[zaloguj się]

1. DUSZNY (491) ai

Fleksja
sg
mNduszny fNdusznå nNduszné
Gdusznégo Gdusznéj, duszné Gdusznégo
Dduszn(e)mu Dduszn(e)j Dduszn(e)mu
Aduszny, duszn(e)go Aduszną Aduszné
Idusznym Iduszną Idusznym, duszn(e)m
Ldusznym Lduszn(e)j, dusznyj Ldusznym
Vduszny V V
pl
N m pers duszni
subst duszné
G dusznych
D dusznym
A m pers duszné
subst duszné, duszny
I m dusznymi, uszn(e)mi
f duszn(e)mi
n duszn(e)mi, dusznymi
L dusznych

sg m N duszny (24).G dusznégo (28); -égo (10), -(e)go (18).D duszn(e)mu (7).A duszny (9), duszn(e)go (3).I dusznym (9).L dusznym (2).V duszny (5).f N dusznå (27).G dusznéj (17), duszné (1) OpecŻyw; ~ -éj (1), -(e)j (16).D duszn(e)j (2).A duszną (23).I duszną (18).L duszn(e)j (7), dusznyj (1) MurzHist.n N duszné (25); -é (3), -(e) (22).G dusznégo (40); -égo (3), -(e)go (37).D duszn(e)mu (20).A duszné (52); -é (2), -(e) (50).I dusznym (32), duszn(e)m (1) GórnRozm.L dusznym (4).pl N m pers duszni (7). subst duszné (18); -é (1), -(e) (17).G dusznych (32).D dusznym (11).A m pers duszné (6); -é (1), -(e) (5). subst duszné (32) duszny (1) KromRozm III; ~ -é (3), -(e) (29).I m dusznymi (3) WróbŻołt, SkarŻyw, LatHar, duszn(e)mi (1) ArtKanc. f duszn(e)mi (2). n duszn(e)mi (7) GórnDworz, RejPos (4), SkarŻyw, LatHar, dusznymi KrowObr (2).L dusznych (12).

stp, Cn notuje, Linde XVI (jeden z tych samych przykładów) – XVIII w.

Przymiotnik oddusza; animalis Cn (491):
1. Odnoszący się do danego człowiekowi od Boga niematerialnego i nieśmiertelnego bytu warunkującego życie człowieka (409): O ſlodki goſciu duſſny [Chryste] OpecŻyw 20v, 20, 45v; RejKup o4v; [diabeł] o koſcyoł ſie też ſtára/ áby w yáką ſzkodę á vtrátę duſſną przyſſedł. GliczKsiąż K8v; LubPs F3 marg; RejWiz 79v marg; SarnUzn D; cudność ieſt znák zwycięſthwá duſznego [...] bo przez tákową cudność [...] duſzá dáie znáć/ iż opánowáłá ciáło GórnDworz L17; Obraz duſzny dobrze może być przyrownány woſku bo iáko woſk płynie od ogniá/ táko grzeſzni ludzie giną od oblicżnośći Bożey. HistRzym 56v; RejPos 265v marg, 327v marg; ćiáło roſkazániu duſznemu zupełnie poddáne KuczbKat 95; RejZwierc B2; RejPosWstaw [212] [2 r.]; SkarŻyw 14, 261; NiemObr 13; PowodPr 45; náturę Iádámową máiąc/ iego też grzech/ y to co z grzechu idźie/ gniew Boży y potępienie y ſzpetność duſzną y nędze ćieleſne z śmierćią mamy SkarKaz 577a.

W połączeniach szeregowych (3): SkarŻyw 318; [dobrodziejstwa Boże] iáko mądrość/ náuká/ y inſze dobrá duſzne/ ćieleſne/ y zwierzchowne. LatHar 558; RAcż Pánie BOże náſz [...] przyſtoynie ie [dobrodzieje nasze] dobrámi duſznemi/ ćieleſnemi/ y świeckimi tu ná świećie opátrzywſzy LatHar 630.

Wprzeciwstawieniach (21): »duszny ... cielesny« (15): [Kościół Boży] dla práwego/ nyeomylnego/ á wyecznego dobrá/ wyęcey duſſnego/ niżli ćyeleſtnego [...] pod yeden porządek y ſpráwę zgromádzon yeſt KromRozm III A6v; GroicPorz o4; KrowObr 92, 97v, 148v, 149; RejPos 265v; Ieſt thedy trzeźwość/ iáko y piyańſtwo/ iedná cieleſna/ druga duſzna. RejPosWstaw [212], [1103]; Podroſłą [Eufrozynę] náucżáli/ więcey duſznego rzemioſłá/ niſzli ćieleſnych tych y widomych y ſkázitelnych zabaw. SkarŻyw 13; Cieleſne ochędoſtwo/ duſzne plugaſtwo. SkarŻyw 142 marg, 91 [2 r.], 142; WujNT 387.

»duszny ... docześny (a. czesny)« (4): SeklKat N4v; MurzNT 33v; WerGośc 266; iáko [...] narod z Izááká y Iákobá/ [...] w błogoſłáwieńſtwie duſznym przodkował: ták záśię národy dáleko więtſze Pogáńſkie [...] w docżeſnym ſzcżęśćiu y pánowániu gorę trzymáły. PowodPr 13.

»świecki ... duszny« (1): im ſię więcey z máiętnośći świeckich obnáżał: tym ſobie więcey bogáctwá duſznego przymnażał SkarŻyw 235.

»zwierzchowny ... duszny« (1): Náuká koſciołá Páńſkiego nye miáłá być o tey zwierzchowney ſpráwiedliwośći/ ále o duſzney. LubPs F2v marg.

W porównaniu (1): Iáko dobry pokarm wſzytki członki pośila: ták dobry vczynek wſzytki duſzne wnętrznośći chłodźi. SkarKaz 351a.

