Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: DUBROWA

Następne hasło: DUCHEN »

DUCH (7158) sb m

Fleksja

	sg	pl
N	duch	duchowie, duchy
G	ducha, duchu	duchów
D	duchowi, duchu	duchóm, duchum
A	ducha, duch	duchy
I	duchem, duchęm	duchy, duchami
L	duchu	duchach, duchoch
V	duchu	duchowie, duchy

sg N duch (2004). ◊ G ducha (1891), duchu (2); -a : -u Leop (26 : 1; Eccle 4/16), SienLek (1 : 1; 187). ◊ D duchowi (215), duchu (56); -u TarDuch (5), RejPs (21), SeklWyzn (2), SeklKat (4), BielKron, OrzQuin, HistRzym (3); -owi : -u OpecŻyw (2 : 5), RejPos (16 : 2), SkarŻyw (5 : 2), ArtKanc (12 : 10). ◊ A ducha (1162), duch (13); duch FalZioł, SienLek, GosłCast; -a : duch OpecŻyw (14 : 3), GlabGad (1 : 2), BielKron (28 : 1), OrzQuin (4 : 1), HistRzym (2 : 1), BiałKat (11 : 1), KlonKr (1 : 1). ◊ I duchem (892), duchęm (2); -em : -ęm MurzNT (5 : 1), Leop (11 : 1); -em (57), -(e)m (835). ◊ L duchu (427). ◊ V duchu (58). ◊ pl N duchowie (101), duchy (28); -y GlabGad (11), RejWiz, KochSat, Mącz, Oczko (2), KochPs (3), NiemObr, ArtKanc, GrabowSet, RybGęśli; -owie : -y FalZioł (3 : 1), BibRadz (3 : 1), BielKron (1 : 2), WujNT (10 : 1). ◊ G duchów (162); -ów (6), -(o)w (156). ◊ D duchóm (26), duchum (1); -(o)m : -um GlabGad (2 : 1); ~ -óm (2),-(o)m (24). ◊ A duchy (65). ◊ I duchy (25), duchami (5); -ami CzechRozm (2); -y : -ami CzechEp (1 : 3). ◊ L duchach (11) Mącz, GrzegŚm, CzechRozm (4), CzechEp (2), NiemObr, SkarKaz (2); duchoch (7) BielKron, SarnUzn, RejAp (3), RejPos, BudBib; ~ -ach (10), -åch (1) GrzegŚm. ◊ V duchowie (3) OpecŻyw, LatHar (2), duchy (2) KochPs, GrabowSet.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XIX w.

Znaczenia

1. Byt niematerialny, niecielesny (6299)
2. Wewnętrzna, psychiczna strona człowieka (524)
3. Istotna, zasadnicza treść, sens, charakter, istota rzeczy, sedno sprawy (33)
4. Tchnienie, dech, oddech, powietrze; substancja lotna, wyziewy, opary, para wodna (281)
- a. Podmuch, wiatr, burza (43)
- b. Tchnienie życia, życie, siła witalna (209)
  - α. Wszelka istota żywa (11)
  - β. lek. Według dawnych pojęć medycznych powietrze (pneuma), a raczej pewna jego część szczególnie subtelna, eteryczna, dostająca się za pomocą płuc lub porów skórnych do organizmu, gdzie zostaje wciągnięta do serca, siedliska siły życiowej, i rozprowadzona przez tętnice do całego organizmu. Pojęcie „pneumy” jako siły życiowej wiązano z pojęciem siły psychicznej z siedzibą w mózgu rozchodzącej się po organizmie drogami nerwowymi, a także z pojęciem siły wegetatywnej z siedliskiem w wątrobie i rozchodzącej się po organizmie poprzez żyły (73)
5. Zestawienie w funkcji nazwy botanicznej: »Ducha Świętego korzeń« = Angelica silvestris L. (Rost); dzięgiel (2)
*** Bez wystarczającego kontekstu (3)
*** Wyraz objaśniany (16)

1. Byt niematerialny, niecielesny; spiritus Mącz, Cn; anima, mens Cn (6299): pan Bog według człowieczthwa miedzy inemi zwierzęty raczył ſie Barankowi przyrownać/ Iakho [!] według ducha Gołębiowi. FalZioł IV 2a; Ktori czyniſz angioły twoie duchy/ Bo wſzitci ſą duchowie WróbŻołt hh7v; bog duch yeſt/ ktory ćyáłá nye ma/ á żadne myeyſce go nye ogarnya. KromRozm II n; KromRozm III A8; BielKom G4; RejWiz 52, 115, 119v, 186v [3 r.], Ddv [2 r.]; Leop Dan 14/35; Bog ieſtći duch/ á thák ći ktorzy go chwalą/ pothrzebá aby go chwalili w duchu y w prawdźie. BibRadz Ioann 4/24, k. I 336 marg; GrzegRóżn Nv, [N3]; Spiritus in sacris, Duch. Mącz 408c; Bo Náturá znácży tylko iednę rzecż to ieſt duchá/ bo piſmo mowi iże Bog ieſt Duch. SarnUzn B5v, C8 [2 r.]; RejPos 71, 181 [2 r.], 200v [2 r.], 231v; GrzegŚm 50, 54 [2 r.], 55; Bo ponieważ Bog ieſt Duch/ niemożemy w nim nic ćieleſnego rozumieć. KuczbKat 55, 65 [2 r.], 380; [Bóg] ſtworzyć racżył y cżłowieká [...] máło nie iáko y Anyołá [...] iedno iż rozno/ thego w widomym ciele/ á Anyołá záſię w niewidomym duchu. RejZwierc 1v; Bog iedyny á prawdźiwy ieſt Duch niewidźiány/ y w Iſtnośći ſwoiey nieogárniony WujJudConf 44; á ánioł y Bog ieſt duch: á duch záś/ iáko mowi Pan Chriſtus ſyn Boży Luk: 24. v 39. ćiáłá y kośći nie ma CzechRozm 55, 12v, 23, 33v, 58, 71v, 83v [2 r.] (16); Michał ś. nie walcżył zbroią żelázną ábo miecżem [...] ále iáko duch z duchem [duchownym sposobem] CzechEp 99, 75, 100 [2 r.], 148, 198, 221 [2 r.] (15); CzechEpPOrz **4v; WujNT s. 15 przedm, Ioann 4/24, 2.Cor 3/17, s. 630, Xxxxx v (7); Duſzá náſzá duchem ſię zowie/ gdy z Anyoły/ ktorzy ſą ſzczerzy duchowie/ obmyśla rzeczy niebieſkie SkarKaz 85a; Bo ciáło vwielbione może ná powietrzu chodźić/ y ná obłokách y wiátrách latáć/ máiąc wſzytkę ſubtelność duchom podobną. SkarKaz 242b, 85a, 204a, 205a, 384b, 634a.

Szeregi: »duch, (a) nie ciało« (3): piérweieś dowodi Páná Bogá w Iſtoćie ſwéy być duchem/ nie ćiáłem BiałKat 11; WujJud 54v; A ták ſtárćie głowy wężowey/ [...] duchowne być muśi/ á nie ćieleſne/ przeto iż też wąż ten duch ieſt á nie ciáło. CzechRozm 178v.

»nie (ani) człowiek (a. ludzie) ale (a, i, nie, ani) duch(owie)« [szyk 7 : 6] (13) : MurzNT 126; Bo Ociec ciáłá nie ma/ á Sin ciáło álbo cżłowiecżęńſtwo przyiął. A tákże tym ſpoſobem cżłowiek á duch nie ſą ieden áni mogą być SarnUzn [F7]; WujJud 54, 205v; [niektórzy] ták o Jezuſie Chriſtuſie ſynu Bożym trzymáli y vcżyli/ że on nie był práwym cżłowiekiem: ále był duchem: ktory tylko miał ná ſobie podobieńſtwo ćiáłá CzechRozm 39, 30v, 157v, 264; A Iudás też przykłádu tego nie dla duchow pewnie/ ále dla ludźi vżył y on nápiſał/ tocżąc wywod ſwoy. CzechEp 100, 100, 213 [2 r.]; WujNT 869.

