Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: DA

Następne hasło: [DACHDEKER] »

DACH (173) sb m

a jasne.

Fleksja

	sg	pl
N	dach	dachy
G	dachu	dachów
D	dachu	dach(o)m
A	dach	dachy
I	dachem	dachy
L	dachu	dachach, dachoch

sg N dach (22). ◊ G dachu (21). ◊ D dachu (1). ◊ A dach (32). ◊ I dachem (27): -em (2), -(e)m (25). ◊ L dachu (23). ◊ pl N dachy (9). ◊ G dachów (8): -ów (1), -(o)w (7). ◊ D dach(o)m (1). ◊ A dachy (16). ◊ I dachy (1). ◊ L dachach (7), dachoch (5); -ach Leop (2), Mącz, PaprUp, WujNT (2); -och FalZioł (2), BudNT; -ach : -och BudBib (1 : 2): ~ -ach (3) Mącz, WujNT (2), -åch (3) Leop (2), BudBib, -(a)ch (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Przykrycie, wierzch budowli (171)
- Przen (7)
  - a) W pismachpolemicznych na oznaczenie zasad wiary (6)
  - b) Dom, budynek (1)
2. Zestawienia w funkcji terminów wojskowych (2)

1. Przykrycie, wierzch budowli; tectum Murm, Mymer¹, BartBydg, Mącz, Calep, Cn; doma Mącz, Calep; tegmen, tegulum Mącz; contignatio Cn (171): Murm 136; Mymer¹ 31; Tectum, pars domus, dach, przikricye, vel ipsa domus BartBydg 155b, 155b; Przimiot ziele roſcie nadachoch y miedźi opoką FalZioł I 140b, 130c; Bo gdyby niebyło dachu Snadźby pan piec był w przeſtráchu. RejRozpr F4v; A ktoby był na dachu (marg) przykryciu domu (‒). niechái nie sſtępuie MurzNT Matth 24/17; KromRozm III F6v; RejWiz 126v; Y otworzywſzy Noe dach Korabiá wyglądnął Leop Gen 8/13 [przekład tego samego tekstu BibRadz], Iudic 9/51, 2.Reg 5/8; A gdy ptacy nie dbáli/ iż iuż chłop miał nići/ Vciekła [jaskółka] w dách do niego/ nie cżekáiąc wici. RejZwierz 126v, 15; BibRadz Gen 8/13, Iudic 9/51, 2.Reg 16/22; OrzRozm Fv [2 r.]; BielKron 248v, 286v [2 r.]; Albo iſz na koſciełech złote były dachy/ A białym Alabaſtrem budowane gmachy KochSat A3; Doma, Latine tectum, Dách Mącz 94a; pectinatum tectum, Dách na obie ſtronie nie pochodźiſty Mącz 285d; Testudineatum tectum, Dách ná czterech ſtronách záłomiony. Mącz 452d, 32d, 84c, 387d, 406a, 457c (20); Kiedy naprzod ludzie budowáć pocżęli/ wywiedli ná domiech wyſokie dáchy GórnDworz L16v; ták iż owe dáchy czo ie Włoſkiemi zową/ á nie ſą/ y ſtoią by kominy/ ábo ſtudnie nie pokryte/ nigdy tey piękności thego kſtałtu/ áni pożytku niemáią GórnDworz L16v, L16v; HistRzym 92; BiałKat 258v; BielSat N2, N2v [3 r.], N3, N3v; RejZwierc 92 [2 r.]; Były też Plutei [rodzaj wieży oblężniczej] o trzech kołkách/ ktore przytaczali pod mur przykryte dáchem dla vderzenia z wierzchu BielSpr 61v, 62v [2 r], 64v [2 r.], 67, 73v [3 r.] (10); BudBib Deut 22/8, 2.Reg 16/22, 4.Reg 23/12, Is 15/3, Ier 32/29 (6); StryjWjaz C3v, B4v; PaprPan Aa3; ModrzBaz 35v, 64, 83v; Tu Rycerz zbroyny mury dręczy oblężone [...] Dáchy ſie od ſtrzał ieżą ze wſzech ſtron nátknionych. StryjKron 105, 26; CzechEp 224; WisznTr 12; BielSjem 37, 38 [2 r.], 39 [2 r.], 40; PudłFr 7; PaprUp H2v; Doma ‒ Dach rowny, połoziſty. Calep 339a, 228a, 512b, 1050a; GostGosp 60, 96, 166; WujNT Mar 2/4, s. 132, Mar 13/15, Luc 5/19, s. 212, Luc 17/31; CzahTr L, Lv; Gwałtu/ gwałtu ſąśiedźi/ niechcećieli moich Sćian y dáchow rátowáć/ rátuyćie wżdy ſwoich. KlonWor 42, 24, 33.