Tytuł (2): Nie zániecháły ſię też do końcá y Ráie duſzne/ álbo Hortuluſy ſtáre/ ále z wyborem: áby y ná tych tu modlitwách tobie nie ſchodźiło LatHar +7v, 221.

Wyrażenia: »błogosławieństwo duszne« [szyk 4 : 3] (7): popiol vtzárowány ieſth [...] błogoſláwieńſthwem duſznym/ y od grzechow otzyśćienim? KrowObr 92, 82v [2 r.], 92v, 97; KochWr 23; PowodPr 13.

»bogactwa, skarby duszne« (1 : 1): racżey ſobie ieſzcże więcey poſtow/ y nie ſpánia y modlitw przydáłá/ ták iż on Agápius bárzo ſię zdumiewał/ widząc táką ochotę do zbieránia ſkárbow duſznych. SkarŻyw 14, 235.

»czystość, świątość, jasność, ochędożność, ochędostwo duszne(-a)« [szyk 6 : 2] (3 : 2 : 1 : 1 : 1): [Jezu] bos ty ſlodkoſtz ſerdecżná ij téż ſwiątoſtz duſſná. OpecŻyw 20; BiałKat 61; wielkiey pilnośći nieprzykłádamy/ iákoby iáſność duſzna plugáwym zakáłem grzechowym záćmiona niebyłá. KuczbKat 215, 320; Láncuſzki/ perły/ złoto/ y pierśćionki/ obracáłá ná ochędoſtwo duſzne/ á dáiąc to vbogim ná wiecżne ſię bogáſtwo zdobywáłá. SkarŻyw 13; DVchu Swięty [...] Tyś [...] Dárem Bożym miánowány: Zywą ſtudnią y miłośćią/ Ogniem y duſzną świątośćią. LatHar 36, 453, 596.

»czyściec duszny« (1): teſz iſz cżyśćiec duſzny ieſt nie przę. SkarJedn 294.

»dobre, lepsze duszne« [szyk 2 : 1] (2 : 1): ReszHoz 138; Tedy ich Bog [...] z miłośći ku lepſzemu duſznemu ich/ docżeſnemi plagámi náwiedza. PowodPr 27; O Boże by to ták prędko ſpráwić/ ná czym wſzytko dobre náſze/ duſzne y docześne záwiſło. SkarKazSej 671a.

»dobro duszne« (7): WróbŻołt T8v; MurzNT Matth 8/arg; KromRozm III A6v; Pocieſzliwa obietnicá thym ktorzy łákną y prágną/ że ye Pan hoynye wſzytkiego dobrá duſznego y cieleſnego náſyćić racży. LubPs Y5v marg; dobrá wáſzego duſznego/ y ćieleſnego pomnożenia prágniemy. ReszPrz 93; LatHar 558, 630.

»niebezpieczeństwo (a. niebezpieczności), porażka duszna(-e)« [szyk 14 : 1] (14 : 1): KrowObr 172; ſzcżego duſzne niebeśpiecżeńſtwo rośćie. SkarJedn 259; wiele ich o niebeśpiecżeńſtwo duſzne przychodziło SkarŻyw 273, 152, 153; obżárſtwo/ niezlicżone hufce grzechow ku porażce duſzney przvwodźi. WerGośc 254; niechay mię vchowáią káżdego grzechu/ y wſzelkiego niebeſpiecżeńſtwá duſznego y ćieleſnego. LatHar 73, 33, 70, 87, 116, 472, 586, 634; PowodPr 45 marg.

»nieczystość, plugastwo, sprosność duszna(-e)« [szyk 6 : 5] (5 : 5 : 1): BierRaj 21v; Tu mámy náukę iáko ſie Pan brzydzi plugáſthwem á nieczyſtoſcią duſzną BibRadz I 113v marg; niecżyſtość/ iedná duſzna przez grzech/ druga przez ciało niezdrowe BielKron 36v, 36v; ten ogień nie widomy/ á ſwięty/ ſproſnośći duſzne/ y to co w nich ieſt ſmiertelnego wypala y gubi GórnDworz Mm5v; Plugáſtwo ieſt iedno duſzne/ drugie cieleſne. RejPosWstaw [1103], [1103]; SkarŻyw 91, 142 [2 r.]; WujNT 387.

»duszny nieprzyjaciel« [szyk 27 : 19] (46): OpecŻyw 9v, 150v; WróbŻołt K7, L6v, T8v, Z6v, nn7 (8); miáſto Boga/ duſnego nieprzyaciela wzywaią [...] gdi ſię nanie [na dziatki] gniewaią/ mowiąc wſtań zły duchu/ piy diable SeklKat F2v; poczęli go duſzni nieprzyiaciele ſtraſzić/ ſumnienié gryśc/ ogień piekielny ieſzcze na tem świecie palić. MurzHist D3v, C3, Ov, P3; GliczKsiąż P2v, P6; wierne ſlugi Boże mocą y gwałtem/ ná to ćiągnie y przywodzi áby ſnim weſpołek Dijabłá/ nieprzyiaćielá duſznego/ chwalili/ y iemu ſlużyli KrowObr B4, 82v, 87v, 94, 103v, 106 (10); OrzQuin Iv; tu ſie z Szátánem duſznym nieprzyiaćielem/ potyka CzechRozm 56v; gdyſmy wſzyſcy w grzechach/ w śmierći/ w potępięniu wiecżnym byli/ pod mocą nieprzyiaćielá duſznego/ [...] tedy Pan Iezus Syn Boży [...] ná ten świát nędzny przyść/ y cżłowiekiem sſtáć ſie racżył KarnNap D4v, B4v, D3; corká Ceſarzá Dyoklecyaná opętána od nieprzyiaćielá duſznego zoſtáłá: y wołał przez nię cżárt SkarŻyw 553, 56, 92, 100, 301, 408; ReszPrz 92; ArtKanc K7; myślą ſię zániozſzy/ nie daſz gory ták łatwie duſznemu nieprzyiaćielowi/ nád duſzą twoią. LatHar 580; prośimy ćię pokornie zá duſzą ſługi twego [...] ábyś iey nie podał w ręce duſznego nieprzyiaćielá LatHar 658, 3, 72, 417, 624.