a. W Starym Testamencie – tchnienie Boże (fizycznie objawiające się łagodnym lub gwałtownym wiatrem) rozumiane jako sama obecność Boga, także moc Boża stwórcza lub dająca specjalne uzdolnienia ludziom, szczególnie umiejętność prorokowania; poza tym w Nowym Testamencie: głównie charyzmat, życie nadprzyrodzone człowieka, także Duch Święty. W większości wyznań chrześcijańskich Duch Święty pojmowany jako trzecia osoba Trójcy Świętej, w niektórych zaś (np. antytrynitarze) tylko nieosobowo, jako dar Boży, moc Boża lub natchnienie; mens, spiritus Cn [wyrazy: hebr.,,ruach”, grec. „pneuma” i łac. „spiritus” oznaczają zarówno ducha, jak i tchnienie oraz wiatr, również odpowiadający im wyraz polski „duch” jest wieloznaczny] (5419): duch ſzwyąty chczącz yuſz ukazacz dobrocz ſwoyą, nathchnąl duchem uyſokyem proroky oſzwyeczayącz ye promyenmy yaſnoſzczy ſwey PatKaz II 54v, 33v, 58v, 68v; PatKaz III 99, 100, 111v [2 r.]; Iezu ienżes vbogiem ducha Ewangielijey przepowiedania dziwne dał. TarDuch B2v, B2; WróbŻołt pp3v; A zniſſćiwſſy ſwiát/ gdy być ſie zdáło iednem nádchnieniem duchá twoiego wſſytko by záſię mogł znowu ożywić RejPs 153; Ociec ieſt od ktorego pochodzy duch ſwięty/ ſyn ieſt ktory ſle ducha ſwiętego/ á duch ktory pochodzy od obu dwu SeklKat P2, T4; [Luteranie] Cić ſą/ ktorzy ſye ſámi odłączáyą/ á yáko nyeme źwyerzętá żywą/ á duchá nyemáyą. Acz ták o ſobye dźyerżą/ iż go máyą/ á iż im ośwyeceni/ nową śwyátłoſć śwyátu zyáwyáyą. KromRozm I E2v, B2v, B4, F4v; Bo iako wybrani boży i wtym żywocie maią ſmak nieiakich początkow żywota wiecznego i ducha ktory wnich będąc poświádczá im iże ſą/ ſyny bożemi MurzHist P, K, N2v, N4v; MurzNT 91, Mar 1/10, 12, Luc 4/14, Ioann 1/32 (7); KromRozm II nv [2 r.], n2 [2 r.], tv; nye wſſyſtcy ſą ápoſtołmi/ áni proroki/ áni doktormi. rć. ále drudzy tymi/ drudzy owymi/ według vdźyelánya łáſki y dárow Bożych: ktore vdźyelánye yedenże duch ſpráwuye wedle ſwey woley KromRozm III Hv, D2, K6; Rozumieją temu dobrze IchM, że concilium chrześcijańskie, ktore jest w Duchu ś. zebrane, nie może nic stanowić, co by było przeciwnego Duchowi temu. DiarDop 101, 101 [2 r.]; Swe drogi cżłowiekowi/ zdádzą ſie być cżyſte/ Pan Bog duchá ſpráwuie/ dawa drogi iſte [bibl. Prov 16/2]. BielKom B8v; Nye dáyże mi ſie moy Pánye woley twey ſprzećiwić/ Owſſem rácż duſſycżkę moyę duchem twym obżywić LubPs cc, N4v, ee, ee5, hh4; SeklPieś 32; Wyleię/ mowi Pan B. z Duchá mego/ ná wſzelką płeć ludzką [Vulg Ioel 2/28]/ nie ná ſwiece. KrowObr 89v, C4v, 10 [2 r.], 10v [2 r.], 54 [2 r.], 62 [2 r.] (14); Prżywroć mi rádość zbáwienia twego: á cżelnieyſſym duchem [spiritu principali] potwierdz mię. Leop Ps 50/13 [14] [przekład tego samego tekstu LubPs N4v]; O Iáko dobry/ a iáko wdzięcżny ieſt Pánie duch twoy we wſſyſtkich? Leop Sap 12/1; Abowiem duch od oblicża mego wynidzie/ y wiania ia vcżynię. [quia spiritus a facie mea egredietur et flatus ego faciam] Leop Is 57/16, Num 16/29, Is 28/6, 34/16 (33); KochZuz A4v; RejFig Dd6; A wſzákożeś im ty folgował przez wiele lat/ oświádczáiąc ſię przećiwko nim Duchem twym przez Proroki twoie/ á coż gdy oni nie ſłucháli BibRadz 2.Esdr 9/30; A ná ten czás był duch/ y wſzędy ćiemnoſći milczenie/ á ieſzcze dzwięk głoſu człowieczego od ćiebie ſtworzon nie był. BibRadz 4.Esdr 6/39; Ieſli on Pan wielki będźie chćiał/ thedy go nápełni duchem zrozumienia [spiritu intellectus]/ á wyda z ſiebie ſłowá mądrośći BibRadz Eccli 39/8; Iáko dáleko więcey kreẃ Kryſtuſowa ktory przez duchá wiecznego [spiritum aeternum; przez Ducha Świętego WujNT]/ ſámego ſiebie ofiárował nie nágánionym Bogu/ ocżyśći ſumnienie wáſze od mártwych vcżynkow BibRadz Hebr 9/14, Ex 28/3, 1.Par 12/18, Ps 143/10, Is 11/2 [2 r.], k. I 358v marg (54); OrzRozm I2v; BielKron 2v, 19, 51v, 138v, 139, 141v, 202, 467v; GrzegRóżn B, F2, K2, Mv [2 r.], M2 [5 r.], M2v, N2; A ty téż miły Kśięże Doktorze/ skąd ten Duch maſz/ że ná kożdym Przemyſkim Kazániu/ ſtráſzliwym głoſem/ á zápalonym Duchem S. ięzykiem wołaſz OrzQuin Y3, Aa2; Acz Wiárá ieſt dar Boży/ ktorą Duch ſzáffuie/ Y dawa tym ktore Bog od wieká miłuie. Prot Cv, C, C3v; Ociec záwżdy ieſt Oyczem/ Syn Synem/ y Duch ſwięty thákże Duchem trzecią perſoną. SarnUzn E4v, E5v, G5v, Hv, H2 [2 r.]; Pan Bog [...] pierwſzégo vczniá ſwégo [Adama]/ ták duchem ſwym obdárzył: iż wſzytki rzeczy miánował/ ktore vźrzał SienLek 195; Powieda dáley [Jezus] iżem iá ieſth oblubieniec wáſz/ á Duch práwie z Boſtwá pochodzący. RejAp 194v, BB5v, 6, 7 [2 r.], 32 [2 r.], 34v (12); GórnDworz Yv; A gdy ſie on [Bóg] sſtawał duchem mowiącym w vſciech ich [Proroków]/ tedy żadna moc/ áni żadna náuká/ áni żadny wymyſł ſwiátá tego/ nigdy ſie żadnemu z nich ſprzećiwić nie mogł. RejPos 283v; [Duch Święty] wzbudzał wielekroć duchy ludzi ſwiętych á duchy Prorockie RejPos 297v, 2, 31, 31v [2 r.], 64, 68v (29); Ten tedy duch wiáry á miłośći/ ktory s ſámego Páná Bogá ieſt/ nas w Páná Kryſtuſá wciela/ wſzcżepia/ y zá iedny z nim cżyni RejPosWiecz² 92v; A iuż w nas mieſzka [Chrystus] ták przez wiárę iáko y przez miłość/ á ktemu y przez duchá mocy y łáſki ſwoiey. RejPosWiecz² 94v, 92, 92v [2 r.], 93v, 95v; Thák też ná Páńſkiey wiecżerzy/ ſługá koſciołá s. podawa ciáłu widomy pokarm y napoy/ chleb y wino. Ale Duch s. podawa duſzy náſzey w ſerce prawdziwe ciáło y kreẃ Páná náſzego Iezu Kryſtá/ duch duſzy duchowny pokarm duchownie podawa. RejPosWiecz³ 97v; Ieſt duch porády/ mocy/ vmieiętnośći/ pobożnośći/ mądrośći/ y wyrozumienia/ Eza: 11. [lege Is 11/2]. Przez tego duchá ieſt y bywa daná mądra mówá/ y vmieięthna: drugiemu czynienie cud: drugiemu łáſká vzdrowienia/ proroctwo/ rozeznawánie duchów/ rozmáithość ięzyków/ wiárá/ wykłádánié mów [Vulg 1.Cor 12/8] BiałKat 201, 36, 201 [3 r.], 238v; Wielkich rzecży żądaćie/ wielkiey rády trzebá/ Zeſli nam Duchá ſwego/ Pánie Boże z niebá. BielSat [I4]v; Bog w Troycy iedyny miáſto prawdźiwego Bogá Oycá/ Kryſtus wiecżny wcielony miáſto vkrzyżowánego/ Duch ſtworzyćiel miáſto Poćiechy wnętrzney/ [...] Wymyſły/ Baśni/ Phiłozophiá miáſto ſzcżerego ſłowá Bożego GrzegŚm 29, [A3]v [4 r.], 19 [3 r.], 20, 31 [4 r.], 32 [2 r.] (41); Bo to rzecż pewna/ iáko ciáłom vmárłym pokarm przyrodzony nic niepomaga/ ták też duſzy Ciáło Páńſkie pożytecżne być niemoże/ ktora wedle duchá nieżyie. KuczbKat 180; poznał też ſmyſłow żądliwośći przeciwiáiące śie duchowi/ y ktemu ieſzcże dobrze obacżył wſzyſtkę ſkłonnośc náſzey nátury ku złemu KuczbKat 395, 5, 70 [3 r.], 390; Bo kogo ty ſwym Duchem będzieſz racżył rządźić Y w goſpodzie y w drodze nikt nie może zbłądzić. RejZwierc [272], 126, 201v; WujJud 30, 73, 115v, 124, 145, 165v, 191, 252; Nie wy ieſteśćie ktorzy mowićie/ ále Duch Oycá moiego mowi w was [Vulg Matth 10/20] WujJudConf 30, 47v, 93v, 130, 232v; RejPosRozpr b4, b4v; Duchowie prorokow/ mowi Apoſtoł/ prorokom máią być poddáni. A cżemu też ták o duchoch tłumacżow mowić niemamy? Ale iuż też cżytelniku y náſzemu ſię przypatrz ktoregoſmy ſię przy tem tłumácżeniu trzymáli. BudBib B3v; Oto ia włożę weń duchá/ że vsłyſzy wieść/ y wroći ſię do ziemie ſwey BudBib 4.Reg 19/7, 1.Par 12/18, 2.Esdr 9/30, Is 29/10, 34/16, 63/10 (16); Bowyem z duchá nádchnienia/ o tym też wiedzyeli/ A do Helizeuſzá/ ſzedſzy powyedzyeli/ Wieſzli co ſie ma dziś sſtáć HistHel D3, [B4]; Wſzelki grzech y bluznierſtwo odpuſzcżono będzie ludziom/ lecż bluznierſtwo (ná) Duchá nie odpuſzcżono będzie ludziom. BudNT Matth 12/31; A poznawſzy wnet Iezus duchem ſwym/ iż ták v śiebie myślili/ rzekł im/ cżemu to rozmyślaćie w ſercach wáſzych? BudNT Mar 2/8, k. a7 marg, Act 2/17, 18, k. i5v marg, 2.Cor 1/22 (13); A duch święty ieſt dar/ ktory Bog ſam ludziom dawa/ przeto nie duchá oń ále Bogá prośili CzechRozm 14; Ieſli mi Pan Bog duchá ſwego/ y wyrozumienia zdrowego tych rzecży/ vżycży odpowiedáć będę. CzechRozm 22, 2, 9, 13v, Y4v, 15 [6 r.] (85); PaprPan Cc3v; ModrzBaz 23v; Ták iedná głowá Chryſtus dwoy ma rząd w kośćiele ſwoim: ieden táiemny w Duchu/ ktory ożywia cżłonki kośćiołá Bożego: á drugi iáwny przez ſwoie poſłáńce SkarJedn 58; Obácż ieſli to Duch ieſt Boży/ Duch miłośći Chryſtuſowey/ ktory rozpraſza/ rozdziera/ ludzie wádzi/ á zgody nierad widzi. SkarJedn 334, 10 [2 r.], 11, 17, 18, 80 (17); Szczęśliwi ludźie/ którzy głos páńſkich trąb znáią: Ci duchá twego/ pánie/ świátłem roświéceni/ W żadny błąd niemogą być nigdy záwiedźieni KochPs 133, 158, 202, 208; [Maryja] prośiłá áby Pan Bog onemu [upominającemu ją] Kápłánowi vkazał/ iſz nie ieſt w mocy ludzkiey/ duchá łez onych gdy go z miłośierdziá ſwego komu dáie/ kroćić y ſtánowić. SkarŻyw 580, 2, 3 [2 r.], 30, 196, 260 (18); Gdyż zborowym filarem y vtwierdzeniem ieſt Ewánielium y duch żywotá CzechEp 129; Papieżnicy y z ſwoim miłym Papieżem/ nie máią ſkutecżnie żadne^go przez ſię właſnie będącego ſyná y duchá/ ále tylko gołe bez rzecży imioná (przeto iż ſą Práxeány ábo Sábelliany) ábo iákąś zmyśloną iſtność w ktorey ſą trzy imioná/ ábo názwiſká/ oycá/ ſyná/ duchá bez ſkutecżney iſtnośći. Bo ſyná ktory ſię nie vrodźił: y duchá ktory nie pochodźi/ ále tám tylko/ imaginatione, wedle mniemánia y dumy ludzkiey/ ieſt w Bogu. CzechEp 222‒223, 19, 41, 51, 52, 70 (46); Duch bowiem Boży báda ſię głębokośći Bożych/ tym tedy duchem/ natchnieni będąc Prorocy/ mowili nie iáko ſwoie/ ále iáko ſłowá Boże NiemObr 71, ktv, 10, 33, 34, 45 (23); BOG ſwoié dźiatki miłuie/ Swégo duchá im dáruie KochMRot A3; ReszPrz 93 [2 r.]; ReszList 165, 182; Boś ty dał ſwego/ Duchá w dárzech obfitego/ wſzyſtkim ſwym ktorzy żądáli iego. ArtKanc H17v, O Duchu naświętſzy Pánie/ záſmuconych poćieſzenie/ Oddal od nas Duchá złego/ dla Kryſtá Páná náſzego ArtKanc J5v; O wiekuiſty Boże źrzodło wſzey miłośći/ Rácżyſz ty nas vtwirdźić Duchem ſwey możnośći ArtKanc L2v, Cv, C14, C16v, C18v, D5 (28); BielRozm 2; KochWr 39; Wieſz/ żem z źiemie ſtworzony/ Podłey/ wilgotney/ ćiemney/ Więc w náturze nikcżemney/ Iák ſen/ błąd rozmnożony/ A ſmyſł/ przećiwko Duchowi ziątrzony. GrabowSet S2; Spuść Duchá twego/ do mych śił ſerdecżnych/ Day by oświećił/ ſmyſły záślepione/ Y ziął/ miłośći ogniem/ oźiębione. GrabowSet V4v, [C4]v, F3, I3v, Kv [3 r.], P3v (12); Day mi ſzcżodrobliwie Duchá twego/ y łáſkę zbáwieniu memu potrzebną. LatHar 44; Odpocżywáć nád nim będźie Duch Páńſki/ Duch mądrośći y rozumu/ Duch rády/ y męſtwá/ Duch vmieiętnośći/ y pobożnośći/ y nápełni go Duch boiáźni Páńſkiey [Vulg Is 11/2]. LatHar 553; Weſel ſię iż Duchá ſwego/ Sobie we wſzytkim rownego/ Zeſłał według ſłowá ſwego. LatHar 495, 165, 171, 278, 350, 366 (14); Ieſliż tedy wy będąc złymi/ vmiećie dáwáć dobre datki dźiećiom wáſzym: iákoż dáleko więcey oćiec wáſz z niebá da duchá dobrego tym ktorzy go proſzą? WujNT Luc 11/13; Co ſię národźiło z ćiáłá/ ćiáło ieſt: á co ſię národźiło z Duchá/ duch ieſt. WujNT Ioann 3/6; A k temu w oneż dni/ ná ſługi me/ y ná ſłużebnice moie wyleię z Duchá mego/ y będą prorokowáć WujNT Act 2/18; [przy bierzmowaniu] Ciáło rąk wkłádániem nákrywáią/ áby duſzá duchem oświeconá byłá. WujNT 429; Abowiem zakon duchá żywotá [lex enim spiritus vitae; zakon duchowny BudNT] ktory ieſt w Chriſtuśie Iéſuśie/ wyzwolił mię od zakonu grzechu y śmierći. WujNT Rom 8/2; Tákże y wy/ gdyż duchow żądaćie (marg) to ieſt, duchownych dárow. (‒): ſzukayćieſz ábyśćie w nich ku zbudowániu kośćiołá obfitowáli. WujNT 1.Cor 14/12; Ieſli żywiemy duchem/ duchem też poſtępuymy. Nie bądźmy chćiwi prozney chwały/ iedni drugich draźniąc/ iedni drugim zayźrząc. WujNT Gal 5/25; Bo kto śieie ná ſwym ćiele/ z ćiáłá też żąć będźie ſkáżenie. á kto śieie ná duchu/ z duchá żąć będźie żywot wieczny. WujNT Gal 6/8; w oſtáteczny czás przyidą náśmiewcy/ chodzący według ſwych pożądliwośći w niezbożnośćiách. Cić ſą ktorzy ſię ſámi odłączáią/ ćieleſni/ Duchá nie máiący. WujNT Iud 19, s. 13 przedm, 13, Matth 10/20, 12/18, 31 (143); SiebRozmyśl [K3]v; SkarKaz 43a, 79b, 206a [2 r.], 242a, 488b (8); Duch twoy [Panie] niech będźie cieſzyćielem moim/ Abym nie zwątpił w miłośierdźiu twoim. CzahTr BB, B2v, H3v; áby [Pan Bóg] nas wſzytkich wyſłuchawſzy/ dał Duchá rády dobrey ná pomoc wſzytkiemu ludowi Bożemu/ ktory ſię w tey Koronie zámyka. SkarKazSej 657b; Spuść im duchá zgody y miłośći/ áby ieden drugiemu vſtępował SkarKazSej 677b; Słábieie doſtoyność y władza krolewſka temi boleśćiámi: wolnośćią przebráną y zbytnią [...] Co ſię godźi trochę rozſzerzyć/ y duchem káznodźieyſkim/ iáko wielkie/ y vtrátę ludu Bożemu przynoſzące/ grzechy pogromić SkarKazSej 691b, 663a, 672b; KlonFlis B3v; SzarzRyt C3v.

W przeciwstawieniach »ciało ...duch« (51): Z iednyi ſtrony ſtáł duch/ raica dobry/ z drugiéi zdrádné ciało s ſzatanſkiemi pomocami MurzHist M, Mv, M3; BielKom nlb 4; KrowObr 54; Wy tedy nie ieſteſćie w ćiele/ ále w duchu/ gdyż Duch Boży mieſzka w was BibRadz Rom 8/9 [przekład tego samego tekstu KrowObr 54, WujNT], Rom 8/13; BielKron 1v; Bo y ſam Pan Kryſtus tá nieomylna prawdá/ ták tego potwirdzáć racży/ mowiąc: Iż ciáło tho widome á cieleſne nic nie ieſt pożytecżne/ Duchći ieſt kto y ożywia [Vulg Ioann 6/64]. RejPos 89v [idem] RejPosWiecz³ 97v; GrzegŚm 18, 19, 32 [3 r.]; w tym cżłowieku dáremny y prozny Krzeſt będźie/ ktory wedle ćiáłá á nie wedle Duchá żyć myśli KuczbKat 135; BudNT Rom 8/1, 4; Przed ſię ty nie przeſtáwaſz rzecży Boſkich rozumem cieleſnym ſzácowáć: á o nich według ćiáłá/ á nie podług duchá mowić. CzechRozm 187, 71, 74v, 227, 241 [2 r.], 263v (10); Iam was porodziłá wedle ćiáłá: ále gdy was wedle Duchá Chryſtuſowi vrodzonych/ do końcá dochowam/ á iemu wiernymi będziećie/ moie ſię weſele w was wypełni SkarŻyw 62, 252; ArtKanc N4v; GrabowSet O3v; Abowiem ieſli podług ćiáłá żyć będźiećie/ tedy pomrzećie: ále ieſli Duchem ſpráwy ćiáłá vmartwićie/ tedy żyć będźiećie. WujNT Rom 8/13 [przekład tego samego tekstu SkarKaz 489a]; Abowiem ćiáło pożąda przećiwko duchowi: á duch przećiw ciáłu. Bo to oboie ſpołu ſię ſobie ſprzećiwiáią WujNT Gal 5/17 [w przytoczeniu GrzegŚm [5 r.]], Ioann 6/63 [64], s. 546 [2 r.], 547 [2 r.], Rom 8/4, 5 (18); SkarKaz 489a.

W charakterystycznych połączeniach: duch bojaźni Pańskiej, cichości, gorącości, łaski (2), miłości (3), mocy (2), pobożności, pokoju Chrystusowego, porady, poświęcenia (2), świętości, umiejętności (3), wiary (5), wolności, zrozumienia; duchem martwić (5), napełnić (7), natchnąć (5), oznajmić (2), służyć, sprawować (3), wiedzieć; widzieć w duchu; ducha dać (48), wylać (2).

Przysłowie: Swietcy [...] Ięli ſye ſámi kázáć/ y Zóny wćwiczyli. Więc teraz wſzytcy każą/ á żaden nie ſłucha: Spytayże skąd Apoſtół/ Duch pry gdźie chce dmucha. [Vulg Ioann 3/8] KochZg A3v; [cf znacz. 4a. Przysłowie].

Fraza: »chwała (Bogu) Ojcu i Synu i Duchu« (16): Chwáłá bogu oycu y ſynu y duchu. etc. RejPs 43; Chwałá oycu y ſynu y duchu. etc. RejPs 56v, 45v, 47, 50, 72, 78v (16).

