Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: OCZYŚCIĆ

Następne hasło: OCZYŚCIENIE »

OCZYŚCIĆ SIĘ (59) vb pf

się (31), sie (28).

o jasne.

Fleksja

inf	oczyścić się

praet
	sg
3	m	oczyścił się
3	f	oczyściła się

imperativus
	sg	pl
1		oczyśćmy się
2	oczyść się	oczyśćcie się

conditionalis
	sg		pl
2	m	byś się oczyścił	m pers
3	m	by się oczyścił	m pers	by sięoczyścili

inf oczyścić się (15). ◊ fut 1 sg oczyścię się (1). ◊ 2 sg oczyścisz się (2). ◊ 3 sg oczyści się (12). ◊ 3 pl oczyścią się (1). ◊ praet 3 sg m oczyścił się (9). f oczyściła się (1). ◊ imp 2 sg oczyść się (1). ◊ 1 pl oczyśćmy się (1). ◊ 2 pl oczyśćcie się (1). ◊ con 2 sg m byś się oczyścił (1). ◊ 3 sg m by się oczyścił (7). ◊ 3 pl m pers by sięoczyścili (5). ◊ part praet act oczyściwszy się (2).

Sł stp, Cn brak, Linde XVIII w. s.v. oczyścić.

Znaczenia

1. Uleczyć się z choroby skórnej (zawsze o cudownym uleczeniu się z trądu) (4)
2. Uwolnić się od zła moralnego, grzechu i kary za grzech (33)
- W przen (4)
- a. O uczestniczeniu w obrzędach religijnych służących przywróceniu czystości rytualnej lub duchowej (18)
  - α. W religii żydowskiej o pozbyciu się zmazy rytualnej (16)
  - β. W religii chrześcijańskiej o sakramencie chrztu lub pokuty (2)
3. Uwolnić się od zarzutów (22)
- a. praw. Będąc oskarżonym wykazać przed sądem swoją niewinność (16)
- b. Przestać czynić coś złego (1)

1. Uleczyć się z choroby skórnej (zawsze o cudownym uleczeniu się z trądu); mundare se PolAnt (4): idz/ á omyi ſię ſiedm kroć w Iordanie/ y przywroći ſię ćiáło twoie/ á ocżyśćiſz ſię. BudBib 4.Reg 5/10, 4.Reg 5/12, 13, 14.

2. Uwolnić się od zła moralnego, grzechu i kary za grzech; emundare se PolAnt, Vulg; mundare se, mundari, purificare se PolAnt; sanctificare se Vulg (33): SeklKat x3; KrowObr 76v; To też obacżmy w ſłowiech Apoſtolſkich/ gdzie powieda/ że nas ſam Pan ocżyśćił. Tedy ſi[e ſam]i ocżyśćić nie możemy. RejPosWstaw 22; WujNT 738.

oczyścić się od kogo, od czego (6): BibRadz 2.Tim 2/21; BudNT 2.Cor 6/19[7/l]; iż ktoby ſię od nich [Hymeneusza i Fileta]/ á pewnie y od záráźliwey náuki ich ocżyśćił: że ten będźie nacżyniem poświęconym y pánu vżytecżnym. CzechEp 31; WujNT 2.Tim 2/21. Cf oczyścić się od czego przez co, Zwrot.

oczyścić się od czego przez co (1): WysKaz 19 cf W przen.

oczyścić się z czego (3): GliczKsiąż B7v; A wżdy mu Pan nierzekl: Poydzieſz Łotrze pierwey do Cżyscá/ ábyś ſię tám s twego Lotroſtwá otzyśćił/ toſz dopierko ſemną wnidzieſz do Ráiu KrowObr 77v. Cf Zwrot.

oczyścić się czym (2): WujNT 519 cf Zwrot; SkarKaz 315a cf W przen.

W przeciwstawieniach: »oczyścić się .... mazać się (2), szpacić się« (2): GliczKsiąż B7v cf »oczyścić się i omyć«; SkarKaz 315a cf W przen.

W charakterystycznych połączeniach: oczyścić się od zaraźliwej nauki; oczyścić się z łotrostwa, z plugawości przyrodzonej oczyścić się przez żal; krwią się oczyścić, uczynkami; oczyścić się w czyśćcu.

