Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: DOROSŁOŚĆ

Następne hasło: DOROSNĄĆ »

DOROSŁY (45) part praet act

Oba o jasne.

Fleksja

sg
m	N	dorosły	f	N	dorosłå	n	N	dorosł(e)
	D	dorosłemu		D			D
	A	dorosłégo, dorosły		A	dorosłą		A	dorosł(e)
	I	dorosłym		I	dorosłą		I
	L	dorosł(e)m		L			L

pl
N	m pers	dorośli
N	subst	dorosł(e)
G		dorosłych
D		dorosłym
A	m pers	dorosł(e), dorosłych
A	subst	dorosłé
L		dorosłych

sg m N dorosły (5). ◊ D dorosłemu (1). ◊ A dorosłégo (2) BiałKaz, SarnStat; -égo (1), -(e)go (1), dorosły (1) SkarKaz. ◊ I dorosłym (3). ◊ L dorosł(e)m (1). ◊ f N dorosłå (4). ◊ A dorosłą (1). ◊ I dorosłą (1). ◊ n N dorosł(e) (1). ◊ A dorosł(e) (1). ◊ pl N m pers dorośli (5). subst dorosł(e) (3). ◊ G dorosłych (1). ◊ D dorosłym (4). ◊ A m pers dorosł(e) (2), dorosłych (1); -(e) SkarKazSej, -(e): -ych WujNT (1 : 1). subst dorosłé (4); -é (1), -(e) (3). ◊ L dorosłych (4).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w., także s.v. dorosłek.

Znaczenia

Dojrzały, pełnoletni, mający odpowiedni wiek; dochodzący do pewnego wzrostu, wielkości (35)
- a. W funkcji rzeczownika (9)

Dojrzały, pełnoletni, mający odpowiedni wiek; dochodzący do pewnego wzrostu, wielkości; bupaes Calep; (o kobiecie:) nubilis Calag, Cn; exoletus, grandis natu, maturus, plenus annis, tempestiva a viro, viripotens Cn (35): Galata gdy pocżuie płod w ſobie/ tedy gi wyciągnie z ſiebie ieſtli będą iuż doroſle/ tedy ie zoſtawi, á ieſtli ſą małe barzo/ tedy ie zaſię włoży w matcżyniecz aż doroſtą. FalZioł IV 35d; GliczKsiąż O3v; Dorosła. Nubilis. Calag 343a; iuż dziś ná zakonną ránę Pan zako^nv młode ciáło ſwe wydáie: ktore doroſłe ná ſrogie męki y śmierć wjdáć zá nas racżjł SkarŻyw 1, 478; Do młyná wieprze dawáć tákie/ coby ich dokarmiwáć/ ktory iuż będźie w dworze pierwey rozetkány w karmniku/ y doroſły. GostGosp 62.

[dorosły czego: miedzy pánnami Minerwy boginiey ieſt iedná táka [...]/ bárzo ſlicżney twarzy/ pánienká mądra y dowćipu wielkiego [...]/ á práwie iuż doroſła mężá. SkarŻyw 968 (Linde).]

dorosły do czego (1): A to wten obyczay/ że óni mogą miéć Piątniki álbo Stopniki práwie doroſłé do Nárybienia Stáwów. Strum P3v.

Wyrażenia: »cora dorosła« (1): Miał Tullius dwie corze ſwoie doroſłe BielKron 103.

»dzieci dorosłe« [szyk 2 : 1] (3): [Orzeł] zatym na gniazdo leci miedzy dzieci ſwe iuż doroſle. FalZioł IV 17b; Lecż ſą ći/ ktorzi dźieći ſwych iuż dorosłych [qui prolis suae iam annis provectae] złemi obycżáymi brzydzą ſię ModrzBaz 53v; Calep 142b.

»dziewka, dzieweczka dorosła« [szyk 2 : 1] (2 : 1): UstPraw B3; Miedzy tymi dzyećmi zakłádnemi byłá dzyewká iuż doroſła imieniem Chlelia BielKron 106; Bo ieſli názwiſko to Almá nie ſłuży przez ſię doroſłym dziewecżkam dla iákiego podeyźrzenia iedno z przydatkiem: áby znácżne było ich dziewictwo CzechRozm 130.

