Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: DOLNI

Następne hasło: DOŁ »

DOLNY (45) ai

dolny (38), dolni a. dolny (7) WyprKr, ZapKościer (4), Calep (2).

o jasne.

Fleksja

sg
m	N	dolny	f	N	dolnå	n	N
	G	dolnégo		G	doln(e)j		G
	D			D	doln(e)j		D
	A	dolny		A	dolną		A	doln(e)
	L	dolnym, doln(e)m		L	doln(e)j		L

pl
N	m pers	dolni
N	subst	dolne
G		dolnych
D		doln(e)m
A	subst	dolne
I	f	dolnymi
L		dolnych

sg m N dolny (3). ◊ G dolnégo (1). ◊ A dolny (1). ◊ L dolnym (1) BielKron, doln(e)m (1) WyprKr. ◊ f N dolnå (2). ◊ G doln(e)j (8). ◊ D doln(e)j (1). ◊ A dolną (3). ◊ L doln(e)j (3). ◊ n A doln(e) (1). ◊ pl N m pers dolni (1). ◊ subst dolne (2). ◊ G dolnych (4). ◊ D doln(e)m (2). ◊ A subst dolne (3); -é (1), -(e) (2). ◊ I f dolnymi (1). ◊ L dolnych (7).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI ‒ XVIII w.

Znaczenia

1. Znajdujący się u spodu, na dole, niżej położony, spodni (29)
- a. O ziemiach, krajach, okolicach, terenach nizinnych lub leżących u ujścia rzek (16)
- b. O ludziach z terenów nizinnych (2)
- c. O biegu rzeki (1)
- d. O wytworach kultury materialnej (7)
- e. O częściach ciała (1)
2. Będący niższego stopnia i znaczenia (4)
3. n-loc (12)

1. Znajdujący się u spodu, na dole, niżej położony, spodni; imus, inferus Calep, Cn; extremus, infimus Calep; demissus, depressus, qui in fovea est, imulus, infernus, infernalis, infernas, submissus Cn (29): Imus, Infimus, extremus. Dolny, oſtatny, ſpodny. Calep 515a, 532b.

a. O ziemiach, krajach, okolicach, terenach nizinnych lub leżących u ujścia rzek (16): Bálábán położył ſie w dolnych mieyſcách/ máiąc zá to/ áby ſie Skánderbeg bał gdy ták gory oſiada BielKron 255v, 84v; [Echo] Nárćiſſowi ſię ſwoiemu po dolnych źwierzyńcách Zálecáłá pieśnią twoią/ po kiśćiáſtych trćińcách. KlonŻal B2v.

Wyrażenia: peryfr. »kraje dolne« = podziemie, Hades (1): Tym [piorunem Jupiter] vderzył w pośrzodek zuchwálców ſwowolnych/ A ći ná ſzyię ſpádli áż do kráiów dolnych. KochMuza 27.

»ziemia dolna« = obszary nizinne przy ujściu Dniestru (3): A Palatino Valachiae Nayasnieyſſy m. Hospodarv dayem vyedzenie v. k. m. yz wielką trudnoscz mam od Turkow yz nas obczyazaya y chczą od nas zlotich barso wiele z a the bogata zyemie dolną czo yą bil wzial Czessarz Thur. y wroczyl ya nam LibLeg 11/44, 11/45v, 46v.

Zestawienia z nazwami krajów i ziem w funkcji n-loc (9): Pothym przyſzli do Gáláád y do źiemie dolney Hádſy [et in terram inferiorem Hodsi Vulg] BibRadz 2.Reg 24/6; wzyął też ná pomoc y ſámſiády ſwoie s ktoremi dobrze mieſzkał/ z domu Eſchol y Aner s kráiny dolney Mámbre BielKron 11v; Cżáſow tych roſkázował imieniem krolewſkim vdolney Węgierſkiey ziemi Arcybiſkup Koloſeńſki BielKron 305v, 47v, 50, 92v, 305v; Potym przyſzli do Gilehadá y do ziemie dolney nowey [et in terram inferiorem Hodsi Vulg] BudBib 2.Reg 24/6; áby Spiſzánie y inſzy z dolnych kráiów Węgierſkich żelázo/ miédź/ y iną ſpiżę [...] w mieśćie Sądeckim ſkładáli/ y przedawáli SarnStat 966.

b. O ludziach z terenów nizinnych (2): Wziął też Iudás Gazám y Aſkálon y Akáron s kráinámi przyległemi/ ále dolnych ludzi nie mogli do końcá przemoc [et montana possedit; nec potuit delere habitatores vallis Vulg Iudic 1/19] BielKron 49; Gromili ich [Tatarów] trochę na błociech dolni Rotmiſtrze Iázłowieccy z drugimi BielKron 423.