Zwrot: »oczyścić się od grzechow, z grzechow« [w tym: czym (1)] [szyk zmienny] (1:1): A ták pokázuie naprzod/ iż ták Zydzi iáko y Pogáni nie máią żadnych vczynkow/ z ktorychby ſię chlubić/ ábo ktorymiby ſię z grzechow oczyśćić mogli WujNT 519; A przeto ábo ieſt trżećie mieyſce gdźie on poydźie/ áby ſię ocżyśćił od grzechow powſzednich/ pierwey niż wnidzie do nieba/ álbo Bog ieſt nieſpráwiedliwy. WysKaz 20.

Szeregi: »oczyścić się i omyć« (1): Abowim on [wierny krześcijanin] ſye iuż ras ocżysćił y omył s plugáwosći przirodzoney/ ták iżby wyęcey nyemyał ſye yą ſzpáćić y mázáć. GliczKsiąż B7v.

»i rozgrzeszyć się i oczyścić« (1): SkarKaz 315a cf W przen.

»oczyścić się abo się usprawiedliwić« (1): Co ieſt cżłowiek żeby ſię mogł ocżyśćić/ ábo ſię vſpráwiedliwić [quod mundus sit; et quod iustificet se] vrodzony z niewiáſty? BudBib Iob 15/14.

»oczyścić się i wybielić się« (1): Ocżyśćią ſię y wybielą ſię [Purificabunt se et dealbabuntur] á doświadcżeni będą mnodzy BudBib Dan 12/10.

W przen (4): GliczKsiąż B7v; Te przeto máiąc obietnice namilſzy/ ocżyśćmy ſię od wſzelkiego plugaſtwá ćiáłá y duchá/ wykonywáiąc poświęcenie w ſtráchu Bożem. BudNT 2.Cor 6/19[7/l]; Pierwey tedy niż ſię od tákowey zmázy ocżyśćił prźez żal przyſtoyny zań/ álbo przez iákie dobrowolne vtrapienie ćiáłá/ [...] z tego świátá zſzcżedł WysKaz 19; Nie plugawćie/ práwi/ źiemie mieſzkánia wáſzego/ ktora ſię krwią niewinną máże: y rozgrzeſzyć ſię y oczyśćić nie może/ iedno krwią tego ktory kreẃ drugiego roźlał. SkarKaz 315a.

a. O uczestniczeniu w obrzędach religijnych służących przywróceniu czystości rytualnej lub duchowej (18):

α. W religii żydowskiej o pozbyciu się zmazy rytualnej (16): MurzNT Ioann 11/55; KromRozm II v2; Nád tom kazał Lewithom áby ſię oczyſćili [ut essent mundati]/ á przyſzedſzy aby ſtrzegli bran/ á ſwięćili dzień Sobotny BibRadz 2.Esdr 13/22; Tákież kto ſie tknie popiołu iáłowice paloney/ álbo y wody ocżyścienia iey/ będzie niecżyſtym do wiecżorá/ tymże obycżáiem ſie ocżyśći/ iáko y drugie nápiſano. BielKron 37v, 37; GrzegRóżn M4v; Káżdy mąſz znaſienia Aharonowego/ ktoryby był trędowáty/ ábo płynienie ćierpiący nie ma ieść świętych (darow)/ áſz ſię ocżyśći BudBib Lev 22/4; BudNT Ioann 11/55; y tamże [św. Paweł] ſie według zakonu ocżyśćił. CzechRozm 77; WujNT Ioann 11/55, Act 21 arg, 24.

oczyścić się czym (2): wſzyſcy żydowie/ gdy ſie ktory dotknął cżego vmárłego/ ábo cżego niecżyſtego/ tedy nie był przyięt do ſpołecżnośći/ áż ſie muſiał wodą ocżyśćić. RejPos 153v; BudNT Hebr 9/21[23].

W przeciwstawieniu: »pomazać się ... oczyścić się« (1): Rzekł Pan Bog do Iozue: Pomázał ſie lud rzecżámi przeklętymi/ nie będę zwámi áż ſie ocżyśći. BielKron 47v.

β. W religii chrześcijańskiej o sakramencie chrztu lub pokuty [czym] (2): To ieſt nie tilo wielka krzjwda przenaświętſzęmu Sákrámentu/ ták do nie^go ſprośnie iść mogąc ſię ſpowiedzią S. (bez ktorey gdy być może/ żadne odpuſzcżenie grzechow nie ieſt) ocżyśćić SkarJedn 346.

Szereg: »poświęcić się i oczyścić« (1): Inni poſpolići ludźie y inne dźiatki áż ſię vrodzą/ toż dopiero poświęćić ſię y oczyśćić mogą: tylo ſámemi Sákrámentámi chrztu Chrześćijańſkie^go. SkarKaz 578a.

