpiera ná pułnocy/ Iuż w xieńcu będąc cżuie ſię ná mocy. KlonFlis G2v.
b. O stanach uczuciowych, emocjonalnych, wzruszeniach, przeżyciach wewnętrznych (49): Ia ácz ſye chudo czuię/ rychléy tám przeſtánę/ Gdźie więcéy cnoty/ niżli pieniędzy záſtánę PudłFr 53.

czuć się jaki(m) (13): Zwlaſzcża iż ſie niewinnym iako mowiſz cżuieſz A cżemuſz ſie tak barzo/ w prżygodzie fraſuieſz RejJóz I6v; SkarŻyw 132; Swoie ſzkody ták ſzácuy/ [...] Abyś nieprzepámiętał/ że baczenié twoie Y ſtáteczność ieſt drozſza: W tę bądź przedśię pánem/ Iáko ſye kolwiek czuieſz w poćiechy obránem. KochTr 23; GrabowSet H3; Moiá ták łáczną duſzá ſie nieczuie/ Aby poćiechę iáką przyiąć miáłá KochFrag 53; CiekPotr 9. Cf »czuć się (nie)godnym«.

cum inf [zaimek się wchodzi w skład konstrukcji A cum inſ] (17): PatKaz II 80v; GórnDworz Ii3v, L18v; Więc iż ſie grzeſznym być cżuie/ lęka ſie ſpráwiedliwośći Bożey. WujJud 98v, 81, 264v; RejPosRozpr c4; SkarŻyw 181; LatHar 134; WysKaz 14; A ieſli kto tákowym vznániém y Dekrétem czułby ſie bydź vćiśnionym: będźie mu wolno to vznánie vćiſku ſwego przez ápellácią przyniéść ná Séym Wálny. SarnStat 944 [idem] 98, 161, 735, 737; CzahTr A2, A3.

Fraza: »serce źle się czuje« (1): Wyda mię twarz/ gdy ſye ſerce źle czuie KochPieś 26.
Zwroty: »czuć się (nie)godnym« [szyk zmienny] (7): A ták Dworzánin náſz mimo głowne ſwoie záwołánie/ á profeſſią ryczerſkiego rzemięſłá/ ieſli ſie w cżym cżuć godnym będzie/ niechayże tego vmie vżyć GórnDworz N3v, D7, L18v; Przed ktorym vpadł/ y prośił/ áby go ná ten vrząd nie ſtáwił: bo ſię niegodnym być cżuł SkarŻyw 171, 201; WIem/ o Przednie władnący/ Y niegodnym ſię cżuię Twey łáſki pałáiący GrabowSet Fv; WysKaz 14.

»czuć się na swobodzie« (1): [Kiedy człowiek sumnienia całego] Temu winá nie trzebá przylewáć/ [...] Będźie weſół byś chćiał y o wodźie/ Bo ſye czuie práwie na ſwobodźie. KochPieś 3.

α. Poczuwać się do winy, czuć się winnym (19):

czuć się w czym (16): Liſzká śię też wypráwuie/ Iże śię w nicżym nie cżuie. BierEz N4; KromRozm I A2v; BielKom B7; Abowiem nie cżuię ſię ni wcżym winnym BibRadz 1.Cor 4/4; Mens conscia facinori, Czuyąc ſie w yákim złym vczinku. Mącz 373a; Abesse a crimine, Nie czuć ſie w żadney niecnocie. Mącz 429b, 343d, 472a, 499d; BiałKat 386; CzechEp 251; BielSen 18; Calep 244b; WujNT 1.Cor 4/4; Nie beśpieczno ſię ſámemu ſądźić. Lepiey mowić z Páwłem ś. Nie czuię ſię w niwczym: á przedſię nie w tym vſpráwiedliwion ieſtem SkarKaz 352b.

Zwrot: »winnym się czuć« [szyk zmienny] (4): Gdy ſie kto winnym cżuie więcz ſie chcze wyprawić RejJóz Iv; RejKup dd3v; BibRadz 1. Cor 4/4; Tęn co rąbał/ vſłyſzawſzy krżyknienie á cżuiąc ſię winnem/ iął vćiekáć z wozem drwy náłożonym. GórnRozm F2.

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): A ták on cżłowiek dobry nie cżuiąc ſię w tem [criminis minime sibi conscius]/ w cżem mu winę dawano/ nieodmienił dla tego przyiáźni ſwey przećiwko Katonowi ModrzBaz 95v.