Wyrażenia: »Duch Boży, Boski, (Pana) Boga«= spiritus Dei, Spiritus Domini Vulg, PolAnt [szyk 299 : 2] (297 : 2 : 2): zali możemy naleſtz iemu tak rownego mężá ktory ducha bożego ieſt pełen [Vulg Gen 41/38] HistJóz B2v [przekład tego samego tekstu Leop]; BielŻywGlab nlb 9; MiechGlab 20; SeklKat O4v; KromRozm I B3, F4v; MurzHist K4v, R2; BielKom D2; Ták yáko ich oycowye też przed tym bywáli/ Zátwárdzonem narodem ſercá vpornego/ Nye chcąc ni w cżym poſłuſſni być duchá bożego LubPs R6; Oſądź że ſie tu ſam proſzę ćie/ ieſliś ty ieſt z Duchá Bożego y Kryſtuſowego/ tzyli z Duchá Antykryſtuſowego? KrowObr 66v, 54, 79, 166 [2 r.], 231v; Oto wezwáł Pan imieniem Beſeleelá ſyná Vry ktory był ſyn Hur/ z pokolenia Iudá: y nápełnił go duchem Boſkim/ mądrośćią y rozumem/ y vmieiętnośćią Leop Ex 35/31; A ták wźiął Sámuel rożek oleiu/ y pomázał go miedzy bráćią iego: A od onego dniá ſpráwował porządnie Duch Boży Dawidá Leop 1.Reg 16/13, Gen 41/38, Ex 31/3, Dan 6/3, 1.Cor 7/40; A to iż Pan Bog wſzechmogący dał to ſerce W. K. zacnośći/ że chceſz napráwę vcżynić ſkáżonym á zániedbánym práwom náſzym tegoć ciáło á kreẃ w ſercu W. K. zacnośći nie vcżyniło/ ále ſam tylko Duch Boży. LeszczRzecz [A5]; A duch Boży przenaſzał ſię nád wodámi. BibRadz Gen 1/2 [przekład tego samego tekstu RejPos 137v, CzechRozm 128 [2 r.], SkarKaz 274a]; A zaż nie wiećie/ iż Kośćiołem Bożym ieſtheśćie/ á Duch Boży mieſzka w was? BibRadz 1.Cor 3/16, Ex 31/3, I 138v marg, 143v marg, 156 marg, 198v marg (12); [Luter mówił] iż okrućieńſtwo ich [panów] nieżadną mocą ludzką/ ále przyśćiem Kryſtuſá zbáwićielá w duchu bożym vpádnie BielKron 203, 17, 40, 43v, 52 [2 r.], [84²]; Ala piſmo nigdźiey nie mowi ábo nie zowie Oycem Bożym/ ále Synem Bożym/ thákże y Duchem Bożem/ bo obadwá ſą onego Bogá Oycá GrzegRóżn K2, B, M2; iednoć to twierdźić mogę/ iż też ludźie pobożni á Duchem Bożym rządzeni/ ćwiczenim ſwym tego dochodźili/ iż ten máły świat człowiek/ wſzyſtkich rzeczy właſność y przyrodzenié w ſobie zámyka SienLek T4, T4v; á ſiedḿ lamp było ogniem pałáiących przed máyeſtatem/ ktore ſą ſiedḿ Duchow Bożych. RejAp 48v, 34, 34v, 51; GórnDworz Yv; Iáko y przez Proroká mowi Duch Boży ku ludowi ſwoyemu (marg) w Pſalmie 1xxvij (‒) RejPos 67, 129v, 137v, 139, 144v, 150v [4 r.]; Táiemnic Bożych przez Duchá Bożégo żaden nie wie. BiałKat 83v marg, 51, 156, 366; Gdźie [w Królestwie Bożym] ieſt o iednym Bogu náuká prawdźiwa O iego Synu miłym/ ták że nie fáłſzywa. Gdźie Duch Boży Wſzechmocny/ ćieſzy wſzytkie wierne GrzegŚm [A2], 2, 48, 53, 65 [2 r.], 66 [3 r.]; O nieſzcżęſni ludzie zli y nie wiecieſz tego/ Co o was Mędrzec mowi przez Duchá Bożego HistLan F4; Abowiem [św. Piotr i św. Paweł] Duchem Bożym będąc nátchnieni/ bárzo dobrze to rozumieli KuczbKat 250, 120, 125; Iuż nie ieſt mdła [ta nasza dobrowolność]/ kiedy ieſt Duchem Bożym/ á łáſką iego pośilona. WujJud 67v, 73 marg, 105v, L1 4v; Przetoż brzydźimy ſie wſzyſtkiemi Sektámi y błędy Artemoná/ Mánicheuſzow/ [...] ktorzy nie wierzyli temu/ áby Piſmo święte z Duchá Bożego być miáło WujJudConf 31, 66, 67, 191v; RejPosRozpr b4v, [c2]; RejPosWstaw [41³]; BudBib Gen 1/2, I 361v marg [2 r.]; Iesli bywacie ſromoceni dla imienia Chriſtuſowego/ błodzy(śćie)/ gdyż ſławny á Boży duch na was odpocżywa [quoniam quod gloriae et ille Dei Spiritus super vos requievit; gdyż cześć/ chwałá y moc boża/ y duch iego nád wámi odpoczynie WujNT] BudNT 1.Petr 4/14, Matth 12/28, 1.Cor 2/14, Hh4 [4 r.]; Bo ná tę Grámmátykę/ y ná iey reguły/ Apoſtołowie y inſzy Piſarze ſłowá Boże^go nie ták bárzo pátrzáli iáko Filozofowie/ Oratorowie y Grammatykowie: ále mowili ták iáko im co dał duch Boży wymowić. CzechRozm 63; Duch Páná Bogá moiego ieſt ná mnie/ á to dla tego iż mię pomázał Pan/ y poſłał mię ábych rzecży weſołe ćichym opowiádał [Vulg Is 61/1] CzechRozm 119; Naprzod iż Ewánieliſtá ábo duch Boży/ z ktorego on nádchnienia piſał nigdźie ſam z ſwey oſoby iákoby też tę rzecż twierdząc/ nie zowie Iozeffá oycem IEzuſowym CzechRozm 160v, 2v, 14, 23, 27v [4 r.], 28 [2 r.] (60); Ktorziż tedy ſą niedźwiedźiowie/ ktorzi párdowie/ ktore beſtie ſrogie á ſtráſzliwe/ ktorym Prorocy Duchem Bożym [divino spiritu] nádchnieni/ kroleſtwá źiemſkie przypodobywáią ModrzBaz 30v, 101, 136v; Poty ſą święte y Duchá Bożego/ pełne ſłowá tego Leoná dziewiątego przed piąćiąſetlat piſane. SkarJedn 250, 9, 10, [3 r.], 11, 21, 135 (15); Y widziſz choćia náprzodku Papieſz Duchá wnim Bożego nie poznał: iednák potym Pan Bog Papieżowi obiáwił że to wola iego byłá/ áby on kazał/ y náucżał. SkarŻyw 213; Ták Páwłá S. Duch Boży wiodł do Apoſztolſkiey iednośći: ták Korneliuſzá obiáwienie Boſkie do Piotrá prowádziło. SkarŻyw 213; Wiedział S. Witalis Duchem Bożym SkarŻyw 108, A4, A5, A5v, 14, 30 (36); Iáko to duch Boży zoſobná wiernym roſkázuie/ y przez Páwłá/ y przez Piotrá: á to ták mowiąc CzechEp [383]; [Mesyjasz] iż był cżłowiekiem/ przetoż duchem onym Bożym/ to ieſt mocą ábo pálcem wſzytko cżynił. CzechEp 304, 5, 7, 8, 30 [2 r.], 49 [2 r.] (15); NiemObr 12, 35, 36, 44, 71 (22); KochMRot A3; ReszPrz 12; Więc iż Pánná bez zmázy/ choćia porodźiłá/ [...] Duch wiecżny to ſpráwuie/ Duch nieogárniony/ Duch Boży/ władzy pełen/ Duch niezwyćiężony GrabowSet Kv; LatHar *7, 665; KołakSzczęśl [B4]v; A oto ſię otworzyły iemu niebioſá: y widźiał Duchá Bożego sſtępuiącego iáko gołębicę/ y przychodzącego nań. WujNT Matth 3/16; A ieſlić kto Duchá Bożego [Kryſtuſowego BibRadz] nie ma; tenći nie ieſt ie^go WujNT Rom 8/9; ieſteśćie liſtem Chriſtuſowym/ od nas ſpráwionym/ y nápiſánym nie czernidłem/ ále Duchem Bogá żywego: nie ná táblicách kámiennych/ ále ná táblicách ſercá ćieleſnych. WujNT 2.Cor 3/3, s. 13, Matth 12/28, s. 240 marg, Act 8/39, Rom 8/9 (27); [Azyja] oſobliwie w piſmie S. vcżoná/ iż przez Ianá S. Ewángeliſtę Duch Boży do śiedmi Biſkupow iey oſobne liſty y Proroctwá poſylał. PowodPr 31, 17, 22, 27, 38 [2 r.], 41; Dawid prośi Páná Bogá/ ták mądry będąc y Ducha Bożego máiąc SkarKaz 81a, 274a, 457a, 518b, 579b; Dáleko więcey tego Duchá Bożego wam potrzebá/ ná napráwę kroleſtwá y budowánie ſerc y cnot ludzkich SkarKazSej 660b, 660a, 660b [2 r.], 661a, 699b. Cf »dekret ducha Bożego«, »duch i mądrość«, »moc i duch«, »wola i duch«.

»Duch Chrystusow (a. Krystusow), Pana Krystusow (a. Chrystusow), Jezusow, Jezu Chrystusow« (40 : 8 : 1 : 1) : KrowObr 54, 65v; BibRadz Rom 8/9, Petr 1/11; RejPosWiecz² 94; ále iáko piſmo zowie wierne śmierthelnymi/ y też iuż nie śmiertelnymi/ dla oboygá naśienia śmiertelnego y nieśmiertelnego/ grzechu y duchá Kryſtuſowego GrzegŚm 53, 53, 64 [2 r.], 65 [3 r.], 66 [5 r.]; [zbór wiernych] nietylko duchem Páná Chriſtuſowym/ ále też pozwirzchniem ſłowem/ y Sákrámentámi rządzon y ſpráwowan bywa WujJud 121v; WujJudConf 121v; ále iż ſą [Apostołowie] káznodzyeymi Ewányeliey ſwiętey/ to ieſt/ kthora nam podawa Duchá Páná Kryſthuſowego/ y owſzem obficie go wylewa ná wſzythki wierzące RejPosRozpr c; RejPosWstaw [110²], 143v, [143²]; A wſzákże/ ieſli Duchem BOżym zápiecżętowány będźieſz: ábo ſie Duchá Chriſtuſowe^go vcżeśnikiem ſtánieſz: tedyć to wſzyſtko łácno przyidźie. CzechRozm 204, 99, 189v, *; Ieden Doktor Kátolicki ná wſchod ſłońcá/ drugi ná zachod: á obádwá toż mowią roznemi ięzyki/ nigdy ſię nie znawſzy áni zmowiwſzy. Tenći znak ieſt/ iż iedenże Duch Swięty w nich mowi/ Duch Chryſtuſow SkarJedn 18, 19 [2 r.]; Był záwżdy ſpokoynego y beśpiecżnego ſumnienia: á ogień on miłośći y duch Chryſtuſow ták ſerce iego palił/ iſz ſię káżdemu záchowáć y przyſłużyć chćiał. SkarŻyw 317; Duch S. ſam ſię zowie od Oycá/ y od Syná/ Duchem prawdy/ Duchem Bożym/ Duchem Chryſtuſowym. SkarŻyw 456, 3, 74, 82; CzechEp 119, 318; Bogáćby to ſámego bluźnił/ gdyż to duch iego ieſt ś. ktory od Oycá pochodźi: á on go ſynowi dał zupełnie (iákoſmy ſłyſzeli) dla cżego go też y duchem Chriſtuſowym zowiemy NiemObr 110, 18, 84, 165; A przyſzedſzy do Miſyey/ kuśili ſię iść do Bithyniey: ále im nie dopuśćił Duch Ieſuſow [Spiritus Iesu; ále im Duch nie dopuśćił BibRadz] WujNT Act 16/7, s. 369, 518, 629 [2 r.], 656, Philip 1/19 (9). Cf »łaska i duch«, »moc i duch«.

»dekret Ducha Bożego« (1): Gdy przed báłwány klękáiąc/ ony noſząc y cáłuiąc/ ſam ieſzcże przećiw ſobie dekret duchá Bożego obwoływa mowiąc. Niech im podobni będą ći co ie dźiáłáią y co w nich vfáią CzechEp 86 [cf znacz. 1. a. β. »dekret Ducha Świętego«].

»duch Jehowy, Elohimow« = spiritus Dei, spiritus Domini PolAnt (4 : 1): Vſchłá trawá zwiądł kwiát/ bo duch Iehowy wionął nań BudBib Is 40/7, Iudic 15/14, Is 40/13, 63/14; duch Elohimow przylegał wody. [Vulg Gen 1/2] CzechRozm 15v.

»duch łaski« = spiritus gratiae Vulg (7): KromRozm II m2v; Leop Hebr 10/29; CzechEp 116; ſamże P. Bog obiecuie Kośćiołowi ſwemu iáko duchownemu Hieruzálem/ duchá łáſki y prośb rozlicżnych LatHar 256; rácż opátrzyć ſługi twoie/ y wſzytkie ich poddáne/ duchem zbáwienney łáſki twoiey/ á iżbyć ſię prawdźiwie podobáć mogli LatHar 627; Ktoby zakon Moyzeſzow wzgárdźił: [...] gárdło tráći. iákoż mniemaćie dáleko ſrożſze záſłuży karánia/ ktoryby Syná Bożego podeptał/ y krew teſtámentu/ przez ktorą był poświęcony/ pokaláną być rozumiał/ y Duchá łáſki zelżył? WujNT Hebr 10/29 [przekład tego samego tekstu KromRozm II m2v, Leop, CzechEp 116]; SiebRozmyśl [K2]v.

»duch mądrości« = spiritus sapientiae Vulg, PolAnt (17): Wduſſę złą niewnidźie duch mądroſći [non introibit sapientia Sap 1/4]. March¹ 6 [idem] March³ V2; Y odpoczynie nád niem Duch Panſki/ Duch mądrośći y rozumienia/ Duch rády y mocy BibRadz Is 11/2 [W przytoczeniach KuczbKat 70, LatHar 553]; GrzegRóżn Mv; GrzegŚm 22; KuczbKat 70; BudBib Deut 34/9; SkarJedn 280; Nie odmiátayże mię od ſwéy oblicznośći/ Ani bierz odemnie duchá ſwéy mądrośći [spiritum sanctum Vulg Ps 50/13] KochPs 77; NiemObr 86; LatHar 553; áby Bog/ Páná náſzego Ieſu Chriſtá Oćiec/ chwały/ dał wam Duchá mądrośći y obiáwienia/ w vznániu iego WujNT Eph 1/17; SkarKaz 45b; SkarKazSej 660b, 662b, 678b; SapEpit B2v.

»moc Ducha« = virtus Spiritus Vulg (5): Błogoſlaw Pánie tę wodę błogoſláwieńſtwem niebieſkim/ y niechay ná nię wſtąpi moc Duchá. KrowObr 103; Apoſtołowie chociaż z mocą duchá/ y z cudámi/ ná świát wyſłáni/ iednák nie náwroćili zá ſwe^go wieku/ áni páńſtwá/ ábo kroleſtwá cáłego NiemObr 13, 26; ReszList 165; A Ieſus wroćił ſię w mocy Duchá do Gálileiey WujNT Luc 4/14 [cf znacz. 1. a. β. »moc Ducha Świętego«].

