[zaloguj się]
[pdf]

DŁUŻA (199) sb f

dłuża (120), dłuż (77), dłuża a. dłuż (2); dłuża ZapWar, MiechGlab (3), HistAl, Leop (6), GrzepGeom (60), HistRzym, RejPos, BudBib (7), WujNT; dłuż RejWiz, RejFig, WyprKr (2), BielSpr (10), Strum (3), PaprPan, SkarŻyw, KochSz, Calep (10), GostGosp, GrabowSet, SarnStat (2); dłuża : dłuż FalZioł (1 : 1), BibRadz (13 : 2), BielKron (21 : 26), Mącz (4 : 14).

Fleksja
sg
N dłużå, dłuż
G dłużéj
A dłużą, dłuż
I dłużą
L dłuży

sg N dłużå (16), dłuż (3). ◊ G dłużéj (7). ◊ A dłużą (97), dłuż (74). ◊ I dłużą (1). ◊ L dłuży (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Długość, rozciągłość w przestrzeni; longitudo Mącz, Calep, Cn; longinquitas, prolixitas Cn (198): thu [w kole] dłuża nie ieſt po dwu ſtronu/ ále tylko po iednéy GrzepGeom H4v, H4v [2 r.]; Calep 612b.

dłuża (na) ile (14): Leop Ex 36/21, Ez 48/13; BibRadz I 46a [2 r.], b, Ez 40/49, 45/1; GrzepGeom I, I4v; BudBib Ex 25/10, 37/25, 38/1, 1.Reg 6/3; Stadium ‒ Mieſcze do czwiczenią wbieganiu. Item, dłuz na CXXV. ſzritow. Calep 1002b.

Zwrot: »wieść szerzą na dłużą« = mnożyć (3): Wiedź ſzérzą ná dłużą/ mówiąc ták: Dźiewięćiorá ſzeſtnaśćie/ vczyni ſto czterdźieśći y cztéry. GrzepGeom K, Kv [2 r.].
Wyrażenie: »liczba dłużej« (5): Ktoby tedy chćiał wiedźiéć iáko wielé w tym Kole ieſt/ potrzebá áby thu liczbę ſzérzéy wiódł ná liczbę dłużéy. GrzepGeom H4v; wiodą ſzérzą ná dłużą/ multiplikuiąc liczbę dłużéy przez liczbę ſzérzéy. GrzepGeom K2, I, F3v, K.
Szeregi: »dłuż(a) (głębokość), (a, i itp. szerz(a) (a. szerzyna)« = longitudo et latitudo Vulg, PolAnt [szyk 90 : 32] (122): ná dzieſięć łokći byłá dłuża iednego Forſthu: á ſſerz ná pułtorá łokćiá. Leop Ex 36/21, Ez 48/13; BibRadz Ex 26/6 [2 r.], 2.Par 3/4, Ez 40/49, 45/1. Circumferentia tedy thu [w kole] ieſt miáſto dłużéy/ á puł Diámetru ieſt miáſto ſzérzéy. GrzepGeom H4v, F2v [2 r.], I, I4, I4v, Kv, N2v; BudBib Ex 25/10, 38/1, l.Reg 6/3; Solidus ‒ Rzecz kazda wſobie maiaca, dłuz, ſzerza y miaſzoſcz, zupełni, doskonałi czałi. Calep 989b; Przed twoim świátłem/ Pánie/ Nic táynego nie będźie/ ſzerz/ dłuż/ głębokość wſzędźie [...] Wzrok twoy przechodźi GrabowSet Sv. Cf »na dłuż(ą), na szerz(ą)«, »podłuż a w szerz«, »w dłuż i w szerz«.

»dłuż(a), (a, abo) wyższa (a. wysokość)« (3): Dłuża ábo wyzſza deſzcżek byłá ná dźieſięć łokiet BibRadz I 46b; Longitudines ad regulam et Lineam, Altitudines ad perpendiculum anguli ad normam exigantur [...] Dłuſz wedle ſznuru álbo liniey/ wyſokość wedle ważki/ węgły wedle węgielnice álbo węgielney miáry máyą być ſtáwione. Mącz 250b; BudBib Ex 37/25.

Wyrażenia przyimkowe: »na dłużą, dłuż« [w tym: (na a. po) ile (94)] = in longum MiechGlab (90 : 35): TA riba ieſth rzek wielkich [..,] ieſt też wielka, bywa na ſiedmi piędzi na dłużą FalZioł IV 44c; MiechGlab + +3v; Potym przyſzli wieprze dziwney wielkoſći/ ktorych kły álbo zęby ná łokieć ná dłużą były [dentes uno cubito longi erant] HistAl H6v; RejWiz 56; BibRadz I *4 marg; Iáko rzeká [Arola] z dawná mieyſce ná dłuż vdziáłáłá/ ták theż miaſtho ſiedzi. BielKron 283, 264, 278v, 281v, 292v, 452 (16); Mącz 70c; w Krákowſkich kśięgách ſtoj że ná dłużą ma miéć Lan dwie śćie miar y ſześćdźieśiąt GrzepGeom L3, L3, L4 [2 r.]; Ieden kápicę ná ſzyię wzdzyał [!] á powrozem ſie opaſał: drugi ſukniey popuśćił ná dłużą RejPos 327; BielSpr 8v, 17 [2 r.]; Strum I4v; Ten [Krzywousty] rozſzyrzył y ná dłuż przypuśćił Korony PaprPan Dd 4v; GostGosp 86.
~Zwroty: »na dłużą iść« (2): tám ten lud y ſtrony zową Cimerios/ iż ieſt kray źimny tám ſie záſie morze rozſzerza y ná dłużą dáleko idzie/ y záſię ſie ćieśni BielKron 274, 286.