2. Być przytomnym, być przy zmyslach, mieć świadomość rzeczywistości, istnienia, istnieć, żyć; conscium esse, sentire Cn (13): BOdayći złé dni/ niechceſz mię miłowáć/ Bych ſie czuł/ mógłćibych iuż podźiękowáć. KochFrag 23.
Zwrot: »mało się czuć« (1): Bo ieſliże flegmátyk/ then ſie máło cżuie/ Iedno ſpi/ [...] ná brzuch ſobye pluie. RejWiz 117v.
W przen (1):
Zwrot: »ledwo się czuć« (1): Lákomſtwo nie zgáſło. Dla ktorego nie tylko vboſtwo żáłuie/ Sámá Rzeczpoſpolita iuż ſię ledwo czuie O ſwą krżywdę nie mowi Prot Dv.
a. Z przeczeniem: stracić przytomność, nie wiedzieć o sobie; nie panować nad sobą; dirigere, stupere Mącz (10): OpecŻyw 166; Nie ták go wino zmorziło iáko prze iego niemierność pan bog go tym záráźił iż ſię nie czuł. BibRadz I 10v marg; Dirigeo, Martwieyę/ nieczuyę ſię/ ex viribus destitui propter frigus aut aliquo casu. Mącz 89d, 423d, 505b; Bo to był gniew ſpráwił/ że śię Medea niecżułá: Y owſzem ták ieſt káżde wzruſzenie ſerdecżne/ iż zámyka drogę rozumowi ModrzBaz 7; Sioſtrá ktora przy niey byłá/ záwołáłá ná nię: á oná ſię nie cżuie. SkarŻyw 161.
Zwroty: »nie czuć się od gniewu« (1): Vix sum compos animi ita iracundia ardeo, Nie czuyę ſie od wielkiego gniewu. Mącz 174c.

»przed radością się nie czuć« = nie posiadać się z radości (1): Pan Bóg wié/ że przed rádośćią ſye nie czuię OrzQuin 02.

W przen (1): O nędzny ſwiecki Pawie [mizerny żywocie] y z mięſem y s piory/ Iuż leżyſz oſkubiony/ [...] A ty ſie nic nie cżuieſz/ á piorki twoiemi/ Dawno ſie iuż przyſtroił nieboże kto iny. RejWiz 84.
3. Zdawać sobie sprawę z czegoś, uświadamiać sobie, orientować się, znać, rozumieć, wiedzieć, zwracać na coś uwagę; conscium esse, sentire Cn (104): RejKup b7v; Nye chcę wyele o thym piſáć [...] kożdy kto ſie cżuye nyechay ſiebye ſámego wtym przykłádem ſie położy. GliczKsiąż E3v, L2; BibRadz I 93 marg; BielKron 244; SarnUzn B7; kto ſie cżuie/ obacży to lepiey/ iż ten bicż Boży [wojny] rośćiąga ſie po wſzyſtkicb Narodźiech BielSpr 76; KochPs 74; CzechEp 12, 228; NiemObr 109; BielSjem 28; Boday ſye przepádło To twoie zwierćiádło: Bo tobą ſzali/ á ty ſye nie czuieſz/ Dawno ſye nie ſwéy twarzy przypátruieſz. KochPieś 22; PaprUp E; PowodPr 75.

czuć się w czym (40): RejRozpr F4; KromRozm II gv; Szcżęſciem ſwoim nierowno ſzáfuieſz/ W pomieſzánycb ſpráwach ſie nie cżuieſz. BielKom D5v; LubPs B3v, G3; Boże day áby wſzem przełożonym tákie przypominánia winſzowne bywáły/ á cżuć ſie w nich chćieli/ opuśćiwſzy wſzytki orátorye pochlebne BielKron 403v; Strum K4; Stworzeniśćie rozumnie iedno ſie w tym tzuyćie/ Oney Máłpie Beſtiey w tym ſie nie rownayćie WierKróc A4v; CzechRozm 236v; ále męſkiemv ſtanowi przyſtoi áby ſię więcey kochał wtem że ſie cżuie wmężnych vcżynkach/ ktoremiby ſię popiſáć mogł ModrzBaz 51v, 51v, 88; NiemObr 94; Bo ieſli idźie o dźiatki máłe/ iż my ich nie cżáruiemy/ [...] dźiwno mi temu że ſię y w tym X. K. nie cżuiąc/ nas przedśię winnie. CzechEp 57, 32, 143, 264, 328 (9); PaprUp D2v. Cf Ze zdaniem dopełnieniowym.