»Duch nauczyciel« (1): [Chrystus] obiecał dáć od oycá duchá náucżyćielá/ przypominácżá/ y wodzá do prawdy CzechEp 125. [cf znacz. 1. a. β. »nauczyciel Duch Święty«].

»duch nozdrzu [Boga]« (l): Y w duchu nozdrzu twoich [in spiritu nasi tui] zebráły ſię wody BudBib Ex 15/8.

»owoc(e) Ducha« = fructus Spiritus Vulg (6): KromRozm I B3v [2 r.]; GrzegŚm 32; A owoc Duchá ieſt/ miłość/ weſele/ pokoy/ ćierpliwość WujNT Gal 5/22 [przekład tego samego tekstu KromRozm I B3v, GrzegŚm 32], s. 662, Yyyyy v [cf znacz. 1. a. β. »owoce Ducha Świętego«].

»Duch pocieszyciel, cieszyciel« [szyk 4 : 2] (3 : 3): Gdy prziydzie Duch poćieſzyćiel/ będzie karał ſwiáth zgrzechu KrowObr C4v; BiałKat 98v; Prośim, day nam Oycá prawdźiwie znáć/ y Syná namilſzego poznáć/ y ćiebie ćieſzyćielá Duchá ArtKanc H7v, H7v, T17v; Wktórą im zeſłáć ślubił/ od Oycá ſwoiego/ Duchá poćieſzyćielá/ Duchá łáſki iego SiebRozmyśl [K2]v [cf znacz. 1. a. β. »Duch Święty pocieszyciel«].

»duch Pański, Pana« = spiritus Domini Vulg, PolAnt (77 : 1): PatKaz III 94; począł mu duch panſki w ſercu ie^go rozważać i wielką go mocą odwodźić/ aby śię zbawiciela ſwego i prawdy iego nie przáł MurzHist C3; MurzNTSekl A4; KromRozm II n2, pv; Bo duch páńſki w zły vmyſł nie rad nigdzyey wchodzi [Vulg Sap 1/4] BielKom B3; RejWiz 144v; Y wſthąpił w mię duch Páńſki/ y rzekł do mnie/ mow Leop Ez 11/5, Gen 1/2, Iudic 14/19, 15/14, 1.Reg 11/6, 3.Reg 18/12, Luc 4/18; Ale Duch Páńſki [spiritus autem Domini] ogárnął Gedeoná/ á gdy zátrąbił w trąbę/ zebrał ſie kniemu dom Abiezerow. BibRadz Iudic 6/34; A ći co ſą ná zachod ſłońcá/ będą ſię bać imienia Pańſkiego/ á ktorzy ſą ná wſchod ſłońcá chwały iego/ gdy prziydźie iáko rzeká gwałtowna ktorą duch Páńſki pędźi. BibRadz Is 59/19, Iudic 14/6, 19, k. I 138v marg, 1.Reg 22/24, Is 11/2, Act 5/9, 8/39; BielKron 1, 65; Nie mnimayże áby było śiedm duchow Páńſkich/ ále iáko Koſcioł ſwięty z dawná ſpyewa y wyznawa/ iż nam ſiedmiorákie dáry ieden Duch s. [...] ſpráwowáć racży. RejAp 49, 20, 34v, 36, 49, Dd2; Thu iuż pewnie wiedz/ iż Duch Páńſki y opieká ſwięta iego nád ták ſwowolną duſzą nigdy długo być á nigdy wytrwáć nie może. RejPos 114v; A ták by nas był Duch Páńſki nie ożywił/ to ieſt/ wiárá náſzá ktorąchmy przyięli od Bogá Oycá przez Duchá Pańſkiego RejPos 169v, 8, 56v, 57v, 68v [3 r.], 103v (23); GrzegŚm 54; RejZwierc 5v, 116; Tákże miedzy ſłuchácżmi wiele ieſt wezwánych/ á máło obránych y z Duchá Pańſkiego odrodzonych krześciánow. WujJudConf 119; RejPosWstaw 22; Snadź Duch Páńſki nie ty ſam rękomá twoimi/ Mężnie nieprzyiacioły twoie biyał nimi. PaprPan A4v; KochPs 158; CzechEp 217, 314; NiemObr 15, 83, 103 [2 r.]; ArtKanc L19v; LatHar 377, 378, 553; Y podano mu kśięgi Iſáiaſzá proroká. A otworzywſzy kśięgi/ nálazł mieyſce gdźie było nápiſano: Duch Páńſki nádemną [Spiritus Domini super me Is 61/1]: dla tego mię pomázał/ ábym opowiedał Ewángelią vbogim WujNT Luc 4/18; Coż to żeśćie ſię zmowili ábyśćie kuśili Duchá Páńſkiego? WujNT Act 5/9; A my wſzyścy/ odkrytym obliczem chwałę Páńſką iáko w źwierćiedle vpátruiąc/ w toż wyobráżenie przemienieni bywamy z iáſnośći w iáſność iáko od Duchá Páńſkiego (marg) ábo od Duchá Páná, iáko wykłáda z Graeckiego S. Baſilius. (‒) WujNT 2.Cor 3/18, 2.Cor 3/17, s. 662; SiebRozmyśl [K3]v.

»duch prawdy« = spiritus veritatis Vulg, PolAnt (48): OpecŻyw 96; Yákoż ſye tám duchá ſwyętego ktory yeſt duch prawdy/ maſz nádźyewáć? KromRozm I G, F; MurzHistSekl ktv; KromRozm II f3, g [2 r.], t4, y; Abowiem dobre tho ieſt nápominánie/ treſtánie/ y łáiánie/ ktore pochodzi z vſt Bożych/ przes ſlugi wierne ſlowá iego/ z duchá prawdy KrowObr C3v, 9v, 50; Wiedźiał ći Kryſtus Pan/ y Bóg náſz/ komu nas poléćić miał: dał nam tákié Páſtyrze/ ktorym dał Duchá prawdy OrzQuin G; RejPos 86, 129, 131, 137v, 284; WujJud 15; BudNT Ioann 15/26; CzechRozm 14v, 20; Duch Boży/ powiada [Synod]/ od ſyná odłącżony nie ieſt: Bo ſię zowie Duch prawdy/ á prawdá Chryſtus ieſt SkarJedn 281, 280 [3 r.]; SkarŻyw 456; Lecż kto ieſt ſercá ſzcżyrego/ tákże w nim odpocżywa duch prawdy/ nie może dáleko być od prawdy. Abowiem nápiſano ieſt: w duſzę złośliwą nie wchodźi duch prawdy CzechEp 244, 244; ReszPrz 11; Pánie Kryſte [...] Rácżże nam zeſłáć Duchá świętego/ Duchá práwdy, Doktorá práwego. ArtKanc G17, G17; LatHar 363; A gdy przyidźie poćieſzyćiel/ ktorego ia wam poślę od Oycá/ Duchá prawdy/ ktory od Oycá pochodźi; onći o mnie świádczyć będźie WujNT Ioann 15/26; Duch S. pochodzi od Syná ták iáko y od Oycá. Y przetoż ieſt názwan Duchem Syná/ Duchem Chriſtuſowym y Duchem prawdy. WujNT 369, Ioann 14/17, 16/13, s. 369 marg, 372 [2 r.], 375 (13); SiebRozmyśl [K2]v.

»duch prorocki, proroctwa, prorokow« = propheticus spiritus Mącz; spiritus prophetiae Vulg, PolAnt; spiritus prophetarum Vulg [szyk 59 : 13] (65 : 4 : 3): PatKaz II 55, 58 [2 r.]; WróbŻołt G2v; [Lamech] Mowi Duchem Prorockiem y z nátchnienia Bożego ktory mu był przyſzłą zacność w Noem obiáwił. BibRadz I 4 marg, 5v marg; Potym Iezabel krolowa chcąc przekáźić ſłużbę bożą á Bálámowę rozmnożyć/ pobiłá proroki/ to ieſt męże dobre/ s ktorymi Bog był w Izráelu/ ktorzy też mieli duchá prorockie^go drudzy. BielKron 84v, 3, 64, 66 [2 r.], 84v (9); Prophetico spiritu, Prorockim duchem. Mącz 326c; mogę to rzec/ iż nie bes Duchá Prorockiégo Pan Bóg vpomina y przeſtrzéga dźiwnym obyczáiem Królá Polſkiég^o/ y Króleſtwo iego/ nie tylko przez nas Káznodźieie/ którzy Prorockié mieyſce w kośćiele Bożym dźierżymy: ále téż y przez poſpolitégo człowieká. OrzQuin Yv; RejAp 157v; BiałKat 163v; BudBib B3; BudNT Apoc 19/10; CzechRozm 126v, 144v; Trzeći tákże przed śiedmią ſęt lath/ Mikołay wielki/ Prorockim Duchem do Ceſarzá Micháłá piſze SkarJedn 400, 155, 180, 188 marg, 399; [św. Antoni] Cudá wielkie cżynił/ zwłaſzcżá nád chorymi y opętánymi. Miał y Duchá Prorockiego/ iſz rzecży ktore ſię dáleko działy/ wiedział y bráćiey drugdy opowiádał. SkarŻyw 57; [Medardus] zmłodu towárzyſzowi ſwemu Eleuteryuſzowi Prorockim duchem przepowiedział/ iſz Biſkupem być miał. SkarŻyw 526; [św. Maryja z Egniej] Máiąc wielkie dáry Boſkie y Duchá prorockiego/ y niektory dar lecżenia krzyżem S. wielką wtym pokorę záchowáłá SkarŻyw 581, 30 [2 r.], 57 marg, 161, 168, 211 (34); CzechEp 153; KochWr 21; Y duchowieć Prorokow/ poddáni ſą (marg) duchći prorokow poddány ieſt L. S. (–) Prorokom. WujNT 1.Cor 14/32; Bogu ſię kłániay. Abowiem świádectwo Ieſuſowe/ ieſt duch proroctwá. WujNT Apoc 19/10 [przekład tego samego tekstu RejAp 157v, BudNT ], s. 726; SkarKaz 518b, 578b, 579b, 580a.

»duch ust, warg [Bożych]« = spiritus oris Ps 32/6, spiritus labiorum Is 11/4 (32 : 3): á ſámem duchem vſt iego/ ſtáły ſie ſą wſſytki ochędożenia iego [Vulg Ps 32/6]. RejPs 47v; Możnośći duchá vſt twoich wody rozdmuchnęły [Vulg Ex 15/8] LubPs gg2v; Lecż pan duchem możnym vſt ſwich dmuchnął w wodi ony [flavit spiritus tuus; dunąłeś wiátrem twym BudBib Ex 15/10] LubPs gg3, H4v; á duchem warg ſwoich zabiie niepobożnego. BibRadz Is 11/4; RejAp [14]v, 24, 80v, 146v [2 r.], 163, 171; RejPos 210, 314v; GrzegŚm [A]v; WujJudConf 23; CzechRozm 3v, 122, 179v, 182, 255 [2 r.]; SkarJedn 281; K temu/ ſłowo á duch vſt/ cżęſto ſię zá iedno biorą. Iáko tu [Ps 32/6]: ſłowem Iehowinym [...] niebioſá ſą vcżynione/ á duchem vſt ie^go wſzytek záſtęp ich. CzechEp 278, 298 [2 r.], 322, 356, [378]; A co więtſza/ bije tego Antychriſtá pan Chriſtus duchem vſt ſwoich/ przez prawdźiwe przepowiedánie Ewánieliey świętey NiemObr 65, 152, 161; LatHar 378; A tedy obiáwion będźie on złośnik: ktorego Pan zábiie duchem vſt ſwoich [spiritu oris sui] WujNT 2.Thess 2/8; SkarKaz 274a.

Szeregi: »Chrystus i Duch<< (1): ták w kośćiele ſwym wſzytko Chryſtus y Duch iego przez vrzędniki y poſłáńce ſwoie ſpráwuie/ náucża/ rządzi SkarJedn 57 [cf znacz. 1. a. β. »Chrystus i Duch Święty«].

»łaska i duch« (3): Iáko literá ſtárego teſtámentu nie dobrze rozumiána/ y nie ná Chriſtuſá obrocona/ roſkázuięcy/ á łáſki y Duchá ku wypełnieniu tego co roſkázuie nie dawáięcy/ zábija ćieleſne Zydy WujNT 629, 656; Przyidźi Pánie Iezu Chryſte/ przyidźi pierwey do ſercá łáſką y duchem twoim SkarKaz 8b.

»duch i mądrość« [szyk 1 : 1] (2): A [Mojżesz] będąc Duchem Bożym y mądrośćią wielką/ iákiey żaden cżłek ná świećie niemiał/ od Bogá opátrzony: ſłuchał iednák rády Ietrá świekrá ſwego SkarŻyw 484; Lecz nie mogli ſię ſprzećiwić mądrośći y Duchowi [sapientiae et Spiritui] ktory (marg) ktorym. G. (‒) mowił [Szczepan]. WujNT Act 6/10.

»moc i (abo) duch« [szyk 7 : 4] (11): Antichriſtowe kroleſtwo/ mocą y duchem Chriſtuſowym bywa zniſzcżone. CzechRozm *, 228v, 235v; SkarŻyw 444; tedy też to ieſt iáſnym świádectwem tego/ iż on [Chrystus] ieſt cżłowiekiem prawdźiwym z naśieńia Dawidowego/ ktorego Bog pomázał mocą y duchem CzechEp 314, 69, 217, 311, 314; Lecz ieſli palcem Bożym (marg) To ieſt, mocą Bożą, ábo duchem Bożym. (‒) wyrzucam czárty: záiſteć do was przyſzło kroleſtwo Boże. WujNT Luc 11/20, 1.Cor 2/4.

»(Bog) Ociec, (i) Syn, (i) Duch« = Trójca św. (30): Gdyż ták potym mowi Mojżeſz/ y vcżynił Elohim/ to ieſt Bogowie/ według nich [to jest katolików]/ ábo oſoby Oćiec/ ſyn/ y duch. CzechRozm 16, 13, 15 [2 r.], 15v, 16 [2 r.], 18v; Bácż iż mowi że ći trzey oćiec ſyn y duch nie ſą iedney cżći. CzechEp 248 marg, 145, 182, 222, 313 [2 r.]. Cf Fraza.