»rozciągnąć się (a. rozciągać, a. ściągnąć się), rozciągnion(y) na dłużą (a. dłuż)« [szyk zmienny] (4 : 2) (6): Przećiw woyſku były ná dłużą roſćiągnione BielKron 307v; Vergebat in longitudinem passuum circiter quadragentorum, Sciągnął ſie ná dłużą Mącz 485a, 350d; GrzepGeom M4; táhkże [!] y drugie vfy dáleko ſie ná dłuż rozćiągną BielSpr 16, 7v.

Szeregi: »na dłuż jako i przek« (1): Subscus, Liſtwá któremi dile/ tárćice ták ná dłuż yáko y przek ſpuſzczáyą y skrzinie okłádáyą. Mącz 426b.

»na dłuż(ą), (a, i itp.) na (w) szerz(ą) (a. szerokość)« = in longitudine et in latitudine Vulg [szyk 65 : 20] (85): [ziemia Cham] od połnoczi ma pola na dłużą y ſzyrzą barzo wielkie MiechGlab **4v, 70; ZapWar 1551 nr 2684; Leop Ex 36/9, 15, Ez 43/16, 48/10; Y będźie iedná oponá ná dłużą trżydźieśći łokiet/ á wſzerzą ná cztery łokćie [Longitudo cortinae unius triginta cubitorum, et latitudo quatuor cubitorum cortinae unius] BibRadz Ex 26/8, Gen 13/17, 2.Par 3/8, Ez 40/30, 33, 36 (8); Szerokość ziemie trzy dni chodu/ ná dłużą ſześć dni chodu. BielKron 289v; ſámego Ieziorá Białłego ieſt dwánaśćie mil náſzerz y ná dłuż BielKron 433, 33 [4 r.], 34 [2 r.], 77, 190v, 263v (22); Mącz 177b; iż ſznur który Wężyſkiem zową/ ták ná dłużą iáko y ná ſzérzą ma. GrzepGeom I3, Fv [3 r.], F3, I4 [5 r.] I4v, L2v (37); HistRzym 110; BielSpr 7v, 32v, 33, 41; Strum G4v; BudBib Ex 25/17, Ez 41/12, 14; WujNT 479.

»na dłuż takież i na wzwyż« (1): ktory [grób ] piſzą być ná dzyewięć ſtáian ná dłuż/ tákież y ná wzwyſz. BielKron 10. ~

»po dłuż« [w tym: (na) ile (4)] (10): FalZioł I 64c; na kaſdim rekawie, trzi brami ſzerokie perlowe podluz WyprKr 61, 64v; Summátrá wyſep wielki pięć kroć ſto tyſiąc ſążeni ma podłuż BielKron 268v.

~ Szeregi: »poprzek i po dłuż« (2): przykryiże ie [lochy] drzewem poprzek y podłuż BielSpr 64v, 65.

»po dłuż a (i) w (a. na) szerz« [szyk 3 : 1] (4): [Wiele miast nasi popalili] Bothuſzány/ Szcżepanowce/ Choćiḿ podłuſz y ná ſzerz/ áż do Socżáwy BielKron 407, 77, 271; podłuż maſz mierzyć łokći 32. á w ſzérz łokći 8. Strum F2v. ~

»w dłuż« [w tym: (na) ile (11)] = in longitudinem Mącz; procere Calep (26): A gdy mu ſie ſprzykrzyło/ w brzuchu też krucżáło/ Potym głupie chłopiſko/ w dłuż ią popryſkáło RejFig Aa4v; BielKron 42; Gránicá Decumáńska od wſchodu do zachodu słóńcá bywa mierzona/ To ieſt wdłuſz Mącz 194a, 85a, 283b, 331a; Striae ‒ Kanałi na słupach wdłuz wydłubane. Calep 1010a, 283a, 851a, 1010a, 1056b.

~ Zwrot: »w dłuż sie rozciągnąć« (1): Iacere prostratum, Wdłuſz ſie roſciągnąc od rázu. Mącz 161b.
Szeregi: »w dłuż albo w przecz« (1): Iż gdziekolwiek poyzrzyſz álbo w dłuſz álbo w przecz álbo teſz ná ukoś wſzędźie ſie yednakie rzeczy vkázuyą Mącz 342b.

»w dłuż i (a) w szerz« = in latitudine longitudineque, latius vel longius JanStat [szyk 7 : 6] (13): A vczynili Napierſnik [...]/ ktory był w dłuż na piędźi/ á w ſzerz ná piędźi [Palmus longitudo eius, et palmus latitudo eius] BibRadz Ex 39/9; BielKron 269; Longe lateque. Dáleko w dłuſz y w ſzerz. Mącz 197a, 222a, 228d, 293d, 339d, 486c; SkarŻyw 485; Ryk ſie rozlega w dłuż y w ſzerz po puſzcży. KochSz Bv; Calep 569a; SarnStat 205, 214. ~

»w dłuży« (1): Bipedalis, Et Bipedaneus, Na dwu ſtopu w dłużi. Mącz 25b.

2. O rozciągłości w czasie (1):
Wyrażenie przyimkowe: »w dłuż« (1): Tractim, trahendo in longum, longo tractu, diutine. Germanice, Eins zugs langsamlich. wdłuz. Calep 1077b.

Synonim: 1. dalekość.

Cf DŁUGOŚĆ, [DŁUŻYNIA]

KCh