Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: CZYŚCIĆ

Następne hasło: CZYŚCIE »

CZYŚCIĆ SIĘ (34) vb impf

sie (31), się (3).

Fleksja

indicativus
inf	czyścić się
praes
	sg	pl
2	czyścisz się
3	czyści się	czyścią się, czyszczą się

praet
	sg
3	n	czyściło się

fut
	sg
2	m	będziesz się czyścił

conditionalis
	sg
3	m	by się czyścił
3	f	by się czyściła

inf czyścić się (3). ◊ praes 2 sg czyścisz się (1). ◊ 3 sg czyści się (18). ◊ 3 pl czyścią się (4) FalZioł, GlabGad, Mącz, SkarJedn, czyszczą się (1) WujNT. ◊ praet 3 sg n czyściło się (1). ◊ fut 2 sg m będziesz się czyścił (1). ◊ con 3 sg m by się czyścił (2). f by się czyściła (2). ◊ part praes act czyściąc się (1).

Sł stp, Cn brak, Linde XVIII w.

Znaczenia

1. Uwalniać się od obcych składników (21)
- a. Uwalniać się od zbytecznych i szkodliwych substancji, goić się, leczyć się (o organizmie ludzkim) (19)
2. Poddawać się oczyszczeniu rytualnemu (8)
- α. O oczyszczaniu się kobiet po porodzie, o odbywaniu wywodu (2)
- β. O oczyszczaniu się trędowatego (6)
3. Uwalniać się od grzechów, oczyszczać się z popełnionych win (5)

1. Uwalniać się od obcych składników (21): Złoto ieſth ciepłe y ſuche wolnie á barzo miernie/ w ogień włożone nie zgore/ ale ſie więczey cżyſci FalZioł III 34b.

W przen [czym] (1):

Szereg: »palić się a czyścić« (1): y tymi dwiemá ogniomá/ iáko złoto vſtáwicżnie ſię paląc á czyśćiąc/ na wielkie ſię ku Bogu nabożeńſtwo y ku bliżnim politowánie/ [św. Hugo] zápomogł y zdobył. SkarŻyw 291.

a. Uwalniać się od zbytecznych i szkodliwych substancji, goić się, leczyć się (o organizmie ludzkim) (19) : wſzak moczą tych rzecży z ziemie vroſlych przez ſkutecżną ſprawę/ to ieſt daniem lekarzſtwa/ [...] krew ſie cżyſci y od poruſzenia zachowawa FalZioł [*7]v; Też proch ſtego ziela w nos wpuſzcżony/ khichanie cżyni wolne przez ktore ſie głowa cżyſci lepiey niżli od cżemierzycze. FalZioł I 96c; Też żyłki dwie/ ktore ſą nad koſtkami miedzy nożnemi: puſzcżadłem zacięte/ poruſzaią ſwoię rzecż białem głowam/ á zwłaſzcża thym ktore po zlężeniu nie dobrze ſie cżyſcią. FalZioł V 59, I 107a, V 26v, 89; GlabGad A7, B7v, B8; KłosAlg A3v; SienLek 26, 26v; PowodPr 37.

czyścić się od czego czym (1): aby ſie vſzima mozg cżyſcił od koleri, tak iako ſie noſem cżyſci od flegmy. GlabGad C.

czyścić się czym (4): GlabGad B8 [2 r.], C; widáliſmy [...] że wody tákie pijąc/ álbo poceniém/ álbo womitámi/ álbo vryną/ ćiáło ſye czyśćiło Oczko 14.

Szereg: »czyścić i goić się« (1): thá máść gdy ią przykłádáć będźieſz/ tákowé rány y czyśćić y goić ſye muſzą. SienLek 161v.

2. Poddawać się oczyszczeniu rytualnemu (8):

α. O oczyszczaniu się kobiet po porodzie, o odbywaniu wywodu; se lustrare Mącz (2):Niewiáſtá która porodzi/ [...] ieſli dzyewkę porodzi/ tyle dwá kroć dłużey muſiáłá ſie cżyśćić. BielKron 37v; Puerperae cereolo accenso sese lustrant, Położnice s woskową świeczką s ogniem ſie cziścią wywodzą. Mącz 200c.

β. O oczyszczaniu się trędowatego (6): A wziąwſſy kápłan krwie oney offiáry/ która offiárowaná ieſt zá grzech/ pomáże koniec práwego vchá/ y wielki pálcc v práwey ręki y nogi/ onemu ktory ſie cżyśći [qui mundatur] Leop Lev 14/14, Lev 14/7, 17, 25, 28, 29.

3. Uwalniać się od grzechów, oczyszczać się z popełnionych win (5): Teżeś tu iákiś cżyściec wſpominał nieboże/ [...] Ale ią tobie rádzę/ byś ſie tym nie iśćił/ Bo ſie pewnie w tey wierze z námi będzyeſz cżyśćił. RejWiz 163v; ktorzy ácż w Wierze prawdźiwey vmieráią/ [...] ále máią nieco ku ocżyśćiániu/ przeto ſie cżyśćić muſzą. WujJud 203v; WujNT Yyyyy2.

Zwroty: »w czyścu się czyścić« (1): Czyli ſye w czyſcu czyśćiſz/ ieſli z ſtrony ciáłá Iákakolwiek zmázeczká ná tobie zoſtáłá. KochTr 10.

»karanim czyścowym się czyścić« (1): duſze ſię ich karanim Cżyscowym po śmierći cżyśćią. SkarJedn 272.

Formacje pochodne: oczyścić się, przeczyścić się, uczyścić się, wyczyścić się; oczyszczać się, przeczyściać się.

Cf CZYŚCIENIE