»w duchu, (i) w prawdzie; duchem i prawdą« [w tym: chwalić, wychwalać itp. w duchu i w prawdzie (48)] = in spiritu et veritate Vulg, PolAnt (57; 1): OpecŻyw 50; SeklKat F, Sv, T3, X3v; KromRozm II h3; LubPs Z3, gg marg; Kroleſtwo Páná Kryſthuſowe/ nienależy w máiętnośćiach/ w mieſcach/ [...] iáko ty ćieleſnie rozumieſz. Ale należy w duchu/ w práwdzie/ w wierze/ w pokorze/ y w ćierpliwośći KrowObr 23, 23, 107v, 154v; Aleć prziydzie cżás y theraz ieſt/ gdy práwdźiwi chwalcy będą chwalić Oycá duchem y prawdą [in spiritu et veritate] BibRadz Ioann 4/23 [przekład tego samego tekstu OpecŻyw 50, WujNT], Ioann 4/24, GrzegRóżn D3; RejPos 133, 315, 349v; Prawdźiwemu niewidomemu y nieſmiertelnemu Bogu/ niechay będźie wiecżna cżeść y chwałá/ przez Iezuſá Kryſtuſá/ w Duchu y wprawdźie AMEN. GrzegŚm [67]; WujJud 237; WujJudConf 54, 237, 245v; ábyśćie go[Boga] ze wſzyſtkimi wybránymi iego/ mogli w duchu y w prawdźie wychwaláć/ po wſzytki dni żywotá wáſzego CzechRozm [A4]v, 1, 83v, 84v, 88, 92 (15); CzechEp *4v, 5, 86, 107, 126 (8); CzechEpPOrz **4v; NiemObr 53; ArtKanc Lv; WujNT Ioann 4/23, 24, s. 318, 319, Aaaaaa v, Bbbbbb, Bbbbbb 2v; Ten duchem y prawdą P. Bogu ſłuży/ ktory do duchownego pokłonu/ áby ſię prawdźiwym pokazał: ćieleſny przykłáda. SkarKaz 454a, 453b.

»w duchu a w sprawiedliwości« (1): práwi chwalcy Boży nie będą ſzukáć żadnego mieyſcá/ iedno w duchu á w ſpráwiedliwośći ſercá ſwego będą chwalić Páná ſwoiego. RejPos 24.

»duch i wiara« [szyk 2 : 1] (3): Káżdemu wiernemu zoſobná dány bywa duch y wiárá pod miárą, áby ſie BOGu w ſwey miárce służyć nie wymawiał. CzechRozm 228v marg, 115, **v.

»wola a duch [Boży]« (2): RejWiz 114; A náwet y bes vderzenia/ ſłowy tylko ſámymi/ z okazánim prawdy Bożey/ z przeſtrogą drugich y napráwą/ [...] zábije kto/ ábo obráźi ná ćiele drugiego: tedy to znák pewny ieſt woley y duchá Bożego. CzechRozm 239v.

Wyrażenie przyimkowe »w duchu« = mający ducha (hebr.); będący w natchnieniu; in spiritu Vulg (19): PatKaz II 55; MurzNT Matth 22/43; Co ſie wam zda o Kryſtuſie? Cżiyli ſyn ieſt? Odpowiedzieli mu Dawidow. A on im záś rzekł A iákoż go thedy Dawid w duchu miánuie być Pánem ſwoim/ mowiąc: Rzekł Pan Pánu memu Leop Matth 22/43; A nie tylko mu Pan Bog obiáwił/ przez niektore widzenie w duchu ſtan ſiedmi kośćiołow w Azyey.Leop Apoc 4 arg, Apoc 4 arg; Y wziął mię potym w duchu ná puſzcżą. Y vyrzałem niewiáſtę ſiedzącą ná beſtiey żołtey [Vulg Apoc 17/3] RejAp 140 [przekład tego samego tekstu WujNT], 94v, 181; RejPos 229v; CzechRozm 174, 177; CzechEp [404]; Y przyſzedł [Symeon] w duchu (marg) To ieſt, z nádchnienia Duchá świętego. (‒) do kośćiołá. WujNT Luc 2/27; Nátychmiaſt byłem w duchu: á oto ſtolicá poſtáwiona byłá ná niebie WujNT Apoc 4/2, Matth 22/43, s. 777, Apoc 1/10, 17/3, 21/10.

W przen (1): [Stojcież tedy] y obuwſzy nogi w gotowość Ewángeliey pokoiu: [...] przyłbicę też zbáwienną weźmićie/ y miecz duchá (ktore ieſt ſłowo Boże). WujNT Eph 6/17.

Przen: Pisarz natchniony, prorok, człowiek głoszący naukę o Bogu, także nauka przez niego głoszona (157): RejPs 88v; KromRozm III N4; DiarDop 101; I dla tego Ian ſwięty nápiſał [1.Ioann 4/1]/ [...] á nie kożdemu Duchowi wierzćie/ aż by był z Bogá. A ten Duch ieſt z Bogá/ kthory ma po ſobie proroki y Apoſtoły ſwięte/ piſmo ſſtzere/ niepomázáne/ y nieńáruſzone. Ten záſię Duch ieſt z Dijabłá/ ktory mowi/ álbo piſze/ nie według Prorokow/ álbo Apoſthołow ſwiętych/ ále przywodzi piſmo/ ludzką mądrośćią wynicowáne/ náruſzone/ y nietzyſthe. KrowObr C4, C4, 65v [4 r.]; Gdyż [Bóg] nam kazał doſwiadcżáć duchá prawdziwego/ Mowiąc: iż żaden nie ieſt oprocż ſłowá iego. RejWiz 189v, 189v marg, Cc5v; RejAp 18v, 33; á dopuſzcżáć ná nię [łódkę — kościół] racży y náuki y Proroki fáłſzywe: ále nas pilnie przeſthrzega/ ábychmy káżdego duchá doſwiadſzáli/ á ktory ieſt s prawdy á s ſłow iego/ ábychmy tego náſládowáli. RejPos A5v; Iáko też záſię ono y on drugi krol ſławny y zacny Acháb/ ktory odſtąpił Micheaſzá Proroká Páńſkiego/ á prawdziwego duchá iego/ á vdał ſie zá ſwemi proroki fáłſzywemi RejPos 115v; A inſzy duch/ by też był nie tylko nawiętſzy á nazacnieyſzy/ ále też y Anyelſki/ á nie powiedał ſzcżyrych ſłow Páńſkich/ iuż ma być wzgárdzony/ á nie ma mu być wiárá daná. RejPos 286, 64, 65v, 121v, 126 [3 r.], 188 (25); BiałKat 201; Iáko Ian piſze: (marg) i. Ioan, iiij. Verſu i. ij. iij. (‒) Namilſzy nie wierzćie ledá duchowi ále doświadcżáyćie Duchow ieſli z Bogá ſą/ A wnet thy duchy zowie Fáłſzywe Proroki mowiąc/ Abowiem wiele fáłſzywych Prorokow wyſzło ná świát. GrzegŚm 56; RejZwierc 8v [4 r.], 250v [2 r.], 259 [2 r.], Aaa3; BudNT b8v, c [2 r.]; CzechRozm 21, 38v [2 r.], 40, 189; CzechEp 75, 245, 322; Wolno tedy komu ten dar [proroctwa] od Bogá dány/ piſmo wykłádáć: ále nie mnieyſza wolność y inſzym wſzytkim zoſtáłá doświádcżáć duchow/ ieſli z Bogá ſą. NiemObr 94, 94; A Prośimy was bráćia [...] ábyśćie ſię nie łatwie dáli vnośić od rozumu wáſzego/ áni ſtráſzyć/ áni przez duchá/ áni przez powieść/ áni przez liſt iákoby od nas poſłány/ żeby iuż nádeyść miał dźień Páńſki WujNT 2.Thess 2/2; Ták też/ gdy Apoſtoł każe áby w kośćiele probowano duchow/ y exáminowano proroctwá y wykłády piſmá: tedy niechce/ áby ſię to działo od ſzewcow/ y kráwcow/ y od poſpolitego człowieká: ále od Biſkupow/ ábo od tych ktore oni ná to wyſádzili. WujNT s. 825, 1.Cor 12/10, 1.Tim 4/1, s. 823, 1.Ioann 4/1 [2 r.], 2, 3 (19).

W charakterystycznych połączeniach: duchy błędne (2), duch nieprawdziwy, prawdziwy (11), z prawdy (11); doświadczać duchow (7), poznawać, probować (5), rozeznawać (5) duchy(-a); duch Boży mowi (4), napomina, opisał (6), prorokuje (3), przepowiada, przestrzega, rozkazuje, upomina, zaleca (2).

Wyrażenia: »duch Boży« (62): KrowObr 65v, 183; Lecż nád to wſzyſtko/ gdy ſie nie tylko ſłowam ále y rzecży ſámey w nowym teſtámenćie przypátrzymy: tedy ia to widzę/ iż odzywáć ſie imienim Chriſtuſowym/ inſzymi ſłowy duch Boży wyráźił: á wzywáć záś imienia Páńſkiego ábo Chriſtuſowego inſzymi. CzechRozm 196v, 162v, 181, 188v, 192, 199v (9); iż przez nię [przez czwartą bestię] duch Boży páńſtwo Rzymſkie opiſał, iákie miáło być: co ſię w nim y pod nim dźiać miáło: [...] Co ſię też dotycże rogow: y o tych wątpliwośći nie maſz/ z tey ſtrony/ iż przez nie prorok/ Krole ábo moc Krolewſką/ ábo iáką inſzą wielką/ podobną krolewſkiey/ opiſował [Vulg Dan 7]. CzechEp 371, 17, 45, 104, 374, [405]; Dla cżego vpomina w tym Pſálmie duch Boży/ krole y przełożone źiemie/ áby ſię temu Krolowi wſzech krolow/ [...] z pokorą poddawáli NiemObr 21; Mać pah Chriſtus w piſmie świętym rozne tytuły/ ktore od podobieńſtwá rzecży ćieleſnych źiemſkich/ duch Boży bierze/ y pánu Chriſtuſowi przywłaſzcża/ iáko zowiąc go páſtyrzem/ Dozorcą/ Miſtrzem Náucżyćielem rć. NiemObr 43; O cżym známienite świádectwo duch Boży/ w Pſálmie 72. wydał/ gdźie pod figurą Sálomoná/ opiſuie Meſyaſzá/ prawdźiwe^go potomká Dawidowego NiemObr 117; To ſłyſząc vważay proſzę Chriſtyáńſki cżytelniku/ ieſli to nie ony cżáſy náſtáwały/ o ktorych duch Boży prorokował NiemObr 131, 13 [2 r.], 15, 18, 68, 93 (39); LatHar 7 [2 r.]; Po tym znáć Duchá Bożego. Káżdy duch ktory wyznawa iż Ieſus Chriſtus przyſzedł w ćiele/ z Bogá ieſt WujNT 1.Ioann 4/2; Bo pewne ſą ſłowá Duchá Bożego: Niemáſz tám nic táiemnego/ gdźie opilſtwo pánuie (marg) Pro: 31. V. 4. (–). PowodPr 74, 29 [2 r.].

»duch Nowego Przymierza« (1): Azaż nie znácżnie duch nowego przymierza mowi/ iż wſzyſcy prorocy y zakon áż do Ianá prorokowáli/ á od tąd opowieda ſię kroleſtwo Boże? [Vulg Matth 2/13] CzechEp 32.

»duchowie proroccy« (2): Leop Apoc 22/6; A Pan Bog duchow Prorockich [Dominus Deus spirituum proPhetarum; Pan Bog on ſwiętych Prorokow y Pátriárchow RejAp 189v] poſłał ániołá ſwego áby okazał ſługam ſwym co ſię ma sſtáć w rychle. WujNT Apoc 22/6.

»duch święty« [szyk 1 : 1] (2): Gdyż cie [białogłowę] piſmo zowie okraſą domu twoiego. Gdyż cie Pan wyſławia przez Duchá s. iáki ieſt zacny ſtan twoy v niego RejPos 306, 338. Cf »duchowie i prorocy«.

Szereg: »duchowie i prorocy« (2): A co o nim oni ſwięći duchowie/ á oni ſwięći Prorocy pod figurámi powiádáli/ to iuż wſzytko iáſnie á widomie racżył [Chrystus] oſwiećić á obiáſnić ſwiętym przyſciem á zyáwieniem ſwoim. RejPos 338; To znák powſzechny y napewnieyſzy/ po ktorym prawdziwe duchy y proroki od fałſzywych rozeznáwáć mamy WujNT 825.

Wyrażenie przyimkowe:»wedle, według ducha« = zgodnie z Pismem świętym, z proroctwem (2 : 1): gdyż też o tym piſmá ś. nie mam/ żeby on to Anioł/ miał być tákiem ſynem Bożym/ [...] Do ktorego ſámego/ á nie do Aniołá iákiego/ Bog ſam ty ſłowá rzekł/ wedle duchá: Tyś ieſt ſyn moy CzechRozm 46; áż też Przyidźie do oſtátecżnego zniſzcżenia iego [Antychrysta]: o ktorym Dáni. 7. v 26. Bo ſię to też wedle duchá pełnić muśi nád Antychriſtem CzechEp [378], 260.

α. Łaska stanu przywiązana do stanowiska lub godności (32): I rzekł Pan do Moizeſſá: Zbierz mi ſiedḿdzieſiąth mężow z ſtárſſych ludu Iſráelſkiego/ ktore ty znaſz że ſą ſtárſſymi ludu tego y Miſtrzowie: [...] á ia ſtąpię y będę mowił do ćiebie: y wezmę nieco z duchá ktory w tobie ieſt á dam im/ áby mogli nieść ſthobą brzemię wſſyſtkiego ludu/ á żebyś nie ſam był obćiążon. Leop Num 11/17 [przekład tego samego tekstu BibRadz, RejPosRozpr [c2]v], Num 11/25 [2 r.], 26; BibRadz Num 11/17; RejPosRozpr [c2]v; Niechay we mnie przebywa/ ten twoy duch dwoiáki/ Odpowiedzyał Heliaſz [Helizeuszowi]: trudny to dar táki. Wſzákże kiedy oglądaſz/ gdy iuż będę wzyęty/ Wiedz o tym iż dwoiákiem/ duchem będzyeſz zyęty. [Vulg. 4.Reg 2/9] HistHel D3v; CzechRozm 147v.

Z odimiennym przymiotnikiem dzierżawczym (9): MurzNT Luc 1/17; Moizeſſowego duchá Pan vdzielił śiedḿdzieſiąth ſtarſſym z ludu Leop Num 11 arg, Luc 1/17; Widząc to ſynowie prorokow/ rzekli: odpocżywa duch Heliaſzow ná Helizeuſzu. [Vulg 4.Reg 2/15] BielKron [85]²; RejPosRozpr b3v; CzechRozm 105v; LatHar 686; WujNT 72, Luc 1/17. Cf »duch i moc«.

Z zaimkiem dzierżawczym (8): BielKron [84]²v; A gdy ſzli/ tedj rzekł Elijaſz do Elizeuſzá/ żąday ocż (á) vcżynię tobie drzewiey niż będę wzięt od ćiebie. Tedy rzekł Elizeuſz/ Proſzę niech mam ſowitą cżęść duchá twego v ſiebie (marg) wła. niech będzie proſzę miárká dwu w duchu twoim v mnie. To ieſt/ niech mam tyle dwoie duchá twego/ niż drudzy twoi vcżniowie. (‒). BudBib 4.Reg 2/9; HistHel D3v; A co ſię tknie Eliaſzá: kto nim nie ieſt/ iáko y Fineeſem/ duchá iego od Bogá nie máiąc: niechby ſię ſam nim nie cżynił/ áni ſobie duchá iego przycżytáł CzechEp 49; LatHar 365.

Wyrażenia: »apostolski duch« (1): y żaden nigdy ná tey ſtolicy [w Rzymie] nie ſiedźiał/ ktoryby inácżey od przodkow ſwych vcżył y rozumiał/ y owſzem Apoſtolſkiego Duchá/ y tey łáſki Bożey/ ktorey byli pełni/ nieodmienną/ y nie vſzpoconą [wiarę] dochowáli. ReszList 190.