»nieśmiertelność, trwałość, żywot duszny(-a)« [szyk 3 : 1] (2 : 1 : 1): cokolwiek nam z łáſki Bożey dano bywa/ ku żywotowi duſznemu y ku náſzemu zbáwieniu. KuczbKat 405; Ci co modlitwę zá vmárłe pſuią [...] o ſpráwiedliwośći Bozkiey y karániu ná onym świećie/ y o duſzney trwáłości/ muſzą nic nie trzymáć. SkarKaz 384a; Zbáwićiel ſam przećiw Sádduceuſzom dowodźi ćieleſnego zmartwychwſtánia po wiecznośći y nieśmiertelnośći duſzney. SkarKaz 384b, Oooo2v.

»duszna obrona« [szyk 15 : 1] (16): Sktoregożeś tho piſmá wytzytał/ áby Ogień/ [...] miał być Sług y Służebnitzek Bożych obroną duſzną náprzećiwko Dyabłom KrowObr 87; A więc tho ieſztze nie ieſt wielkie zeſromocenie Páná Iezu Kryſtá [...] woſkowym ſwiecom przypiſowáć obronę duſzną y ćieleſną/ od wſzelkiey niebeſpietznośći Szátáńſkiey? KrowObr 89v; Gromnice obroną duſzną y cieeſną [!] KrowObr 89v marg, 81, 81v, 87v [2 r.], 89v [2 r.], 92 [2 r.] (16).

»duszna pociecha« [szyk 1 : 1] (2): mi iuż iákoś ſerce/ od plotek tákowych odpádło: ktore żadnego gruntu zbáwiennego y poćiechy duſzney w ſobie nie máią CzechRozm 19v; KarnNap C3v.

»pocieszyciel duszny« (1): O pocieſſycielu duſzny duchu ſwięty OpecŻyw 147.

»potępienie duszne« (1): Státut iáſny w ſtárym zakonie mamy vprzywileiowány/ gdźie nie tylo márnotrawce potępieniem duſznym/ ále też śmierćią docżeśną roſkázował Pan Bog káráć. WerGośc 266.

»pożytek duszny« [szyk 4 : 1] (5): ſtąd wielkie pociechy á pożytki duſzne weźmiemy á odnieſiemy. RejPos 93; A dla tego świątośćią ieſt [chrzest] iże ma znák zwiérzchni: przez kthóry człowiek prziymuie pożytek duſzny/ niewidoméy łáſki Bożéy BiałKat 263v; KarnNap E3; SkarJedn 35; ReszHoz 132.

»przestęp, szkody duszne(-y)« (1 : 1): Przykład o przeſtępie duſznym á o ránách duſze rániących. HistRzym 54; pátrzę ná twárz niewiaſt/ ale wtym ſzkody żadnej duſznej niecżuię. bo z łaſki Bożey cżyſtem wzrokiem to cżynię. SkarŻyw 292.

»duszna radość, rozkosz, szczęśliwość« [szyk 3 : 2] (2 : 2 : 1): roſpráwy miał z nim o duſzney rádośći y nieśmiertelnośći RejWiz 176; Duſzna roſkoſz RejWiz Cc5, A7v, 54; tá iáſność/ ieſt nieiákie błyſkánie z wielkiey ſzcżęśliwości duſzney przychodzącey ná ćiáło/ ták iż oná ieſt nieiákie vdźielenie błogoſłáwieńſtwá onego/ ktorego duſzá vżywa KuczbKat 95.

»rzeczy, potrzeby, sprawy duszne« [szyk 10 : 4] (8 : 5 : 1): Thy trzi pyrwſze modlitwi ſą proſby oduſzne rzeczy SeklKat S3, G4v, N4v, Sv, T2; DiarDop 99; áby ludźie od kłopotow práwnych ſobie ſpoczynęli/ á ku potrzebom duſznym [...] ſye ſkłonili. GroicPorz o4; Tákże Ian piętnaſty/ ktory iż ſie Bogá záprzał/ duſzne y ćieleſne rzetzy przedawał/ y nákoniec ſie obieśił. KrowObr 38; Rozdzyał oſmy [...] o ſpráwach duſznych y o iey iſtnośći RejWiz 107v; RejPos 262v; SkarJedn 203; tám ią zámknąwſzy/ przez okienko/ iey potrzeby duſzne y ćieleſne opátrował. SkarŻyw 237; KochWr 21; dla klątwy vbodzy poddáni nie tylo do ſwego ále y do ſąſieckiego kośćiołá o potrzeby duſzne iść nie mogą. SkarKaz 422a.

»duszny sprzeciwnik« [szyk 4 : 1] (5): RejPs 192v; Za Páńſką pomoczą porażamy duſzne ſprzećiwniki náſze. LubPs Ev marg; RejPos 61; Rácż potłumić duſzne ſprzećiwniki ArtKanc J18v, T12v.

»stroż duszny« (1): Zgrzeſzyłciem ia o moy pánie ſprawco á ſtrożu duſzny LubPs hh6v.

»upad(ek) duszny« (10): prze to zbytki wielkie urosły miedzy stanem tym nam ku złemu przykładu i na koniec ku wielkiemu upadowi dusznemu i cielesnemu. DiarDop 107; OrzQuin Z; Iednayćie nam [...] modlitwą wáſzą grzechow náſzych odpuſzcżenie/ przygod rozlicżnych oddalenie/ vpadkow duſznych vſtrzeżenie LatHar 426; SiebRozmyśl B3, B3v, B4v, C, C3v, D3, D3v.