»dorosłe (męskie, panieńskie) lata« = odnoszące się do pełnoletności [szyk 2 : 1] (3): Y owſzem gdy látá doroſłe przyſtąpią/ pokázuiemy iáwnie złego drzewá nieśláchetne owoce WujJudConf 63v; Y ták ſtánął Iádam vcżyniony w męſkich doroſłych leciech SkarŻyw 259; Toć zwiáſtowánie/ [...] nie było przed iey vrodzeniem áni po vrodzeniu iey w dźiećińſtwie: ále áż w doroſłych pánieńſkich lećiech CzechEp 192.

»dorośli ludzie« [szyk 4 : 1] (6): WujJud 94v [2 r.]; kroleſtwo niebieſkie nie tylko doroſłym ludźiom/ ále y dźiatecżkam przynależy. WujJudConf 170; WujNT 16, 84, 323.

»dorosły mąż« [szyk 1 : 1] (2): StryjKron 350; cżemuż wżdy I. M. będąc tákim mężem doroſłym iuż/ ná liche dźiećiny tak ſię bárzo śierdźi CzechEp 92.

»dorosła panna« (2): KochFrag 16; Ma śioſtrę doroſłą Pánnę CiekPotr 26.

»panna dorosła [= stara]« (1): A ieſli to ſobie kto zá ſromotę ma iż pánná ie^go ieſt doroſła [superadulta] WujNT 1.Cor 7/36.

»dorosły rozum« = taki jak u dorosłego człowieka (1): áby [ciotka W. K. M.] więtſzą [pociechę odniosła]/ gdy ná doroſły rozum iego pátrzyć [...] będzie. SkarKaz )(4v.

»syn dorosły« [szyk 3 : 1] (4): BiałKaz I4; o czym ieſt wiele wrzaſkow miedzy wámi/ ná pány [...] dźierżawce dobr krolewſkich [...] ná ich ſyny w kolebkách/ y doroſłe SkarKazSej 693b; SarnStat 914; Stali tám koło niego dorośli ſynowie KlonWor 70.

»dorosły wiek« = pełnoletność [szyk 1 : 1] (2): A to przelewánie krwie nie hámuie ſię wdorosłem wieku [in aetate adulta]: przychodźi iuż y do dźieći. ModrzBaz 144, 13v.

W przen (1): Rzymſka ſtolicá doroſłą y długowiecżną będąc/ w ſłuſzbie Bożey Koronowáną byłá SkarJedn 388.

a. W funkcji rzeczownika (9): Ponieważ iedno doroſli nurzáni máią być/ [...] tedyć tu do ponurzenia doſkonáłośći potrzebá? CzechRozm 259; Wſzytkim on łáſkaw/ którzy ſłużą iemu/ Ták w máłym wieku/ iáko doroſłemu. KochPs 175; Ten gdy widział/ iſz wiárá Chrześćiáńſka więcey ſię ſławiłá śmierćią męcżennikow: Y gdy nie tylo doroſłe/ ále y máłe dziatki/ y pánienki/ ná męcżeńſtwo zá wiárę świętą bieżáło SkarŻyw 130, 27, 245; y wſzyścy dorośli powinni gi [Skład Apostolski] vmieć WujNT 515, 21; iż ſie nikt w grzechu nie rodźi: przetoż krzeſt niepotrzebny tylko doroſłym przez śię grzeſzącym PowodPr 35.

Szereg: »dzieci i dorośli« (1): bywa to cżęſto/ że ſzcżęśliwe powodzenie/ á ſpoſob żyćia ſkáżonego ſpráwuie to/ że y dźieći/ y dorośli [nec pueris nec adultis]/ y mężowie/ y ſtárcy niemogą być do zacnych ſpraw pożytecżni ModrzBaz 12.

Synonimy: doskonały, doźrzały, uźrzały, źrzały.

Cf DOROŚĆ, NIEDOROSŁY