»duch Boży« (2): Zá przyiáznią Ceſarzá Wigilius Papieżem zoſtał: vpominał mu ſię obietnice Ceſarz y z żoną: lecż iuż on ná tey S. ſtolicy śiedząc/ Duchem Bożym y Piotrá S. iáko opoká práwey wiáry odmieniony/ ták Ceſarzowey odpiſał SkarJedn l36; Tey mądrośći iáko ogniá ktorego nie vbywa/ od Moyzeſzá/ ná ſpráwowánie ludu/ gdy iemu ſámemu ćięſzkie było/ vdźielił P. Bog śiedmidźieśiąt mężom/ ktorzy wźięli ná ten vrząd Duchá Bożego. SkarKazSej 660b.

»duch kapłański« (1) : Skoro był ná kroleſtwo od Sámuelá pomázány/ [Saul] duchá kápłáńſkiego wźiął SkarKazSej 679a.

»duch krolewski« (1): ktorego ſłowá [Bożego, wymawianego przez arcybiskupa przy koronacji króla] tákowa moc ieſt/ że hnet nagle odmienia Krolá w Człowieká inego/ dáie mu Duchá Krolewſkiego: dáie mu też Przyſtáwá/ y ſtrożá z niebá Angiolá oſobliwego. OrzRozm B4v.

»duch Piotra świętego« (2): Widzieli Papieżowie Duchem Prorockim y Duchem Piotrá ś. iż to cżći prozney prágnienie Biſkupow Cárogrockich/ wielkie niepokoie w kośćiele Bożym vcżynić miáło SkarJedn [180], 136. Cf »duch Boży«.

»duch prorocki« (1): Gdy tedy ſzedł Heliaſz/ nadſzedł dwánaſcie mężow orząc/ káżdy ſwemi wołmi/ miedzy ktorymi też był Helizeuſz oracż/ włożył nań Heliaſz płaſzcż ſwoy/ á wnet miał duchá prorockiego [parafraza Vulg 3.Reg 19/19]. BielKron 85.

Szereg: »duch i moc (a. siła)« [szyk 5 : 1] (6): MurzNT Luc 1/17; Leop Luc 1/17; otoſz choćiaſz Ian był z ſtrony mocy y duchá Eliaſzem: ále przedſię Eliaſzem onym Tezbickim nie był/ bo też tákiego nigdy BOg nie obiecował CzechRozm 147v; LatHar 686; A on [syn Zachariasza] w przod poydźie przed nim [przed Panem]/ w duchu y mocy Eliaſzowey: áby obroćił ſercá oycow ku ſynom; á niedowiárki ku roſtropnośći ſpráwiedliwych WujNT Luc 1/17 [przekład tego samego tekstu MurzNT, Leop, LatHar 686: w Duchu y ſile], s. 72.

β. W zestawieniu »Duch Święty«, w przeważającej większości pisany dużą literą; Spiritus sanctus Murm, Mącz, Cn; divinus Spiritus Mącz; Pneuma sanctum a. divinum Cn [szyk 3637 : 26] (3663): y ſzeſzlaleſz ducha ſwyαthego wſzyercza apoſtolſzkye. y wſzyerczya wſchytkych thych kthorzy mayᾳ naedzyyᾳ [!] wthobye. PowUrb +3; Dźijs też ieſt ſwięto ducha ſwięte^go/ dlá dziwné a nierozu^mné ſprawy ciala ſyna bożego OpecŻyw 9v, 9 [2 r.], 10v, 11 [3 r.], 14, 20v (48); OpecŻywPrzedm C3; OpecŻywSandR nlb 4; PatKaz I 8v, 15v; oto dom bozy y odpoczyuanye ducha ſzwyątego ta myla panna PatKaz II 40, 32v, 33v, 40 [2 r.], 40v [3 r.], 41 (65); dauyd dawno przeſrzal był narodzenye tey panny duchem ſzwyątym PatKaz III 87, 88v, 93, 93v [2 r.], 94v, 96v [3 r.] (20); Niebyło s nich żádnégo takégo: Ktoryby był w tey radzie pobłądził/ Znatz że to Buog duche^m ſwiętym zrządził. KlerPow 10; Iezu ienżes ducha ſwiętego w perſonie gołębicze na ſię ſthępować racżył. ſmi. ſie nad nami. TarDuch B2, C8v; LibLeg 8/133v; apoſtołom zeſle moci ſwey, to ieſt ducha ſwiętego WróbŻołt X3v, I7v, Q3, X2v, ii2 [2 r.], tt4; WróbŻołtGlab A4; RejPs 70, 77 [2 r.], 104v, 118, 164v, 220v; SeklWyzn a3 [2 r.], B, Bv, d3v [2 r.] (11); Wierzę w ducha ſwietę^go/ ſwiety koſcioł krzeſciański SeklKat B4v; Duch ſwięty ieſt trzecia perſona Troycze ſwiętey SeklKat P2, B3v, C3, L4v, N3v, O2 (35); RejKup r7, ſ4v, ſ5v, Z; Tedy Luther yeſt v ćyebye duchem ſwyętym/ ktorego Syn Boży obyecał po ſobye/ iż nas myał náuczyć wſſytkyey prawdy? KromRozm I B2v, B2v [5 r.], B3 [3 r.], C3, D2, E2 [2 r.] (24); on niemiał niſkierki ducha ſwiętego MurzHist Q, Cv, C3v, C4v [2 r.], D3v [2 r.], H (23); MurzNT 8v, 33v, 46, 126, 176 (9); [Pismo św.] Ewányeliſtowye y Apoſtołowye páńſcy/ duchem ſwyętym nádchnyeni nápiſáli KromRozm II c3v, c4, f3, f 3 v [2 r.], g [2 r.], gv (35); yáko ſye byłá zruſſyłá myędzy Greki gadká o duchu S. yeſtli yedney iſtnoſci z bogyem oycem y ſynem KromRozm III O5, A2, C4v [3 r.], C5, C5v [2 r.], D6, E2v (34); Diar 69; Bo dla tego Pan Bog ku zachowaniu kościoła swego duchem swem ś. pasterze postawić raczył, aby wodzmi byli owcom poruczonem nauką i dobremi przykłady. DiarDop 107; GliczKsiąż C5v, C6, Dv; [Krystus] kthory wſtawſzy z martwych wſtąpił ná niebioſá/ y zeſłał Duchá ſwego ſwiętego z známienitemi dáry LubPs P4v, A3v, A6, Cv, E3, E3v marg (18); Prośba/ ktorą mamy prośyć świętego Ducha przed początkiem kazania/ na ſtarą notę Polſką. SeklPieś 6, 6, 6v [2 r.], 7; ábowiem Pan Bog Duchá ſwego ſwiętego/ do tych wáſzych znákow/ máſſkar y kiow [!] nieprzywiązał KrowObr 94, A2v, A3, 2v, 36v, 124 (165); á będzie nápełnion Duchá ſwiętego ieſſcże w żywoćie mátki ſwoiey Leop Luc 1/15, Ps 50/13, Zach 12 arg, Mar 1/8, 10, Luc 1 arg (22); OrzList f2; Niech tedy ſam pan Bog wſzechmogący przez Duchá ſwego s. thę miłość w ſercach wſzytkich do tego należących ſpráwi etc. Amen. LeszczRzecz [A6]v; RejFig Dd6; Leśniowſki. TEn práwie z Duchem ſwiętym/ vprzeymie chce zmową Bo go z dawná Gołąbkiem/ ták y s przodkow zową. RejZwierz 82, 106; Mężowie bráćia/ potrzebáć ſię było wypełnić piſmu onemu/ ktore opowiedźiał Duch święty przez vſtá Dawidowe BibRadz Act 1/16; Zaden nie wie iáko ieſt wielka dobroć/ mądrość/ y możność Páná náſzego/ iedno then ktory ieſt náucżony przez duchá S. 1.Kor. 12. BibRadz II 135v marg, *3, *4, I 1v marg, Rom 14/17, Act 16/6 (44); Słuchaymy Moyżeſzá/ to ieſt Páná Bogá/ á niemożemy lepſzey rády náleść nád tę ktorą nam Duch Swięty w piśmie Świętym iáwnie w ręce dáie OrzRozm T3, F2, G2v, I2 [3 r.], M2v, P4v, Q2v; Piſał [Ezaiasz] drugie rozdzyały Duchem s. o pocżęciu pánny/ y o śmierći dobrowolney Páná Kryſtuſá BielKron 94; kiedy [Machumet] kazał ludzyem/ przyleciáłá [gołębica] pádłá mu ná rámieniu y zobáłá z vchá. Lud proſty mnimał by tho był ſwięty duch BielKron 165v, 70, 73v, 132, 133, 137 (26); [abyś] poddał ſię w posłuſzeńſtwo Duchowi świętemu/ Miſtrzowi á wodzowi prawdy/ bárzo ćię oto prośimy. GrzegRóżn A2v, A3, A4 [2 r.], A4v, B [3 r.], B4 (63); Divino spiritu tactus Duchem ſwiętym poduſzczony/ nadchniony/ podwiedziony. Mącz 439d, 117d, 144a; ieſt Kápłan/ Duchem S. przez rękę Biſkupią/ iákoby láternia oświécony OrzQuin G3v, G4, L3v, P3, V3v, X (9); Prot C2 [2 r.]; SarnUzn [A4]v [2 r.], B2v [2 r.], B3, B4, B4v (46); Abowiem tho záwżdy bywał obycżay Duchá ſwiętego/ iż poſpolicie pod zákryciem ſwiátu oznáymował táiemnice Boſtwá ſwego RejAp AA3v, AA3v, 14, 146, 191, 197v (195); GórnDworz Yv; HistRzym 40, 50v, 84, 87, 98 (8); Nákoniec iuż y Moiżeſzowi włáſną ręką ſwoią nápiſáną podał thę ſwiętą á chwálebną ſwiátłość/ á to oſwiecenie ſwoie/ ſzyroce ią przez Proroki obiaſniáiąc/ á przez Duchá ſwego ſwiętego RejPos 338; NIe ieſt táyno iuż z nas káżdemu/ kto ieſt Pánem náſzym/ gdyż go nam iáwnie á iáſnie Bog Ociec przez wſzytki piſmá á przez Duchá s. obwołáć roſkazał. RejPos 343v, 70v, 167, 186v, 235, 286v (444); RejPosWiecz² 91v, 92v [4 r.], 93 [2 r.], 93v, 94, 94v; A we krzcie/ ſługá koſciołá ſwięthego omywa wodą ciáło/ á Duch s. krwią páná Kryſtuſową duſzę. RejPosWiecz³ 97v, 96v, 97v [4 r.], 98v [2 r.], 99 [4 r.], 99v [3 r.]; Y ieden Duch S. doſkonálé zupełny/ doſkonáły żywot/ żywiących/ świátłość/ początek świętobliwośći/ y ſprawcá ſtworzenia BiałKat b4v; Duch s. pochodźi od Oycá y od Syná wedle náuki Coⁿſtantinopolitáńſkiég°: Tolletáńſkiégo trzeciég^o/ oſmégo y trzynaſtég^o Conciliu^m: y według piątég^o Synodu Coⁿſtántinopolitáńſkieg°. BiałKat c marg, a4, c [2 r.], c3v [5 r.], 8v [6 r.], 83v (34); Swięty Duchu nádchni zwierzchne pány/ A day zgodę miedzy Krześćijány. BielSat G2v [idem BielSen 16]; Abowiem Angioł v Lukaſzá iáſnie mowi/ iż nie duch ktory przed Kryſtuſem ieſt Synem Bożym/ ále to co śię z Máryey národźić miáło z Duchá Swięthego oney mocy Naywyżſzego. GrzegŚm 64, 18 [2 r.], 24, 30, 33 [2 r.], 36 (21); KuczbKat 15 [3 r.], 25, 30 [2 r.], 65 [3 r.J, 70 [5 r.] (20); RejZwierc 8v [5 r.], 9v, 11 [5 r.], 11v [3 r.], 46v, 65 (25); Y w Duchá świętego [wierzę]/ Páná/ á ożywiáiącego/ ktory z Oycá y z Syná pochodźi WujJud 25v [idem KromRozm III C5, LatHar 91]; á zaſz nie lepiey ieſt wykłádu ſtárożytnych świętych Doktorow/ Duchá S. pełnych [...] prziymowáć WujJud 75v; A iáko był Duch ś. zgromádźił ięzyki w iedność wiáry; ták też Duch pychy roſproſzył ięzyki ná rozmáite wiáry. WujJud 132v; Kto rzecże ſłowo przećiw Duchowi świętemu/ nie będźie mu odpuſzcżono ani na tym/ áni na onym świecie [Vulg Matth 12/32], WujJud 203v, 30 [2 r.], 44v, 73, 159v, 165v (60); Abowiem we wnątrz odrodza y odnawia y omywa nas Pan Bog przez Duchá ś. á pozwierzchu tego wſzyſtkie^go piecżęć y vpewnienie bierzemy w wodźie Krztu świętego. WujJudConf 167, 6, 22v, 23 [4 r.], 23v (16); RejPosRozpr b3v [2 r.], b4 [4 r.], c [3 r.], c2v; [słowa te] krotko ále bárzo cudnie á doſtátecżnie wyrażáią nam ſkutek Duchá S. w ludzyoch wiernych. RejPosWstaw [143²], 21v [2 r.], [41²], [41³], 42v, [110²] (24); BudBib C3v, 4.Esdr 14/21; BiałKaz F2, F4v, G3; chcąc przez to pokázáć żeby Ewán-ieliſtowie y ini Apoſtołowie nie duchem świętym piſáli/ ále leda iakie baśni ſkłádali BudNT Ff8v, b8v, c4v, Luc 1/31[35], Act 8/17[18], 2.Petr 1/21 (27); A duch święty ieſt dar/ ktory Bog ſam ludziom dawa/ przeto nie duchá oń ále Bogá prośili. CzechRozm 14; Chriſtus męką y śmierćią ſwą/ vprośił nam duchá świętego/ ktory nie co ieſt innego/ iedno nádchnienie Boże/ ktorym nádycha ſercá náſze y zápala ku świętym vcżynkom. CzechRozm 14v, 11v, 13, 14 [4 r.], 158v [5 r.], 159v (127); KarnNap B, Bv, C4, F; Bo prawdá/ ktokolwiek ią mowi/ z Duchá świętego pochodźi/ ták iż Duchowi świętemu przećiwią śię wſzytcy/ ktorzi śię prawdźie poznáney przećiwią. ModrzBaz 28v, 55v, 139v; Tedy Papież Dámáſus z onym zborem Rzymſkim/ wſzytko co ſię wiáry wyznánia około Duchá S. dotkło poćwierdził. SkarJedn [176]; To proroctwo z Duchá S. á nie z ludzkiego dowćipu vroſło. SkarJedn 327, A4v, 16, 18, 32, 44 (121); Przy ktorego národzeniu Lámech oćiec iego [Noego] poznał duchem S. y prorockim/ iſz miał być nowym oycem rodzáiu ludzkiego. SkarŻyw 269; A żegnáiąc Pánią ſwoię/ Duchem S. rzekł Bonifacyuſz. Zycżę ſobie tego/ áby moie ćiáło dla Chryſtuſá zábite/ tobie przywiezione było. SkarŻyw 440; Miał oſobny dar od Páná Bogá/ iſz gdy Pánowie świeccy/ grzechámi obćiążeni nań pátrzyli: bać ſię go y drzżeć muśieli: ták ie Duch ś. w ie^go ſercu mieſzkáiący ſtráſzył. SkarŻyw 574, A4v, 40, 250, 259, 363 (92); MWilkHist [K4]v, L; Teżbyſmy y o ſtworzeniu Swiátá nieobeſzłego/ [...] y náuce zbáwienney żadney wiádomości niemieli/ by nam był tego Moizeſz piſſáną z Duchá S. Hiſtorią/ á potym Ezdras/ y Helchias ná potomne cżáſy/ nie podáli StryjKron A, 146; Iż/ ácżkolwiek/ záchwyconym będąc/ wyucżony był/ y duchá ś. wźiął hoynego y obfitego: iednák ſię nigdy tego náucżycielá od Bogá dánego nie puſzcżał CzechEp 125, *3v, 25, 35, 38 [2 r.], 112 [3 r.] (80); CzechEpPOrz **4, *; iż dla te^go ieſt Chriſtus ſynem Bożym/ iż z duchá ś. pocżęty/ y mocą Bożą ſpráwiony/ w żywoćie pánieńſkim. NiemObr 98; toż o duchu ś. [wyznawamy] ktorego nie ſtworzenim (iáko nas niektorzy potwarzáią) ále duchem Bożym/ mocą Bożą/ pálcem Bożym/ y innymi tytuły/ ktore w piśmie ma/ názywamy. NiemObr 110, 3, 16, 69, 78, 126 (51); ReszPrz 7, 11, 13, 19, 87 (14); ReszList 147; WerGośc 268 [2 r.]; BielSen 16; BielSjem 16; Ktory ſię pocżął z Duchá ſwiętego/ národźił ſię z Máryey dźiewice. ArtKanc M9, A5, A8v, B9v, C3v, H18 (54); GrabowSet I3v, N; DVchu Swięty ſtworzyćielu/ Serc ludzkich náwiedźićielu LatHar 36; Anyoł Páńſki zwiáſtował Máryey. Y pocżęłá z Duchá świętego. LatHar 480; Modlitwy do Duchá S. LatHar [740], 5, 7, 8, 371, 373 (86); GLOS DVCHA S. Przez Oyce święte/ Doktory Kośćiołá Boże^go/ á namieſtniki y Succeſsory Apoſtolſkie. KołakSzczęśl Cv, [A4]v, B3, [B4]v [3 r.J, C; Ioſephie ſynu Dawidow/ nie boy ſię przyiąć Máriey małżonki twey. ábowiem co ſię w niey vrodźiło; ieſt z Duchá świętego. WujNT Matth 1/20; Duch ś. dowćipu ludzkiego nie broni. WujNT 193 marg; Ná ktorego vyźrzyſz Duchá sſtępuiącego y ná nim zoſtawáiącego/ tenći ieſt ktory krzći Duchem świętym. WujNT Ioann 1/33; Biskupi, choćia zli, máią áſſyſtencyą Duchá S. WujNT 354 marg; A Symon chcąc pieniądzmi vkupić dawánie Duchá świętego. Srodze zfukan ieſt od Piotrá. WujNT 425; áby przy [nas] odrodzonych był Duch Swięty ſtrożem/ opiekunem y poćieſzyćielem. WujNT 430; PRawdę mowię w Chriſtuśie nie kłámam: gdyż mi poświadcza ſumnienie moie w Duchu świętym WujNT Rom 9/1; Na Konciliách porządnych Duch S. praeſiduie: y vczy ich wſzelákiey prawdy. WujNT Zzzzz 2v, s. 5, Luc 1/67, s. 193, 362, Act 7/51 (266); wſzyſcy Doktorá Lutrá zálecáią mężem Bożym/ Piątym Ewángeliſtą/ Heliaſzem y Dánielem/ y pełnym Duchá ś. zowiąc. WysKaz 38, 2, 3 [2 r.], 9, 19, 32, 48; SiebRozmyśl [F3]v, [G4]v, [K3] [2 r.], [K3]v [2 r.], [L3] (14); KlonKr E3v; PowodPr 22, 29, 34 [2 r.], 40, 43, 62; Izali ſprawcá ábo vrzędnik kościołá Bożego/ to ieſt Duch ś. nie odpráwował vrzędu ſwego? SkarKaz 550b; Od ſyná wyſzłá moc ná mátkę: Dźiwnie Duchem ś. prorokowáć poczęłá [Helżbieta św.]. SkarKaz 580a, 43a, 85b, 117a, 118a, 121a (61); CzahTr B4, E4; PaxLiz E2; Mądrość z Duchá ś. do ſpráwowánia kroleſtw. Gene: 41. SkarKazSej 660a marg, 662a, 663a [3 r.], 670a, 702b; KlonWor ded **2v.