»duszne zatracenie« [w tym: pod dusznym zatraceniem (5)] [szyk 6 : 3] (9): pan bog [...] ſrogo zakazał áby tego nieczinył pod duſnym zatraczenym. SeklKat F2v; Thák vſthawiamy/ náyduiemy/ opowiedamy/ y vtwierdzamy/ pod duſznym zátrácenim/ áby nam wſzelkie ſtworzenie było poddáne. KrowObr 34; Tákowych Biſkupow wſzelki tzłowiek winien pod duſznym záthrácenim ſlucháć/ ććić/ ważyć/ y żywić. KrowObr 126v, 86; BiałKat 166; [to jest] też zátrácenie duſzne tego ktory nie godnie wedle Apoſtołá przyſtępuie [do św. sakramentu]. SkarJedn 346; CzechEp 30; tych miſternych ſztuk/ co ie zowią fortelfortel, á zátráceniem duſznem páchną/ práwo náſze przycżyną nie ieſt GórnRozm F4v; PowodPr 39.

»duszne zbawienie« [w tym: pod dusznym zbawieniem (15)] [szyk 48 : 23] (71): aby twé ſwięté krwie rozlánié/ niebylo nám na potępienijé/ ale na duſſné zbawienijé OpecŻyw 99; RejPs 175; A nas więc przed ſię karzećie [mili kapłani] Choć ſámi báráná drzećie Powiedáiąc iż imienie Przekaża duſſne zbáwienie RejRozpr B4; ſlowo pańſkie [Wasza Miłość]/ á zbáwienie duſzne nad yne wſziſtky ſwieczkie y mile rżeczy przelożił SeklKat A2v; proſim cie miły panie [...] zebyſmy to czynili czoby było [...] ku naſzemu duſznemu zbawieniu SeklKat D2, H3, S2v, Z3; KromRozm II a3v; GliczKsiąż N5 [2 r.], N6; SeklPieś 20v; KrowObr 95, 97; OrzList e4v; OrzRozm E4, II, Q2v, V3v; BielKron 207, 207v, 244, 250; Przez którégo/ Pan Bóg Królá Polakom dáie: wolnośći poſpolitéy/ pokoiá/ y duſznégo zbáwienia Korony Polſkiéy ſtrzeże. OrzQuin Aa6, Hv; Poddánych nie vćiſkay/ podatkiem nieſłuſznym/ Byś ſnadź zle nie ſzáfował ſwym zbáwieniem duſzny [!] Prot D3v; GórnDworz Aa4; HistRzym 96; W kwietną niedzyelę kto bágniątká nie połknął [...] to iuż duſznego zbáwienia nie otrzymał. RejPos 225v, 170; Skory s ćielcow wypráwią á rzeką Ielenie/ Niedbáią ták śię nam zda o duſzne Zbáwienie. BielSat B4v [idem BielRozm 14v]; HistLan B2; KuczbKat 335; duſzne zbáwienie To naprzednieyſzy klenot v ſtanu káżdego RejZwierc 250; BielSpr 31v, 50; Nie podbiłći Papież gwałtem żadnego kroleſtwá pod moc ſwoię: [...] ále ſie o ich duſzne zbáwienie ſtára WujJud 151; RejPosWstaw [412]v; SkarJedn 157; SkarŻyw 16; ktorzy ſzeſznaly pot swym duſznym sbawyenyem yſz temu tak yeſt. ZapKościer 1582/28; yedno staynemy slowy pot prziſzegamy swemy a pot dvſznym sbawyenyem palczye swoyę potnyawſzy Temy slowy zeſznaly ZapKościer 1584/44v, 1584/49v, 50, 52v [3 r.], 53 [2 r.] (15); NiemObr 14; [dobre uczynki] ſą potrzebne do zbáwienia duſznego. ReszPrz 37; Abyśćie ſię w żadnych ſektách/ okrom iedney powſzechney wiáry/ zbáwienia duſznego nie ſpodźiewáli ReszPrz 111, 74, 104; BielSjem 4; Kazał im miedzy wſzyſtkie narody/ áby Ludźi vcżyli pokuty/ powiedáiąc grzechow odpuſzcżenie/ wiecżny żywot. y duſzne zbáwienie. ArtKanc G16v, K18v; BielRozm 14; LatHar 614; złoto á śrebro co pochodźi z źiemie/ To v nich ieſt ważnieyſze niż duſzne zbáwienie. KołakSzczęśl C2v; Te rzeczy dobre, ſąć łáská y dáry duchowne wſzytkie; y cokoluiek zbáwieniu duſznemu należy. WujNT 28 marg; SarnStat 195, 896; KlonWor 47.

»zguba, potop duszny (-a)« [szyk 2 : 1] (2 : 1): SkarJedn 149; ktore ofiáry/ iſz ſigurą były oney przyſzłey Chryſtuſowey/ ktora od wiecżney zguby y potopu duſznego/ wybáwić świát y obronic [!] od śmierći wiecżney/ miáłá SkarŻyw 270; o duſzách przenáſládownikow ſwoich rádzić im przyſtoi/ [...] áby przycżyny z nas do ſwego grzechu y duſzney zguby ſwey nie mieli. SkarŻyw 273.

»złe duszne« (4): ArtKanc M16, M18, M19v; Rácż też od śideł ſzátáńſkich/ od związek grzechu káżdego/ y od wſzego złego duſznego y ćieleſnego/ wyſwobodźić nas LatHar 276.

»zmazy duszne« [szyk 2 : 1] (3): Krol zmazy ćieleſne/ á kapłan duſzne odpuſzcża SkarŻyw 91, 91 marg; kápłani noẃego zakonu máią moc [...] oczyśćiáć duſzne zmazy. WujNT 34.