[Zestawienie: »Miemiec dolny« = Niderlandczyk: Acz to nie moiey głowy ſpráwá/ krzeczy przyſtępuiąc/ Przeſſłych dni nápadłem ná xiąſſki Eráſmá Rotherodamá/ Miemcá dolnego/ ſławnego y vczonego ErazmJęzyk +3 (Linde).]

c. O biegu rzeki (1):

Wyrażenie: »woda dolna [ = bliższa ujścia rzeki]« (1): A gdy było w pośrzodku rzeki/ ſtánęli kápłani z Arką/ cżekáiąc áby lud drogą ſuchą rządnie ſzedł imo Arkę z dáleká ná brzeg/ bo byłá wodá dolna ſpłynęłá áż do dná morzá cżyrwonego [quae autem [aque] inferiores erant in mare solitudinis ... descenderunt Vulg Ioz 3/16]. BielKron 47.

d. O wytworach kultury materialnej (7): [Jozyjasz] gorne ołtarze/ dolne [...] wſzytko wygłádził. BielKron 90v; Abowiém ná Wioſnę Rybá wſzeláka idźie na Tárło/ przećiwko wodźie z ónego Stáwu dolnégo. Strum K4, N3v [2 r.] O.

Zestawienie: »zamek dolny« (2): a w poſrzodku Ruſi ieſt miaſto dobrze obronne imieniem Lwow, kthore ma dwa zamki wirzchni y dolny MiechGlab 78; Tego też cżáſu zamek dolny w Wilnie zgorzał BielKron 410v.

e. O częściach ciała (1):

Wyrażenie: »dolne członki« (1): Komu ręka obroſcie, á palce zwłaſzcża na dwu dolnych cżłonkach gołe zoſtaią, ſzalonoſć rozumu nie obycżaynoſć niewſtyd y vporę znamionuie. GlabGad P3.

2. Będący niższego stopnia i znaczenia (4):

Wyrażenia: »fraucymer dolny« = panny z niższych warstw szlacheckieh stanowiące orszak dworek służebnych (1): Panien we frauczimerze Gornim 6 [...] Panien we Frauczimerze Dolnem 4. WyprKr 128v.

»panna dolna» = dworka z fraucymeru niższego (3): PAnnam dolnem obruſow nie dano. prze niepamiecz WyprKr 114v, 91, 114v.

3. n-loc (12):

Zestawienia: bibl. »Bethoron Dolne« (1): Nád to zbudował Bethoron wyżſze y Bethoron dolne miáſtá murowáne [Et aedificavit Bethchoron superiorem, et Bethchoron inferiorem civitates munitionis] BibRadz 2.Par 8/5.

»Indyja Dolna« (1): Indya rzecżoná od rzeki Indus/ leży ku wſchodu Słońca [...] ieſt máła y wielka/ wierzchnia y dolna BielKron 268v.

»Dolne Niemcy, Dolna Niemiecka Ziemia« = Niemcy północne (1 : 2): y rychło potym vſtawſſy [ta nauka]/ przed cztermi ſty lat w dolnych Nyemcach znowu ſye wſſczęłá byłá KromRozm III E3v; która [powódź morska] nagle przypadſzy zálałá Ziemie Pomorſkie w dolney Niemieckiey Ziemi StryjKron 26, 26.

bibl. »dolna Syryja« = Celesyria [kalka z grec. κοίλη Συρία) (3): Y oddano mándaty krolewſkie poborcam Krolewſkim y ſtároſtam dolney Syryey y Fenicyey [regalibus dispensatoribus et subregulis Coelesyriae et Phoenicis] BudBib 3.Ezdr 8/67 [68], 3.Ezdr 4/48, 6/29.

»Doln(i)e Zdunojce« (4): yſz pyerwy Kupyeli to Imyenye Pánowyę Wąsorſczy Koſtkowyę Iako dolnyę sdunoycze y puſtę ZapKościer 1584/53, 1584/52v [2 r.], 53.

Synonimy: 1. niski, odspodny, spodni.

Cf NADOLNY