W formułach modlitewnych lub w przysięgach [w tym: W imię (Boga) Ojca i Syna i Ducha Świętego (Matth 28/19) (81); Chwała (Bogu) Ojcu i Synu(owi) i Duchu(owi) Świętemu (23)] (264): yen ziwyeſſ ij krolyuyeſſ ſbogiem oycem ij ſduchem ſwyαtim nawyeky wyekow. Amen. BierRaj 21, 22; PowUrb +v, +2; Chwála bądz oyttzu żywému/ Y z ſynem duchu ſwiętęmu OpecŻyw 177v, 161v, 171, 190v; Chwała oyczu y ſynu y duchu s. TarDuch A8; ktory żywies y panuieſz z Bogiem oyczem w iednoſci ducha ſwiętego Bog/ przez wſzytki wieki wiekow. Amen. TarDuch Dv, D2v, D6, Ev, E2, E4 (11); RejPs 59v, 70, 70v, 99v, 220; Zamawyą cziebye [burzo] [...] yſchbi ſla wpuſthe lyaſſi [...] gdziebi nykomu nycz nyezaſkodzilo vymyą oycza y ſyna y ducha ſzwyethego LibMal 1544/84v, 1544/84 [2 r.]; SeklWyzn d3, d3v; Wſtawſzy rano maią ſię dziatki naprzod przezegnać a ty ſłowa mowyć. Wymię oica y ſyua [!] y ducha ſwiętego. Amen. SeklKat C3; Tedy ie [dziecię] leda kto moe [!] mianowac/ y ochrcyc/ mowiąc. N. iaciebye chrczę/ wymię oycza/ y ſyna/ y ducha ſwięte^go SeklKat Vv, C2 [2 r.], O4, P2, T4, V, Vv; MurzNT Matth 28/19; KromRozm II c, x2v; GDy iuż Burgrábiá ma wſtáć z mieyſtcá Sądu ſwego/ zda w moc Sądy wſzytki Woytowi y Przyſyężnikom/ przes Imię Bogá Oycá/ y Syná/ y Duchá Świętego. GroicPorz k2; Przyſięgá Ceſárſka. Thobie Pánu Ianowi Papieżowi Ia Krol Otto obiecuię y przyſięgam/ przes Oycá y Syná/ y Duchá Świętego/ y przes to Drzewo Zywego Krzyżá KrowObr 32v; Záklinam ćię wſzelkie ſtworzenie Kwiatkow y Gáłążek/ w imię Bogá Oycá y Syná y Duchá Świętego poćieſzyćielá. KrowObr 93, 33v, 41, 46, 46v [2 r.], 71 (19); Ktoremu [Chrystusowi] z Oycem y z Duchem Świętym niechay będźie wiecżna cżeść y chwała ná wieki wiekow. AMEN. BibRadz I *7; [biskup Stanisław] tknął go laſką biſkupią á rękę mu podał y rzekł: W imię oycá y Syná y Duchá ſwiętego Pietrze wſtań BielKron 348v, 149; GrzegRóżn A4, F, [H4]v, K, M; SarnUzn F; RejAp 67, 86; wſzechmogący Pánie [...] rácż nam być Bogiem miłoſiernym ſpołu z Bogiem Oycem y z Duchem ſwiętym twoim/ w iedney ſpołecżnośći kroluiącym ná wieki wiekom/ Amen. RejPos 76v; Co nam rácż dáć z łáſki á z miłoſierdzya ſwego ſwiętego Bog Ociec/ y Syn/ y Duch ſwięty/ Amen. RejPos 160v; ktory żywieſz á kroluieſz z Bogiem Oycem y z Duchem ſwiętem w iedynośći Boſtwá twoiego ná wieki wiekom. Amen. RejPos 237v, A6v, 34v, 58v, 83, 87v (16); RejPosWiecz³ 96; BiałKat 250v; KuczbKat 125 [4 r.]; RejZwierc 27v, 28v, 196v; WujJud 20, 99, 170; BiałKaz N; BudNT Matth 28/19; CzechRozm 257v, 267; kthory [żywot] wam rácż dáć z námi wſzyſtkimi/ Pánie Boże w Troycy iedyny/ Oycże Synu y Duchu Swięty/ Amen. KarnNap G, A4v, B2, B3, C; SkarJedn 271, 330; Idz Synu w imię Oycá y Syná y Duchá S. miey z ſobą Páná Iezuſa SkarŻyw 134; przez łáſkę Páná náſzego Iezuſa/ ktoremu ſławá y cżeść z Oycem y Duchem S. ná wieki Amen. SkarŻyw 136, 553, 567, 589, 593, 601 (45); StryjKron 140; CzechEp 248; WerGośc 270; Przez Páná náſzego IEzuſá Chryſtuſá/ ktoremu z Oycem y z Duchem świętym Bogu w Troycy iedynemu/ niech będźie cżeść y chwałá/ ná wieki wiecżne. AMEN. WerKaz 306; Bądźże wiecżna chwałá Pánu Bogu Oycu náſzemu/ Y Synowi iego, weſpołek y Duchu Swiętemu. ArtKanc A18v; Przez KRyſtá Páná náſzego ktory z tobą żywie/ w iednośći Duchá świętego Bog wiecżny prawdźiwie. Amen. ArtKanc T12, B2Ov, C4, G6v, H16v, O17 (26); O Niechże nam błogoſłáwi wſzechmocny Pan Bog/ Oćiec Syn y Duch święty Amen. LatHar 105; V. Błogoſławmy Oycá/ y Syná/ y Duchá świętego. R. Cżeść y chwałę iemu dawaymy ná wieki. LatHar 574, 67, 87, 101, 481, 660 (50); Idąc tedy náuczayćie wſzytki narody: krzcząc ie w imię Oycá y Syná y Duchá świętego WujNT Matth 28/19 [przekład tego samego tekstu OpecŻyw 171, SeklWyzn d3v, MurzNT, BudNT], Chwałá niech będzie Bogu w Troycy iedynemu/ Oycu/ y Synowi/ y Duchowi świętemu. WujNT Dddddd v, 576, 611; WysKaz 48; SiebRozmyśl [E2]v, [K2]v; SkarKaz 45b, 85b, 123b, 210b, 275a (14); Przez tegoż Páná náſzego Iezuſá Chryſtuſá/ ktory z tobą w iednośći Duchá ś. kroluie Bog ieden ná wieki. Amen. SkarKazSej 688b, 664b, 677b, 683b, 696a, 702b, 707b.

W charakterystycznych połączeniach: (przez, od, z) Duchem (-a) Świętym (-ego) napełniony (42), natchniony (17), nauczony, oświecony (4), poruszony, sprawiony (39), wzruszony, zapalony (3); (przez, z) Duchem(-a) Świętym (-ego) mowić (6), (na)pisać (5), poznać (2); napisany, potwierdzony (5); Ducha Świętego brać, mieć (9), wziąć (9); pełen Ducha Świętego (33).

Wyrażenia: »Bog Duch Święty« (6): Deus spiritus sanctus, Gott der heilige geiſt. Bog duch ſwyęty. Murm 1; Rácż też máluchną tę niegodney modlitwy moiey ofiárę/ z Bogiem Synem y Bogiem Duchem ś. łáſkáwie przyiąć y przypuśćić LatHar 14. Cf »Bog Ociec, Bog Syn, Bog Duch Święty«.

»bostwo Ducha Świętego« (6): A ták gdy iuż wieſz iż to nieomylne Boſtwo Duchá ſwiętego w nas ſpráwowáć racży wſzytki dáry y dobrodzyeyſtwá Páná náſzego RejPos 142; BiałKat 201; SkarJedn [A*2]v; Nád to obácz z tego mieyſcá iáſny dowod boſtwá Duchá S. WujNT 416 [2 r.], 551.

»Duch Święty Boży« = Spiritus sanctus Dei Vulg, PolAnt (4): A nie zaſmucayćie Duchá onego świętego Bożego/ przez ktorego ieſteſcie zápiecżętowáni na dźień odkupienia. BibRadz Eph 4/30 [przekład tego samego tekstu] RejPosWstaw [110³]v; BudNT Eph 4/30; WujNT Eph 4/30.

»dar, śiedḿ darow, siedmioraki(e) dar(y), siedmiore dary Ducha Świętego« = donum Spiritus Sancti Vulg [dar dany przez D. Ś., lub dar ktorym jest D. Ś.] (48 : 8 : 3 : 1): aboczyem przeſz yey rącze ydą wſzelkyemu ządayączemu dary ducha ſzwyątego PatKaz II 49v; PatKaz III 94, 111v, 126v; Nápominánye áby ſie wſzyſcy wyerni kupili do ſ. gory Páńſkiey/ to ieſt/ do koſciołá ie^go/ kędy ſą hoyne dáry Duchá s. LubPs P5 marg, A3, A5, Z3; KrowObr 53v, 55v [2 r.], 59, Vu2; niech ſie kożdy zwas okrzći w imię Ieſu krjſtá ná odpuſzcżenie grzechow wáſzich/ á wezmiećie dar Duchá Świętego. Leop Act 2/38; BibRadz I 358v, 461 marg, II 49v marg; A ták rozumiey iżći tu thobie podawáć racży ony wdzyęcżne chleby/ y ony to błogoſłáwione dáry ſiedmiorákie Duchá ſwe^go ſwiętego RejPos 185; Trzecie vcż ſie/ iż bez opátrznośći Páná twego á bez dáru Duchá iego ſwiętego/ á bez oſobliwey łáſki iego/ ty ták ſproſnego grzechu tego/ nigdy prażen być áni ſie vmiárowáć możeſz RejPos 228v, 47, 142, 185 marg, 186, 210v, 215; BiałKat 198v; GrzegŚm 56; KuczbKat 65, 70 [2 r.]; A ſkądże to wiećie/ że ći wáſzy Miſtrzowie máią dáry Duchá świętego ku wykłádániu Piſmá? WujJud 39; WujJudConf 32v, 39; Gdy wierni w dzyeń ſwiątecżny w Ieruzalem przyięli dar Duchá ſ. y rozmáitemi ięzyki mowili rzecży wielkie o Bodze RejPosWstaw [143³], [143³]v [2 r.]; BudBib B3; CzechRozm 257v, 267; SkarJedn 300, 347; prośiłá Páná Bogá/ áby dał iednemu Kápłanowi dar Duchá S. do kazánia/ ná iey prośbę SkarŻyw 581, 136; ArtKanc H13v; Śiedm dárow Duchá S. Mądrość/ rozum/ rádá/ męſtwo/ vmieiętność/pobożność/ y boiaźń Páńſka. LatHar + + +; W śiedmi Páćierzách/ śiedmiorákie dáry Duchá S. śiedmiorákim głownym grzechom/ gotowe á potężne lekárſtwá iednáiące LatHar 509, 34, 58; gdyż dáry Duchá S. idą zá ich [przełożonych Kościoła] vrzędámi/ á nie zá perſonámi/ áni zaſługámi. WujNT s. 354, 387, Act 2/38, 10/45, s. 576, 608 [2 r.], 866; namilſzy odkupićielu/ wywiedźże mię z cięmnice potępienia wiecznégo/ á niewolſtwá grzéchu/ á oświéć mię śiedmią dárów Duchá świętégo SiebRozmyśl Cv; SkarKaz 484b, 516b; SkarKazSej 661a.