Szeregi: »(tak, nie) duszny, (i, abo, jako, też) cielesny« [szyk 86: 18] (104): BierRaj 21v; Iezu ienżeś też ony wgimię twoie niemoczy cieleſne y duſzne vzdrawiać kazał. TarDuch B2v; [racz bronić nas] od pilnego ſtarania ſprzeciwnikow naſſych tak duſſnych iako y cieleſnych kthorzy ſie ſtaraią vſtawicznie aby wczem podſtąpili nas. RejPs 192v; SeklKat b4, C3v, G4v, Sv, T2; Thego Swiata Doctorowié Tak duſznj/ yako czieleſnij [widzisz] Iako ſſą bárzo obleſznij RejKup q5v; wſſyſtkye nyedoſtátki y zakáły duſſny y ćyeleſtny [...] ono dwoye pirwſſych ludźi na wſſyſtko potomſtwo ſwoye [...] wláło. KromRozm III A7v; DiarDop 107; GliczKsiąż L5v; przeklina bożniczę niewiernych/ żądáiąc ná nię pomſty y duſzney y cieleſney. LubPs Q marg, Y5v; martwemu woſkowi ludzkimi rękomá vlepionemu/ obronę duſzną y ćieleſną przypiſuiećie. KrowObr 89v; ſwiece ſą obroną duſzną y ćieleſną/ przed ktorymi Dijabli drżą y vćiekáią? KrowObr 89v; ktobykolwiek ſtych zioł/ thego ſwiátá vżywał/ áby wziął ták duſzne iáko y ćieleſne zdrowie. KrowObr 94v, 38, 72v [3 r.], 73v, 74, 80v [2 r.] (33); OrzQuin B3v, Iv, L3, Z; RejPos 61, 82; Pan Bóg w nas czyſtość/ y ochędożność duſzną y ćieleſną miłuie BiałKat 61; ábyſmy duſzną y cieleſną cżyſtość chowáli. KuczbKat 320; RejZwierc 60v; to Ciáło y tá Kreẃ/ nietylko ieſt duſznym ále też y ćieleſnym pokármem náſzym WujJud 252v; iżbyś [...] więcej ſie niebał ćieleſnjch y duſznych nieprzyiáćioł KarnNap D3, E3; onáć ieſt zaſtępnicá náſzá/ Matká miłośierdzia/ y nádzieiá w nawiętſzych przygodách duſznych y ćieleſnych/ do Syná ſwego namilſzego. SkarŻyw 174, 120, 236, 271; życżąc grzeſznikowi odpornemu y niepoſłuſznemu/ zátrácenia ták ćieleſnego/ iáko y duſznego. CzechEp 30; ReszPrz 93; ReszHoz 138; ReszList 164; WerKaz 294; ArtKanc M16, M18, M19v; Wdawánie ſámego śiebie w iáwne niebeſpiecżeńſtwá duſzne ábo cieleſne. LatHar 116, 5, 32, 47, 70, 73 (20); Chriſtus vzdrowił niemoc duſzną záraz y ćieleſną. WujNT 152; Roſkázowáć czártom/ y chorobam ták duſznym iáko y ćieleſnym/ ieſt rzecz z nátury Bogu ſámemu właſna WujNT 232, 212; SiebRozmyśl B3, B3v, B4v, C, C3v, D3, D3v, E; PowodPr 46; SkarKaz 159b.

»(tak) czesny (a. doczesny) i (jak) duszny« [szyk 2 : 2] (4): Dwoiaką zaplatą placy pan Bog tym ktorzy niezabyaią/ [...] czeſną/ y duſſną SeklKat K; [Pan] Co przyſtoi mądremu/ tobie też dáć racżył. Ták docżeſnych iák duſznych ſwiętych dárow ſwoich RejZwierc 266; PowodPr 39; SkarKazSej 671a.

»(nie tylko) świecki (ale) i duszny« [szyk 1 : 1] (2): żebychmy nie tylko w świetckich ale y duſznych rzeczách od śiebie różni byli/ roſtárgnęliſmy ſye ná dźiwné y rozmaité wiáry KochWr 21; PowodPr 45 marg.

»duszny abo (i) zbawienny« (4): MurzNT Matth S/arg; A ktoſz was tedy tego náutzył/ iż ziele vtzárowáne dáie zdrowie duſzne y zbáwienne? KrowObr 95, 95; KuczbKat 410.

»rozumny a duszny« (1): grzech ieſt odſtąpienie od rozumnej á duſznej woley SkarŻyw 260.

»duszny i zwierzchny« (1): Nie życzćie ſobie y potomſtwu ſwemu tákich ſzkod duſznych y zwierzchnych/ ktore ze złych praw pochodzą SkarKazSej 702b.

W przen (110): ieſli w ſobie obacży gniew roſthropne á ſłuſznie vpomiárkowáne ciáło/ iuż go ſnádnie vſkromić może onemi miotłámi duſznemi co s cnoty á s powſcięgliwośći robią. RejZwierc 73; SkarŻyw 262, 384, 536; CzechEp 109; Pokorá ś. ieſt Fundámentem wſzyſtkich innych cnot y vbiorow Duſznych WysKaz 41; KlonŻal B3v; LatHar +6.

W przeciwstawieniu (4): »duszny ... cielesny« (4): GórnDworz C6; vſtáwiono [jest] rádniey ku duſznemu niż ku ćieleſnemu vzdrowieniu KuczbKat 230; SkarJedn 199; LatHar 648.

Wyrażenia: »choroba duszna« [szyk 7 : 6] (13): RejWiz 79 marg, 94 marg, Cc4v, Cc7; gdzieby ſie wſzyſcy ludzie ná ſwiecie ná to zmowili/ rozebráć po iedney między ſie/ choroby duſzne wſzythki/ iż by iedno kroleſtwo było ludzi łákomych/ [...] drugie kroleſtwo ſámych márnotrawcow GórnDworz C6v, C6, C6v; WisznTr 22; zlecz niedoſtátki moie/ y duſzne (ábo też y ćieleſne) choroby moie Pánie. LatHar 219; tá wodá byłá figurą krztu S. ktory wſzytkie duſzne choroby vzdrawia. WujNT 323, 232; ſą rozmáite pośrzodki przez ktore/ tey vſtáwicżney Duſznej choroby/ to ieſt grzechow powſzednich pozbywamy. WysKaz 27; SiebRozmyśl E3.