3. Uwolnić się od zarzutów; absolvi (ex)purgare se JanStat (22):

oczyścić się komu z czego (2): KRol Fereyſki był zacny wżdy ſie nie rad iśćił/ S tegoby mi ſie pewnie nigdy nie ocżyśćił PaprPan Rv; StryjKron 482.

oczyścić się czym (2): Podeyrzány v ludzi cudem ſię ocżyśćił. SkarŻyw 100 marg; StryjKron 482.

oczyścić się przed kim (1): Vdzyáłano Syem ná XXIIII biſkupow/ przed ktorymi ſie Symách ocżyśćił y był przyięt BielKron 162.

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): Bo inſzemi drogámi trzebá iść do od ięćia ſwey właſnośći/ niżli ocżyśćić ſie/ że fortelem nie idźieſz [quam doli mali fiaudisque purgatione]. ModrzBaz 86v.

Szereg: »oczyścić się i wywieść« (1): Krolowa tedy wywodem Ochmiſtrzá/ y Fraucimeru ſwoiego ſwiádectwem/ tudzież cieleſną przyſięgą/ z tego [pomówienia] ſię Krolowi oczyśćiłá/ y wywiodłá StryjKron 482.

a. praw. Będąc oskarżonym wykazać przed sądem swoją niewinność (16): (nagł) Kryſtus każe Kupcowi liċbe cziniċ (–) [...] Bo baczċze tak tego yſczy Tu ſie żadny neocziſczj Ale yako go Sąd ſkáże Tak go potem vrzad karze RejKup cc8v; Pierwſzj calus ieſt pożogá/ kiedy kto obwiniony o pożogę wedle práwá ſłuſznie nie będźie ſie mógł oczyśćić. SarnStat 515, 572, 710, 912, 1076.

oczyścić się przez kogo, przez co [= przy pomocy kogo, czego] (2): GDy vbogi bogátégo o gwałt pozywa/ bogáty przez świádki ma y może ſie oczyśćić SarnStat 626. Cf »przez przysięgę oczyścić się«.

Z przytoczeniem (1): ieſliby który koń v Zydá vkrádźiony przez którégo Krześćiániná był ználeźión/ Zyd ma ſie przyśięgą oczyśćić mówiąc: iż tego koniá iáwnie y we dnie [...] miał zaſtáwionégo/ y miał go zá nie krádźionégo SarnStat 257.

Zwroty: »w naganieniu oczyścić się« = obalić zakwestionowanie szlachectwa (1): wyiąwſzy/ żeby Kmieć ſłyſzał/ iż był nágánión przez inſzégo Szláchćica: á ón w tákim nágániéniu nie oczyśći ſie [et ipse se de huiusmodi improperio minime expurgavit Jan Stat 556]. SarnStat 239.

»z obwinienia, od obwinienia oczyścić się« = uwolnić się od oskarżenia; ab accusatione a. de crimine se expurgare JanStat [szyk zmienny] (3:1): Ieſli ſługá gwałt vczyniwſzy vćiecze. [...] pan iego zań pozwány nie ináczéy ſie z obwinienia tákowégo oczyśći/ ieno vczyniwſzy przyśięgę ze dwiemá świádki SarnStat 507 [idem 648, 933], 648, 701, 933.

»przysięgą, przez przysięgę, uczyniwszy przysięgę oczyścić się« = iuramento absolvi, iuramento a. iuramenti praestatione a. iureiurando dato a. per iuramentum se expurgare JanStat (3:1:1): tedy ón obwiniony [...] ieſli ſie záprzy/ iż mu nie złorzeczył właſną przyśięgą oczyśći ſie. SarnStat 238; niech mu będźie wolno dla dobréy ſławy/ którą między ſąśiády o ſobie miał/ vczyniwſzy właſną przyśięgę/ oczyśćić ſie od tákowégo obwinienia. SarnStat 701, 257, 621, 1240.

b. Przestać czynić coś złego [od czego] (1): niechayże máią ſobie ktorą chcą [wiarę]/ by tylko ſię od potwarzy ſwych (ktore ná nas prawdźiwe wyznawce Apoſtolſkiey wiáry zmyſláią) ocżyśćili GrzegRóżn Bv.

Synonim: 3. wywieść się.

Formacje wspołrdzenne cf CZYŚCIĆ SIĘ.

Cf OCZYŚCIENIE