cum inf [zaimek się wchodzi w skład konstrukcji A cum inf] (2): Iáka ieſt pociechá wiernego/ gdi ſie cżuie być w koſciele Bożym. LubPs S6v marg; GórnDworz N3.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z zapowiednikiem: w tym (17); iż (18), że (7), inne wskaźniki (8)] (33): Aczkolwyek bi theſzh od naſſz czo ſzye przeczywko przimyerzv dzyacz myalo yakoſch ſzye wthim czvyemi yſz ſzye nycz nyedzyeye. LibLeg 11/136v, 7/34v; A nyeczuyą ſye iż ſámi też w oboyey tey reźye ſą. KromRozm III F2; BielKom C3; RejWiz [A9]; RejZwierz 88v, 90; iá ieden z obywáthelow tych kráiow cżuię ſię w thym/ żem ieſt naprzod á nádewſzythko Pánu Bogu powinien. BibRadz I 2, Ex 10/7; SarnUzn F5v; RejAp 98v; RejPos 93v; HistLan F; Coż nie cżuieſz ſie iż tho o tobie mowią? RejZwierc 96v, 182; CzechRozm 135v; Cżuy ſię Grecżynie co Grecki Beſaryon mowi. SkarJedn 291 marg; KochOdpr C3; KochPs 86; CzechEp 250, 122, 202, 261, 277, [413]; NiemObr 138; Nie trzebá ich żáłowáć/ gdy ſie w tym nie cżuią/ Iż praw ſwoich nierządnych znowu nie przekuią. BielSjem 7; Ale ſie wi Panowie Bracia tzuicie kogo ſie ſtrzec macie PaprUp E2; Lecz ſię w tym Budny nie czuie/ iż rzecz niepodobna/ żeby ieden proſtak miał iednym rázem wſzytkie kśięgi Ewángeliey Máttheuſzá ś. [...] popſowáć. WujNT 4, 551, 841; SkarKaz 315b; Ale/ proſzę/ czuyćie ſię/ iáko źle ine y obce fundámentá pod budowánie ſtáre podkłádáć SkarKazSej 681b.

Zwroty: »dobrze się czuć« = czuć się mocnym, doskonałym, pewnym w jakiejś dziedzinie (1): będzie tho wielki rozum dworzáninow/ kiedy tho/ w cżym ſie dobrze cżuie/ [...] pokaże ludziom nieznácżnie GórnDworz N5v.

»czuć się na duszy i na sumnieniu« (1): Cieſzże ſie tu káżdy moy miły wierny Páńſki/ ieſliże ſie cżuieſz ná duſzy y ná ſumnieniu ſwoim/ iż ſtoiſz mocno w wierze RejAp 98v.

»nie (ani) czując się« = nieświadomie, bezwiednie, mimo woli, niechcący (15): To widziſz iż to ſłáby wywod żydowſki/ ktorym Máteuſzowi náſzemu/ [...] nieprawdę zádáć chcą: á nie cżuiąc ſie/ ſámemu ią Bogu zádáią CzechRozm 133v, 23; Choćiaż to iáwnie przećiw Bogu cżyni/ nie cżuiąc ſię. CzechEp 98, 12, 36, 103, 106, 107, 195, 346; A nád tho X. K. nie cżuiąc ſię/ ledá co piſze. NiemObr 110, 111, 120, 134, 143.

Szeregi: »nie chcąc ani się czując« (1): Choćiażby on to cżynił vmyślnie chcąc y wiedząc: choćiaż też nie z vmyſłu/ niechcąc áni ſię cżuiąc: ále ták/ iáko y inſzych wiele cżyni/ będąc ſtárſzych ſwych błędem záráżony y omamiony. CzechEp 103.

»czuć się a obaczać« (2): á práwie iáko młotem kołátał do rozważnego bacżenia ich/ áby ſie cżuli á obacżáli/ iż iuż Pan/ [...] práwie z nápięthym łukiem/ [...] ſtoi RejZwierc 182, 188v.

a. Mieć, uważać siebie za kogoś, jakiegoś; rozpoznawać siebie jako jakiegoś (14):

czuć się kim (2): pánowie [...] vpiwſzy ſie oną ſwowolną ſwobodą/ która im ſtąd roſcie/ iż ſie pány cżuią: wchodzą w dziwną dumę GórnDworz Ee4v; żeć ſię życzliwym ſługą twoim czuię ZbylPrzyg ktv.

czuć się jakim (3): Ale serdca i siły nie masz, i takim się ty Czując, tedy płynąłeś przez morskie zakręty KochMon 20; KochOdpr C3v [2 r.].