»jad, trucizna duszna(-y)« (2 : 1): bárzo źle cżynią ći/ ktorzy błędy kácerſkie ſwoie młodym dźiatkom/ iáko iad pewny duſzny/ przekłádáią. WujJud 199v; Dáleko oſtrożniey trućizny tey duſzney ſtrzedz ſię przyſtoi. SkarŻyw 153, 371.

»lekarstwo, lekarz duszny(-e)« [szyk 5 : 3] (7 : 1): Drugie dobra ſą lekarſkie, ktore pan bog dał ku lekarſtwu duſznemu iako ſą ſwiątoſci koſcielne Naprzod krzeſt, ktori vzdrawia od grzechow WróbŻołt H3; MurzHist E2v; KrowObr 95v marg, 253; SkarŻyw 120; ReszList 164; Pánie Boże moy/ niebieſki lekárzu duſzny LatHar 593; áby ſię pierwey [chory] vćiekł do Sákrámentow/ ktore ſą duſzne lekárſtwá. WujNT 132.

»mężobojstwo, morderz duszny(-e)« (1 : 1): w kácerſtwie zwłáſzcżá w tym kto ine zwodzi/ ieſt y mężoboyſtwo duſzne/ y táiemne Chryſtuſá záprzenie SkarŻyw 442; ſynowie dyabelſcy y morderze duſzni ſą haeretykowie WujNT 342.

»niemoc, niezdrowie duszne(-a)« [szyk 5 : 2] (6 : 1): zli z niedoſtatki ſweé natury/ ij dla niemocy duſſné/ iako larwy będą grubij. Tym Iezus oſtry będzie/ gdy ié na wieki do piekla ſkáże OpecŻyw 190v; TarDuch B2v; Y mowią ták niektorzy (acz ich nie miánuię/ Abowiem ich niezdrowiu duſznemu folguię. Prot B2v; ludźie ym ſą krewceyſzy y ſłabſzy/ á ku duſznym niemocam to ieſt grzechom ſkłonnieyſzy KuczbKat 420; KarnNap B; SkarŻyw 308; WujNT 152.

»Pokarm, napoj, potrawy, obżywienie, posilenie, żywność duszna(-y, -e)« [szyk 9 : 7] (10 : 1 : 2 : 1 : 1 : 1): Panie Iezu náſlodſſy żywot ij pokárm dnſſny [!]/ racz nám odpuſcitz grzechy OpecŻyw 21v; KrowObr 97v; RejPos 82, 95v; KuczbKat 410; Vbiory y potráwy duſzne. RejZwierc 104v marg [idem] Bbb2v; WujJud 252v; pożywánie Ciáłá y Krwie Páńſkiey ieſt duſzny pokarm WujJudConf 252, 252; RejPosRozpr b3; ieſt chleb znákiem/ ábo piecżęćią ćiáłá iego [Chrystusa]/ ktore zá nas wydáne/ nam ſie ku pożytkowi náſzemu y żywnośći duſzney obroćić miáło CzechRozm 266; kiedy chceſz tey nadoſtoynieyſzey świątośći ku twey poćieſze y pośileniu duſznemu vżjwáć/ tedy ná Páná Chriſtuſá [...] pámiętay KarnNap D4; nie ſamym chlebem cżłowiek żyw: cżego nie doyie ćiáło/ duſznym ſię pokármem/ [...] nágrodzi SkarŻyw 51; Słowo Boże ieſt duſzny pokarm. WujNT Bbbbbb4v; SkarKaz 159b.

»przybytek duszny« (1): Receptaculum animi corpus, [...] Ciało yeſt przibytek duſzny. Mącz 36b.

»rany, wrzody, trąd duszny(-e)« [szyk 8 : 1] (4 : 3 : 2): pożyteczná rzecz aby takowé okazowanié oczyścieniá trądu duſznégo bywało MurzNT Matth 8/arg; przes známię krzyżá wrzody oddal ćieleſne y duſzne KrowObr 162v; Duſzne wrzody/ ieſli ich tu nieuleczymy/ [...] wieczne ſą. SienLek 42v; dziſieyſzy kápłani nie máią tey mocy vlecżyć trędu duſznego RejPos 214v; ábyſmy [...] święte Boſkie Sákrámenty ktore vſtáwione ſą ku zbáwieniu náſzemu/ dla vzdrowienia ran duſznych cżęſto prziymowáli. KuczbKat 300; Iáłmużná/ [...] ieſt przyſtoynym lekárſtwem ku zlecżeniu ran duſznych KuczbKat 420, 420 marg; RejZwierc 60v; SkarŻyw 88.

»rozboj, rozbojnik, złodziej duszny« [szyk 2 : 1] (1 : 1 : 1): dobry przełożony poſlubiony ſwiętemu kośćiołowi ma záwżdy cżuć/ áby niedopuſzcżał złodzieiowi duſznemu dźiur cżynić w domu HistRzym 93; SkarJedn 199; Poznał on zwodzcá y duſzny rozboynik/ iſz ono dziećię nieládá ſtátek w ſwych málucżkich lećiech pokazáło SkarŻyw 371.

»śmierć duszna« (1): ktokolwiek iemu [kapłanowi] poſłuſzen nie ieſt/ tákowy kożdy wtorégo/ to ieſt/ Nowégo Zakónu/ práwem śmierći/ ták ćieleſnéy iáko y duſznéy/ ieſt winién. OrzQuin L3.