W charakterystycznych połączeniach: dach położysty, rowny, wysoki.

Przysłowia: Bo lepſze dziś niż iutro bo niewie nikt tego/ Kiedy iáko kot z dáchu muśi ſkocżyć pſiego. RejZwierc 239v.

Cżaſem téż y z dáchu ſpádnie [kot]/ A przedśię ná nogi pádnie KochSob 59.

BibRadz Prov 21/9; Lepiey ſiedziec ná węgle dáchu/ niż z żoną wrzaſkliwą/ á w domu przeſtronym. BudBib Prov 25/23 [24].

Dobra wodá ná dáchu kiedy ſąſiad gore/ Bo gdy ſie domá zaymie/ iuż rády nie ſpore. RejZwierc 241v.

bibl. Cżułem iáko piecżliwy Wrobl záwżdy ſiedząc pod dáchem LubPs X3v [przekład tego samego tekstu] BibRadz Ps 101/8; LatHar 167.

Zwroty: »podnieść, przywieść do (a. ku) dachu« (1 : 1): á Potym budowánie wſzytko przywiodł ku dáchu. OrzRozm Fv; Attollere arcem tectis pro aedificare, Podnieść áſz do dáchu. Mącz 457d.

»przepowiadać, ogłaszać na dachach« = głosić publicznie; praedicare super tecta a. in tectis Vulg [szyk zmienny] (2 : 1): BudNT Luc 12/4 [3]; Co wam w cięmności mowię/ powiádayćie ná świátle: a co w vcho ſłyſzyćie/ przepowiádayćie ná dachách. WujNT Matth 10/27, Luc 12/3.

»stać się jako trawa na dachu« (1): Niech ſie ſtáną iáko tráwá ná dachu [fiant sicut faenum tectorurn]/ ktora pierwey vſchnie niſzli ią wyrwą. Leop Ps 128/6.

bibl. »wnić pod obronę, pod przykrytość dachu [czyjego]« (1 : 1): iedno thylko mężom tym gwałtu żadnego nieczyńćie/ ábowiem dla tego weſzli pod obronę dáchu mego [quiequam eo quod venerunt in umbram tigni mei]. BibRadz Gen 19/8; RejPos 47.

Wyrażenia: »dach gonciany (a. guntowy)« [szyk 1 : 1] (2): Tectum scandulare, Gonciány/ ſzkudlány dách. Mącz 370d; Swiecą ſię nowe ſzcżyty y dáchy guntowe. KlonWor 49.

»ołowny dach« (1): Naprzod Krákow pośiniáły od ołownych dáchow Gdźie mnoſtwo iáſnych gmáchow. KlonŻal B4v.

»dach pozłocony« (1): bowiem w Kijowie brony mieſczkie/ thakież y wieże moczno zbudowane miały dachy pozłoczone MiechGlab 5.

»skorupiany dach« (1): Swiecą ſię w lewo ſkorupiáne dáchy Y inſze gmáchy. KlonFlis Gv.

»słomiany dach« = culmen Mymer¹, Cn (2): Mymer¹ 30; Y iáko niećić ogień pod ſłomiánym dáchem KlonWor 7.

Zestawienie: »pobijacz dachow« = tector BartBydg; scandularius Calep (2): BartBydg 155b; Scandularius – Pobyacz dachow, guntownik. Calep 951a.

Wyrażenie przyimkowe: »pod dachem, pod dach« = w domu, do domu; sub tectum, sub tegmine Vulg (15 : 10): In operto esse, Pod dáchem być/ nie vkazowáć ſie z domu. Mącz 279b, 502a; iż ledwo znamy á miánowáć vmiemy/ co z námi pod dáchem ieſt. SienLek 195; Miſtrz moy náucżył mię iedne^go słowá kthorem ſiedḿ kroć mowiłniżlim wlazł pod dáchy ludzkie HistRzym 92; Otoż maſz ſtolicę á máyeſtat iego v Rimárzá pod dáchem w nędznym miáſtecżku RejPos 301; RejZwierc 31, 182v; BielSpr 2, 5; BudBib Eccli 14/25 [26]; WisznTr 27; GostGosp 76.