cum inf [zaimek się wchodzi w skłαad konstrukcji A cum inf] (9): Nyechay ſie cżuyą być rodzicámi/ á nye cudzemi ludźmi. GliczKsiąż G4V; RejAp 126v; Bo drugi cżuiąc ſie być mężem/ będzie tákim proſtakiem/ iż gárło ſwe záwieśi ná nitce GórnDworz I6v, Ii2; iż rzadki/ kto ſię cżuie być pocżćiwym cżłowiekiem [qui de dignatione laboret]/ naydźie śię/ coby chćiał być miedzy świádki máiące przyśięgáć polieżon. ModrzBaz 140v; SkarJedn 186, 194; w ten czás Dowmant Hurdowic Kniáź Gedrocki wolno ſobie mieſzkáiąc ná vdzielnym Xięſtwie/ y czuiąc ſię być Xiążęćiem z Xiáżąt/ niezábiegał Witołtowi StryjKron 355; WujNT 688.

4. Mieć się na baczności, strzec się; myśleć z troską, troszczyć się, dbać, starać się, pilnować się (30): Czuy ſię Ewángeliku iesli nie celuieſz/ W złych ſpráwách Rzymiániná ktorego winuieſz. Prot Cv, C; Tu iuż dáley Pan mowi iákoby do owiecżek ſwoich/ áby ſie cżuły/ chociay máią páſterzá niedbáłego. RejAp 36v; WujJud 81; Turká máiąc w gránicy iuż ſie teras czuymy MycPrz I C, [D], II B[3]v; WierKróc A2, B2v; SkarŻyw 59; Ná niesłownégo. POwiem ći prawdę/ że rad obiecuieſz/ A obiecawſzy potym ſię nieczuieſz. KochFr 20; KochSob 58; PudłFr 57; Panowie bracia tzuimi ſie ſami boc onas w wiſzſzem Kole malo dbaia PaprUp C3v; CiekPotrHerb )?(3v; A ſkoro po przeiazdce/ koń ſię wnet ſtárzeie: Choćia dobrze v żłobu mieyſcá nie zágrzeie. Iuż to wſzytko názáiutrz poydźie miedzy ſługi: Nie cżuie ſię Pan młody/ choćia leźie w długi. KlonWor 56, 11, 58.

czuć się o czym (1): niech ſie wżdy cżuią o tych długoch moich. HistLan B4v.

czuć się w czym (6) : Piłat [...] omył ręce przed tłuſzczą/ rzeknąc/ niewinięnęm ia krfie tego ſprzawiedliwego/ wy to (marg) śię wtym czuicie [vos videritis] (–) widźćie MurzNT Matth 27/24. Cf Zwrot.

cum inf [zaimek się wchodzi w skład konstrukcji A cum inf] (1): káżdy co ſię cżuie: Bez ćiebie Panie náleść ſkárby wiecżne/ [...] Prożno ſię ſtára GrabowSet V3.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z zapowiednikiem: w tym (2); aby (3), by (1), że (1)] (5): RejPos 131v; Leć [!] iż ſie nam trzebá czuć o káżdegoć idźie/ Byſmy ſie nie opárli práwie w iákim błędźie. MycPrz I [D]v; Więc trzebáby ſie nam w tym pilnie cżuć/ ábyſmy dobrymi Moiżeſzmi byli KarnNap A2v; SkarJedn 38; Czuię ſye że moiá koley/ A ia niémam wydáć woley. KochSob 58.

Zwrot: »czuć się w (swej) powinności« (3): Aby nie byli oycom podobni/ ſpórnemu Narodowi/ y łáſki páńſkiéy niewdźięcznemu. Którzy nie dobrze ſye w ſwéy czuli powinnośći/ Ani poſtępowáli z bogiem w vprzéymośći. KochPs 115; ále kiędyby prżełożeni náſzy [...] czuli ſię w ſwey powinnośći/ tedyby Wolność náſzá nie wychodźiłá z miáry. GórnRozm B3v; KlonWor 42.
Szereg: »nie czuć się, nie starać się« (1): Pátrzayże iż thy będąc w długu ſwoim/ przedſię ſie nic nie cżuieſz/ a nic ſie nie ſtáraſz o zapłátę ſwoię RejPos [310]v.

Synonim: 3. obaczać.

Formacje pochodne: poczuć się, uczuć się; poczuwać się.

Cf CZUJĄCY SIĘ

KN