»uzdrowienie, oczyścienie duszne« [szyk 3 : 2] (3 : 2): dałeś przes pomázánie tego ſtworzenia otzyśćienie duſzne y ćieleſne. KrowObr 84, 80v, 84; ony Swiątości dźiwną y pewną duſznego vzdrowienia moc máią KuczbKat 120 marg, 230.

»więzienie duszne« (1): Co też właſnie możem prziwłaſzcżyć wyęzyeniu duſznemu/ w ktorym bywamy prze grzech w moc cżártowſką podani. LubPs Y5 marg.

»zdrowie duszne« [szyk 24 : 8] (32): GliczKsiąż Dv, L5v; Prośićie Bogá/ áby wam duſzne y ćieleſne zdowie [!] dał KrowObr 72v; ktorzyby [...] mieli prośić Bogá przodkiem o zdrowie duſzne/ to ieſt/ o odpuſztzenie grzechow KrowObr 72v, 56v, 71v, 72v, 73v, 74 (18); dał im niektore przywileie/ opátruiąc zdrowie ich duſzne y ćieleſne. SkarŻyw 271; wſzyſtek świát wſtęp ſobie vcżynił do przywrocenia y záchowánia zdrowia duſznego LatHar 477, 5, 47, 224, 426, 534, 631, 648; Duſzne zdrowie w przod opátrzyć mamy. WujNT 132 marg, 212, Dddddd.

2. Dotyczy psychicznego, wewnętrznego życia człowieka [smysł wnętrzny, dusznysensus mentis Cn] (73): po ruchaniu ciała, duſzna też ſprawa może być poznana. GlabGad P7v; SeklKat L4v, Q3; BielKom E6v; LubPs R4; KrowObr 238; SZoſta rzecz ktora też ku zdrowiu należy/ ieſtći vmierzenie przygod Duſznych/ ktorych máćice ſą czterzy/ Weſele/ Boiaźń/ Gniew a żal. SienLek 13v, 2, 13v; KuczbKat 425.

W przeciwstawieniach (5): »duszny ... cielesny« (4): krzyż ieſt dwoiáki/ ieden ieſt cieleſny á drugi duſzny KrowObr 237v, 196v; GórnDworz Mm5; RejPos 130v.

»duszny ... przyrodzony« (1): gdy ſiła duszna pocżnie praczować tedy ſiła przyrodzona ma pokoy takież zaſię. GlabGad K5.

Wyrażenia: »boleść, troska, trapienie, udręczenie, frasunki a dolegliwości duszne(-a)« [szyk 4 : 2] (2 : 1 : 1 : 1 : 1): TarDuch C5v; wſzákoż yednák nas Pan w thych boleſciách duſznych y cieleſnych nie przebacży LubPs Y5 marg; Lepſſa ieſt garztká z odpocżynieniem/ niżli pełne obyedwie ręce z pracą y z vdręczenim duſſnym myſli [cum labore, et adflictione animi]. Leop Eccle 4/6; to wolno rozumiéc/ [...] y o fráſunkach á dolegliwośćiach duſznych iego: od których on prózen niebył. BiałKat 91v; ná wieki wiekow/ od wſzelkiey troſki duſzney/ [...] wybráni Boży wolnemi będą LatHar 681; Toć ieſt duſzne trapienie y wnętrzna kátownia: Y w piekle wielomękim ſnadź iey niemáſz rownia. KlonWor 37.

»piękność duszna« (2): tákowey cudnośći [ciała] ina przycżyná nie ieſth/ iedno piękność duſzna: á táż ieſt iſtotną dobrocią GórnDworz L16v, Mm2.

»pociecha duszna« (2): obfitoſci zlez ij pociechę duſſną nad twoie domnimanijé będzieſs miál. OpecŻyw 30; PowodPr 86.

»siła, moc duszna; władze duszne« (5 : 1; 1): GlabGad C5, K5; KromRozm III B; Obroćmyſz tedy myſli wſzytki/ y śiły duſzne náſze/ ku they naiſwiętſzey ſwiátłośći GórnDworz Mm6; Ktore ćiáło doſkonáłe potym do ſłuſznego wzroſtu/ y z ſtrony władzy duſznych bráło pomnożenie NiemObr 144; W rozmyślániu trzy śiły duſzne zábáwić ſię máią LatHar 662 marg; WujNT 237.

»umysł duszny« (1): Conceptus mentis vmysl dussny BartBydg 33.

»duszne wesele« [szyk 2 : 1] (3): LubPs D marg; Tákowa wiárá komu bywa daná/ bywa mu teſz/ dane duſzne weſele/ pokoy ná ſumnieniu KrowObr 45v; A w wſzytkich iednáka ćierpliwość y duſzne ſię weſele pokázowáło SkarŻyw 441.

»wiatrowie duszni« [prawdopodobnie tzw. „duchy serdecznelubduchy rozumnewedług dawnych pojęć medycznych (cf DUCH 4. b. β.)] (1): gdy głowa bywa ku ziemi zchylona tedy ſie komorka pamięci odtwarza á wiatrowie duſzni tam wchodząc pamięć poruſzaią. GlabGad B3.

»duszne zmysły« (1): [światłości prawdziwego wyrozumienia] wſzytki duſzne zmysły y żądze służyły/ áby práwemu rozumowi posłuſzne były. BibRadz I 1v marg.

»złość duszna« (1):aby thak ktho vmie po nich [znamionach na twarzy i postawie człowieka] ſie znamionował á obacżał dobroć albo złoſć duſzną. GlabGad L8.

»duszna żyła« (1): Pogáńſcy mędrcy zwáli go [gniew] potrzebnie náturze náſzey dánym. Y oycowie náſzy święći/ zowią go duſzną żyłą. (marg) Ludzie bez gniewu nieſpráwni do wykonánia. (‒) SkarKaz 313b.