~Zwroty. »pod dachem mieszkać« [szyk zmienny] (2) : RejPos 301; Wolę wrót domu twégo ſtrzédz/ niżli ze złémi Pod dáchy mieſzkáć pozłoćiſtémi. KochPs 126.

»nawiedzić pod dachem« (1): Náwiedziſz y chudzinę pod dziuráwem dáchem. WisznTr 23.

»pod dach podejmować« (1): pielgrzymy pod dách podeymować/ niemocne náwiedzáć ReszList 158.

bibl. »wniść pod dach (domu) [czyj]« = intrare sub tectum Vulg [szyk 6 : 1] (7): RejPos 45, 243; Nie ieſtem godźien/ áby pod dách domu mégo wſzedł BiałKat 28v [przekład tego samego tekstu RejPos 45, 243, CzechEp 184, WujNT Matth 8/8]; CzechEp 184; Wniść pod czyi dách/ miáſto/ wniść do czyiego domu WujNT s. 20, Matth 8/8, Luc 7/6.

Wyrażenia: »pod dachem dziurawym, odartym« [szyk 1 : 1] (1 : 1): WisznTr 23; Zdybie go ták vboſtwo pod dáchem odártym Y w vbrániu dźiuráwym/ y w płaſzcżu wytártym, KlonWor 41.

»pod dachem pozłocistym (a. złoconym)« (2): KochPs 126; ty okiem ſwym nieuchronionym Nędzniká vpátruieſz pod dáchem złoconym. KochTr 9.

W przen (1):

Zwrot: »wchodzić pod dach« (1): Gdy pożywaſz ćiáłá y krwie Pańſki⟨e⟩y [...] tedy Pan wchodzi pod dách twoy.WujNT 34.~

W przen (3): A thákie iuż piſmo wilki drapieżnemi zowie/ ktorzy nie drzwiámi ále przez dách á dziurámi do tey ſwiętey owcżarniej Pańſkiey włáżą á przychodzą/ oprocż właſnego záwołánia páńſkiego RejZwierc 40v; PRzyiąłeś Boże wiecżny/ w mym ćiele/ mieſzkánie A nie racżyłeś gárdźić/ nędznym dáchem/ Pánie GrabowSet P2.

Wyrażenie: »dach serca« (1): złodziey ten ieſtći dyabeł/ ktory przez złe myſli ná dách wchodźi ſercá twego: á dźiurę cżyni przez zſe przyrodzenie. HistRzym 92v.

Przen (7):

a) W pismachpolemicznych na oznaczenie zasad wiary (6): Wierzę odpuſty doſyć vcżynienia/ zasługi/ Cżyściec/ Mſza. etce. (marg) Dách Anthikryſtow (‒) GrzegRóżn [F2²], F marg, F4; Pocżął [Luter] on dách ſtárego domu łámáć/ [...] kiedy porządek wſzyſtek Kośćielny popſował KuczbKat a2; CzechEp 224; Iż tedy tá ſektá/ [...] iuż nie dách áni śćiány/ ále ſam fundáment religiey Kátolickiey podkopuie PowodPr 36.

b) Dom, budynek (1): kiedy Pan dopuśći/ Gdy ty ſwoie hetmány [czarty] ſwowolnie roſpuśći. Iż wzburzą nawáłnośći/ wzburzą wielkie ſtráchy/ Ze ſie cżáſem pádáią bárzo mocne dáchy. RejWiz 169v.

2. Zestawienia w funkcji terminów wojskowych (2):

»szturmowny dach« (1): vinea, Szturmowny dách/ było przed czáſi woyenne naczinie pod którym ſie drabi do ſzturmu puſzczáli. Mącz 498a.

»tarczenny dach« (1): Testudo, Tarczenny dách/ to yeſt naczinie woyenne/ z wierſchu ſkórą á rzemieniem powleczone/ do ſzermowánia należące. Mącz 452d.

Synonimy: 1. przykrycie; zest.: guntownik.