Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: DOŹRZAŁOŚĆ

Następne hasło: DOŹRZAN »

DOŹRZAŁY (32) part praet act pf

doźrzały (17), doźrały (1), doźdrzały (1) dojźrzały (9), dojrzały (3); doźrzały OpecŻywList, FalZioł (4), GlabGad, SienLek, GórnDworz, KochPs, GórnTroas (2); doźrały HistJóz; dojźrzały GrochKal, WyprPl, KlonKr, SarnStat; dojrzały ModrzBaz, GórnRozm, WujNT; doźrzały: doźdrzały : dojźrzały RejZwierc (3 : 1 : ‒), Calep (1 : ‒ : 1), LatHar (2 : – : 4).

-(j)ź- (18), -(j)z- (10). ◊ -zrz- a. -źrz- (7) OpecŻywList, FalZioł (4), GlabGad, Calep; -zr- a. -źr- (1) HistJóz; -jzrz- a. -jźrz- (2) Calep, KlonKr.

comp doźrzalszy (2) LatHar, doźdrz(e)lszy (1) RejZwierc.

o oraz a jasne.

Fleksja

sg
m	N	doźrz(a)ły	f	N		n	N
	G	doźrzałégo, doźdrz(e)lsz(e)go		G	dojźrzał(e)j		G	doźrzał(e)go
	D			D			D	doźrzał(e)mu
	A	doźrzały		A	doźrzałą, dojźrzalszą		A	dojźrzałé
	L	dojźrzałym, doźrzalszym		L			L
	V			V	doźrzałå		V

pl
N	subst	doźrzał(e)
A	m pers	dojrzał(e)
A	subst	doźrzał(e)
I	m	dojźrzał(e)mi
L		dojźrzałych

sg m N doźrz(a)ły (4). ◊ G doźrzałégo, doźdrz(e)lsz(e)go (5); -égo (2), -(e)go (3). ◊ A doźrzały (3). ◊ L dojźrzałym, doźrzalszym (2). ◊ f G dojźrzał(e)j (2). ◊ A doźrzałą, dojźrzalszą (2). ◊ V doźrzałå (1). ◊ n G doźrzał(e)go (2). ◊ D doźrzał(e)mu (1). ◊ A dojźrzałé (1). ◊ pl N subst doźrzał(e) (3). ◊ A m pers dojrzał(e) (1). subst doźrzał(e) (3). ◊ I m dojźrzał(e)mi (1). ◊ L dojźrzałych (1).

Sł stp brak, Cn: dozrzały, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Taki, który dojrzał, rozwinięty należycie, dostały (o roślinach) (14)
2. Będący w średnim, a zwłaszcza w starym, podeszłym, sędziwym wieku (o czlowieku) (10)
- Przen: Doświadczony, poważny, zacny (1)
- a. O poźniejszych okresach życia człowieka (7)
3. Będący w pełni rozkwitu, rozwoju; gotowy do określonych zadań; doświadczony, wypróbowany; wytrawny, wyrobiony, poważny, rozważny, pogłębiony, stateczny (o instytucjach społecznych i zjawiskach psychicznych) (8)

1. Taki, który dojrzał, rozwinięty należycie, dostały (o roślinach); maturus, percoctus, permaturus Cn (14): OpecŻywList C; HistJóz A4; FalZioł I 88a, 110c, III 22b, c; GlabGad C7; Albo weźmi málon doźrzáły/ á vczyń dźiurę w nim SienLek 139v; RejZwierc 136 [3 r.]; A iáko ſzáráńcża ná doyrzáłe zbożá [et frugibus iam maturis] przylata/ á ono co ludźiom nágotowano/ pożyra: tákći też y ći/ w lećieli wzbożá Zborowe ModrzBaz 133v; Calep 342b, 482b.

2. Będący w średnim, a zwłaszcza w starym, podeszłym, sędziwym wieku (o czlowieku); maturus annis a. aevo Cn (10): wsiadł z nim [starcem] już dojrzały Antenor i przebyli przez trojańskie wały. KochMon 28.

Wyrażenie: »starzec doźrzały« (1): Kámięńby ſię vżalił ſtárcá doźrzáłégo/ Iuż oſtátni żywotá kłębek ſnuiącégo GórnTroas 10.

Przen: Doświadczony, poważny, zacny (1): Rżymiánie [...] nie ſromali ſię tego/ poſłáć [...] ludźi zaczne do Greciey/ żeby z támtąd do Rżymu prżynieśli práwá/ á wy czemu ſię wſtydźić máćie poſłáć do cudżych źiem ludźi doyrżáłe GórnRozm D3v.

a. O poźniejszych okresach życia człowieka (7):

Wyrażenia: »dojźrzałe lata« [szyk 2 : 1] (3): GórnDworz L12v; Fráſzkáć młódźik: toć to koń/ który doświadczony/ Y ieſt w lećiéch doyźrzáłych dobrze ſtánowiony. WyprPl B4; AVguſt Zygmuntow nie wydał też Táty, Choć go nie doſzedł doyzrzáłemi láty. KlonKr F2v.

»doźrzała starość« (2): Y ty kwitnąca młodośći/ Y ty doźrzáła ſtárośći/ Dayćie pánu cześć ſpółecznie KochPs 215; LatHar 640.

»doźrzały wiek« [szyk 1 : 1] (2): Do páná ſtárſzego iuż doźdrzelſzego wieku przemowá. RejZwierc 120v; dźiećię me/ iedyná Vćiecho moiá/ nád ktorą mnie ina Strudná ma potkáć/ w tym wieku doyźrzáłym GrochKal 8.

3. Będący w pełni rozkwitu, rozwoju; gotowy do określonych zadań; doświadczony, wypróbowany; wytrawny, wyrobiony, poważny, rozważny, pogłębiony, stateczny (o instytucjach społecznych i zjawiskach psychicznych); maturus animi a. animo Cn (8): iż ná kośćioł poczynáiący y poſtępuiący y iuż doyrzáły/ miáły powſtáć wielkie prześládowánia WujNT 837.

Wyrażenia: »dojźrzała cnota« (1): Opuść Pánie/ ſługę twego [...] w pokoiu/ iákoś y onego/ doyźrzáłey ſtárośći/ ále y doyźrzáłey cnoty ſtárcá Symeoná opuśćił. LatHar 640.

»dowcip doźrzały« (1): Przydźie tu rozum wywrzéć twóy Vlyſſes cáły/ Chytrość ná chytrość puśćić/ y dowćip doźrzáły. GórnTroas 44.

»doźrzały rozsądek« [szyk 3 : 1] (4): wſzákoż iednák iż nie wſzyścy doſkonáłego ſą rozumu/ y doźrzáłego rozſądku/ nie záwádźi cżáſem oſobno o káżdym z nich ſumnienia ſwego ſpytáć LatHar 130, 34, 58, 131.

»dojźrzałe uznanie« = matura cognitio (1): Sąd náſz/ y tych/ których ná to deputuiemy z Prełaty/ y téże weſpółek z Pány/ matura cognitio, t.i. doyźrzáłé vznánié y Dekret ma zátym náſzládowáć. SarnStat 154.

Synonimy: 1. doskonały; 2. doskonały, dośpiały.

Cf NIEDOŹRZAŁY