Szeregi: »(nie tylko, tak) duszny (ale i, jako) i cielesny« [szyk 11 : 6] (17): BielŻyw 103; SeklKat E2v; RejKup Qv; Bog grzechu moiego nieſkáráł káźnią cieleſną ale duſną/ to ieſt vſtawiczną zakamionałośćią. MurzHist Pv, E; KromRozm III B, B3; LubPs X4, Y5, ff3 marg; OrzRozm E2v; SienLek 1v; RejZwierc 134v; RejPosWstaw [1102]; rácż mi łáſkę twoię pokázáć/ y porátowáć mię w káżdych ſmutkách y przećiwnośćiách moich/ ták ćieleſnych iáko y duſznych: á rácż mię obeſłáć poćieſzeniem w káżdy cżás vtrapienia mego. LatHar 295, 286; WujNT 237.

»umysłu albo duszny« (2): náſzá myſl gdy pociechę cżuie/ Tedy ſie ſpołu s ćiáłem w roſkoſzy ráduie. (marg) Rádość vmyſłu/ álbo duſzna. (‒) RejWiz 115v marg [idem] Dd2.

W przen (21): Słowo ieſt zdraycza rozumu/ á ięzik płodzi ſłowa cżłowiecże/ głos ieſt tłumacż duſzny BielŻyw 137.
Wyrażenia: »obrzezanie duszne« (1): obrzezánie cieleſne/ było znákyem obrzezánia duſznego/ ktore ſie dziać miáło ná ſercach á ná vmyſlech náſzych. RejPos 34.

»oczy (a. oko) duszne« (12): OpecŻyw 34v; MurzHist Pv; [Boga] ćieleſnymi otzyma niewidzićie/ ábyśćie pátrzyli nań otzymá duſznymi do niebá/ przeto teſz lud ná tho odopwiedáł [!]/ mamy ſercá ku Pánu Bogu. KrowObr 196v, 57; GórnDworz Mm5; RejPos 130v, 209 marg [2 r.], 211v, 336v; A iſz on rzekł: To ieſt ćiáło moie: nic wtym nie wątpmy/ ále wierzmy/ á ocżymá duſznemi ná to pátrzmy. SkarŻyw 91; ábyś do onych cżterech przerzecżonych modlitwy S. pożytkow myślą y chęćią zmierzał: y áby oko twoie duſzne/ bielmem iákim nieſzcżerośći z Pánem Bogiem nie záchodźiło LatHar +11.

»słuch duszny« (1): áby káżdy z was vkorzonym ſercem Páná Bogá prośił/ áby od niego oddalił ono obćiążenie wzroku y ſłuchu duſznego/ ktore [...] przepuſzcżáć zwykł ná tych/ ktorzy vporowi ſwemu [...] á áffektom/ niżeli głoſowi iego więcej dogadżáią. PowodPr 6.

»ślepota duszna« [szyk 4 : 1] (5): zkarał ie ſlepothą duſną y cieleſną [...] niedał im rozumieć ſlowa ſwego SeklKat E2v, E2v, K4v; cżemu káżdy ſię ſnádnie przypátrzyć może/ kto ślepotą duſzną od Bogá pokárány nie ieſt. NiemObr 88, 162.

»usta duszne« (1): Będą ſie radować vſta moię (duſzne) gdy ciebie będę chwalił WróbŻołt Y5.

3. Wewnętrzny, duchowy; nadprzyrodzony (4): Bog ieſt duch/ y duſznych ſpraw też pátrzy. RejPos 181 marg; z wnętrzne one duſzne á ſtátecżne dáry/ Nie mogą mieć z z wierzchnemi wagi áni miáry. KołakCath C3.
Zwrot: »czynić dzielności duszne« (1): vmárłe ćiáło proroká/ cżyniło dzielnośći duſzne: ſamo vmárłe było/ á drugiemu vmárłemu żywot dáło. SkarŻyw 279.
Wyrażenia w funkcji przysłówka: »dusznym obyczajem« (1): duſznym obyczáiem pan Bóg nas z grzéchu odradza/ oczyśćia/ y poświęca BiałKat 238v.
4. Zmysłowy, cielesny, związany z życiem fizycznym człowieka; animalis Vulg, PolAnt (5): cżynili to wſzytko z opilſtwá mądrośći świeckiey/ ktorą teraz zową/ nadobnym ſłowkiem/ Filozofią. Lecż Iákub ś. káp. 3 v 15. zowie ią źiemſką duſzną y Dyabelſką mądrośćią CzechEp 232.
Wyrażenie: »duszny człowiek« (1): Duſzny lepak cżłowiek [animalis autem homo PolAnt] nie przyimuie co (ieſt) duchá Bożego. BudNT 1.Cor 2/14.
a. Żywotny; odnoszący się do sił żywotnych, zdrowia i życia fizycznego człowieka (3):
Wyrażenia: »siły duszne« (1): Yáko w myeſcye/ woyſſce/ kroleſtwye/ doſtoyeńſtwá y vrzędy/ w domu goſpodarz/ [...] w ćyele ſuche żyły/ dech/ śiły duſſne/ ożywyáyąca/ rucháyąca/ y czuyąca/ ktore yákoby vrzędnicy wſſyſtkye członki káżdy ſwym oſobliwym obyczáyem rucháyą y ſpráwuyą. KromRozm III F8.

»słabości duszne« (1): [pożytki Sakramentu Ostatniego Namaszczenia] Więc vlżenia tych oſobliwie trzech rzecży/ ktore ná chorego poſpolićie przypadáią: ſłábośći duſzney/ ſmutku y ſtruchláłośći/ [...] Nákoniec odpuſzcżenie grzechow LatHar 648.

»duszne zdrowie« (1): PRześláduie/ PANie/ nieprzyiaćiel duſzę moię/ poniża ná źiemi duſzne zdrowie moie [bibl. Ps 142/3] LatHar 609.

Cf BEZDUSZNY

IM