»dekret Ducha Świętego« (4): RejAp 66v; [Chrystus] ſtoiąc poſłuſzen ná krzyżu Bogu oycu ſwemu/ y onym wſzythkim obietnicam Prorockim/ y dekretom Duchá s. ktore o nim nápiſáne były/ iż ſie tho wſzythko wypełnić nád nim miáło RejPos 100v, 104v, 345v.

»łaska Ducha Świętego« [szyk 34 : 3] (37): BierRaj 19; aby iéy [Panny Maryji] ſwięté^go ciala/ wſſytki cżlonki byly pelné chwály/ ktoré na ziemi ieſſcże będątz/ byly pelneé ducha ſwiętégo laſki. OpecŻyw 181; PatKaz I 6v; PatKaz II 66, 73v; PatKaz III 145v [2 r.]; MurzHist L3; KromRozm II ſ4; KromRozm III Bv, D3v; KrowObr 105v; RejPos 130, 140; Wiárę bogu poſlubioną popſowáli: á ná oſtátek Sákrámentá álbo zwiérzchnié znáki łáſki niewidóméy Duchá S: wygłádźili BiałKat 216, 383v; iáko pokázuie rozmáitą łáſkę Duchá Swiętego ktora ludźiem Bierzmowánym daná bywa KuczbKat 150; WujJud 160; WujJudConf 249, 250; Mężowie tákże oſobliwą łáſką Duchá ſwiętego nádchnieni/ wiedząc y przepowiedáiąc rzecży przyſzłe/ [...] mogą być názwáni Prorocy. RejPosRozpr c3; RejPosWstaw [143²]v; Máże też Kápłan dziećię ná plecách y ná pierśiách świętym oleiem/ ktory znácży łáſkę Duchá świętego. KarnNap B4v, B4v; SkarJedn 270; ReszPrz 63; ReszList 181, 185; Ziednay mi też obfitość wſzelką dobr duchownych y ćieleſnych/ y łáſkę Duchá ſwiętego/ ktoryby mię dobrze we wſzytkim rządźił LatHar 489, 211, 617, 631, 677; WujNT 85, 315 marg; SarnStat 993; vćiekaćie ſię do kośćiołá y ołtarzá/ do ſzukánia łáſki Duchá ś. z ktoreyby wam [posłom na sejm] był dány rozum y mądrość SkarKazSej 657a.

»moc Ducha Świętego« = virtus Spiritus sancti Vulg, PolAnt [szyk 30 : 4] (34): OpecŻyw 176; yey czyalo ſzwyąte przed wlanyem duſche bylo moczą ducha ſzwyątego oczyſzczyono PatKaz I 6v; PatKaz II 73v; WróbŻołt 17; KromRozm II x4; KrowObr 71v; Tha pochodnia ieſt ſłowo z mocą Duchá s. zá ktorego ſpráwą ſtawáią ſię mądre ſercá ludzkie/ kthore z przyrodzenia ſwego ſą tępe y ćiemne. BibRadz I 341 marg; Ale weźmiećie moc Duchá świętego gdy prziydźie ná was/ y będźiećie mi świádki w Ieruzálem BibRadz Act 1/8, I 381 marg, II 133 marg; GrzegRóżn B; RejAp 114; A Szcżepan s. iuż był pełen wiáry y moczy Duchá s. cżynił dziwy y znáki wielkye miedzy ludźmi. RejPos 22, 136v; RejPos Wiecz² 94v [2 r.]; KuczbKat 30, 120; Ale dochodźić tego po kármu [duchownego] mamy/ nie pátrząc ná odległość mieścá/ przez moc á śiłę Duchá ś. WujJudConf 255v, 250, 252, 256; RejPosWstaw [143²]v; BudNT Rom 15/13; KarnNap Bv; á przez Biſkupich rąk kłádzienie [przy bierzmowaniu]/ niechay moc Duchá S. bierzą. SkarŻyw 320; CzechEp 217; NiemObr 14; A Bog nádźieie niech was nápełni wſzelákiey rádośći y pokoiu w wierzeniu: ábyśćie obfitowáli w nádźiei/ y w mocy Duchá świętego. WujNT Rom 15/13, s. 314, 387, Act 1/8, Rom 15/19; Tákże y my/ ieſli niepowśćiągliwi będźiem/ á ćiał náſzych w pokućie nie ſtrudźim/ pálcá Bożego/ y mocy Duchá ś. ná ſercách náſzych/ [...] nie vczuiem. SkarKaz 119b. Cf »sprawa Ducha Świętego«.

»naczynie Ducha Świętego« = o św. Pawle; vas electionis Act 9/15 (2): Ná koniec/ ieſliżeby thák nie było/ thedy Páweł ſwięty (ktory był nacżyniem Duchá s. y oſwiadcżał ſie/ że thák wzyął od Páná) grzeſzył przećiwko Bogu/ iż tę ſwiątość przy vżywániu/ chlebem y winem názywał. RejPos Wiecz³ 96; On [Paweł] ktory nas zábijał y tu y indzie ná śmierć ſzukał/ owo ieſt: owo go wam ſtawię iáko ćichego báránká/ owo towárzyſz kazania náſzego/ owo nacżynie Duchá S. ráduymy ſię SkarŻyw 535.

»natchnienie Ducha Świętego« (31): myla panna przenablogoſlawnyeyſcha byla począta w proroczech przeſz nathchnyenye ducha ſzwyątego PatKaz II 54; A to prorocztwo tey ſybylle bylo znathchnyenya y uoley ducha ſzwyątego przeth dawnymy czaſy PatKaz II 57v, 85v; Abowyem ácz w ſercach ludzkich bog zakon ſwoy nowy nápiſáć przez Hyeremiaſſá proroká obyecał/ y nápiſał pálcem ſwoim/ to yeſt nádchnyenim duchá ſwyętego KromRozm II g4, g4v; KromRozm III A4v, C3v, E5v, 16; GliczKsiąż K3v; BibRadz II 143v marg; Tenći to ogień Pan náſz ſpuſzcża á zmiothuie wiernym ſwoim/ zápalenie á nádchnienie Duchá ſwiętego/ áby byli náwſzem vtwirdzeni. RejAp 72v, 36; RejPos 126, 325; WujJud 66; A tá ieſt przycżyná/ że Lukaſz ſwięty z nádchnienia Duchá S. on pirwſzy á dawny Koſcioł s táką pilnoſcią nam opiſuie. RejPosWstaw [143²]; KarnNap D2; SkarŻyw 26, 46, 178, 318, 536, 543; LatHar 128; Iáko te modlitwy dziatek/ pochodzące z nátchnienia Duchá świętego/ były wdzięczne y przyiemne Bogu WujNT 89, 198 marg, 463, 487, 811; od tego czáſu/ od którégo zá nátchnieniém Duchá świętégo/ wiáry Powſzechnéy poznawſzy iaſność [!] Koronę Króleſtwá Polſkiégo przyięliſmy SarnStat 987.

»nauczyciel (wiernych) Duch Święty« (2): Lecz kápłáńſtwo zakonu nowego wieczne ieſt/ y trwáć muśi do ſkończenia świátá: máiąc náuczyćielá Duchá ś. ktory go vczy wſzytkiey prawdy WujNT 184, Aaaaaa2.

»nauka Ducha Świętego« [szyk 7 : 1] (8): KromRozm II gv; Okázuie ſię tu twoie wielkie bluznierſtwo/ náprzećiwko wierze Swiętey krześćiáńſkiey/ ktory ták ſmieſz ſromoćić/ náukę Duchá Swiętego KrowObr 58v; Ale wnet łácna á krociuchna ieſth náuká Duchá s. káżdemu iáwnie opowiedzyaná przez Dawidá s. RejPos 228v, 290v; SkarŻyw 108; Co też opowiedamy nie przez wyuczone powieśći ludzkiey mądrośći: ále przez náukę Duchá (marg) świętego. ( —) [in doctrina Spiritus] duchownym duchowne rzeczy przyſtoſuiąc. WujNT 1.Cor 2/13, s. 815; A Bozka Duchá ś. náuká/ máiąc rzeczy bárzo wielkie/ [...] o ſłowá nie dba/ y owſzem proſtą y nizką wymową wielkość y máieſtat prawdy ſwey pokrywa SkarKaz 122a.

»objawienie Ducha Świętego« (15): boczyem anyely telko uyedzą zobyauyenya ducha ſzwyątego czo yeſt uolą boſką PatKaz II 51v, 32, 52 [2 r.], 53, 54, 59v (9); PatKaz III 134; WróbŻołt qq2; KromRozm III I5v; KrowObr 22v; Gdyſz wiárá nie ieſt tylko z ſamego obiáwienia Duchá świętego/ ále też y z ſłuchánia/ wedle Apoſtołu/ do vchá. SkarJedn 14; SkarŻyw 47.

»Oblubienica Ducha Świętego« = Matka Boska (1): Bądź pozdrowioná oblubienico Duchá ś. nagodnieyſza. Bądź pozdrowioná mátko Páná náſzego Iezuſá Chryſtuſá przenadoſtoynieyſza. LatHar 38.

»ogień Ducha świętego« (7): RejAp 72v, 73v, 171; maſz Páná Bogá pilnie prośić/ áby oźiębłe ſerce twoie/ ogniem Duchá ſwego świętego zápalił/ á pobudził ćię ku pokućie prawdziwey. KarnNap D; gdy vſłyſzał o krzyżu/ wzbudziło ſię ſerce iego/ y ogniem Duchá S. zápaliło. SkarŻyw 73; RAcż palić ogniem Duchá świętego nyrki náſze/ y ſercá náſze LatHar 182 [idem] 618.

»owoce Ducha Świętego« (2): KromRozm I B3v; Dwánaśćie owocow Duchá S. Ták ie Apoſtoł Páweł do Gálátow w piątym [Gal 5/12] wylicża LatHar + + +.

»oświecenie Ducha Świętego« (8): ona [Maryja] uyedzyala z oſzwyeczenya ducha ſzwyątego yſz ona myala zoſtacz matką ſyna bozego PatKaz II 80, 50v, 55, 79v, 80v; RejPos 116, 120v; O Pánie BOże/ ktoryś dniá dźiśieyſzego ſercá wiernych twoich/ przez oświecenie Duchá S. vmieiętnośćią y rozumem obdárzył LatHar 366.

»pismo Ducha Świętego« = Pismo święte (3): Czemu ſobie Czárnokxiężnicy/ ná ono piſmo Duchá Swięthego niewſpomieniećie/ iáko nápiſał Moiżeſz KrowObr 93; A batzyſz iuſz twoy fáłſz/ iáko ſie nierymuie ſtym piſmem Duchá Swiętego/ áby Apoſtołowie mieli opuśćić żony KrowObr 224, 223.

»pocieszenie Ducha Świętego« = zesłanie Ducha Św. (1): A ták po w niebo wſtąpieniu Páná Kryſtuſá/ wroćili ſie zwolennicy od gory Oliwney do Ieruzálem/ trwáli w modlitwach ſpolnych áż do pocieſzenia duchá ſwiętego/ s pánną Márią y z inemi niewiáſtámi. BielKron 139v.

»Duch Święty pocieszyciel, cieszyciel, parakletus« = Paraclitus Spiritus Sanctus Vulg [szyk 19 : 9] (26 : 1 : 1): O pocieſſycielu duſſny duchu ſwięty/ twą ſprawą ij zatzmienijm/ ſynam bożégo pocżęla OpecŻyw 147, 96v; przez dziwne wſtąpienie twe/ przez przyſzcie ducha święte^go pocieſzyciela/ przez dzień ſtraſzliwego ſądu/ [...] wyſluchay mie panie TarDuch D5; Iż teſz Duchá świętego poćieſzyćielá/ y Duchá prawdy/ zwolennikom ſwoim poſlał y dziś niewidomie poſyła KrowObr 50, 93; GrzegRóżn L4v, M; A kochay ſie w tym co thu Duch s. pocieſzyciel twoy powieda tobie przez vſtá ſtárcá tego Symeoná s. RejPos 30, 70v, 129v, 136v, 137v, 142v [2 r.], 150v; CzechRozm 20; Cieſzyćielu Duchu święty/ tyś od Apoſtołow w dárzech zacnych przyięty/ przez ćię mądrośći ſą nábyli ArtKanc H15, I6v, K14v; Ciebie też po wſzyſtkim świećie święty Kośćioł wyznawa. Oycá niezmiernego Máieſtatu: Chwálebnego też/ y prawdźiwego á iednorodnego Syná twego: Y Duchá świętego Párákletá. LatHar 573, 17, 176, 547; Lecz poćieſzyćiel Duch ſwięty/ ktorego Oćiec pośle w imię moie/ onći was wſzytkiego náuczy WujNT Ioann 14/26 [przekład tego samego tekstu OpecŻyw 96v, CzechRozm 20], s. 362, 366, 392, Bbbbbb. Cf W formułach modlitewnych, »pocieszyciel a Duch Święty«.

»przybytek, kościoł, dom Ducha Świętego« = ciało ludzkie; templum Spiritus Sancti Vulg [szyk 28 : 1] (21: 7 : 1): SeklWyzn e4; wiele takich ktorzy odrzuciwſzy vczciwe małzonki ſwoie pſodtliwie znierządnymy niewiaſtamy przebiwaią y czynią ſciała ſwego a przibytku ducha ſwiętego cialo kurewſkie iako ſwięty Paweł mowy j. Corint. vj. cap. SeklKat K3, K2, L, V2v, Yv; dziękuiemy Pánu Bogu/ offiáruiąc mu [...] y ciáła náſze właſne/ kthore ſą przybytkiem Duchá Swiętego KrowObr 178v, 116; A coż owſzem rozumieć możemy/ iákie ieſt ſrożſze rozgniewánie [Boga] nád tym domem á koſciołem Duchá iego ſwiętego/ nád tym nędznym cżłowiecżeńſtwem náſzym RejPos 194v; Gdyż ſerce twoie/ thák iáko ie piſmo zowie/ ieſt dom á przybytek Duchá s. RejPos 351v, 134, 180v, 198, 203, 284 (9); BiałKat 153v; WujJud 60v; Piſmo święte roſkázuie/ áby Ciáłá wiernych ludźi/ ktore ſą Duchá ś. przybytki/ [...] vcżćiwie były bez zabobonow wſzelákich w źiemię pochowáne. WujJudConf 200; Ciáło lepak ktoreby miáło być cżyſtym przybytkiem ábo koſciołem Duchá ſwiętego/ bywa pomázano obżárſtwem y piyańſtwem. RejPosWstaw [110³]; SkarŻyw 16; ReszList 182; LatHar 504, 618; Aza niewiećie iż członki wáſze (marg) ciáłá wáſze. G. (‒) ſą kośćiołem Duchá świętego ktory w was ieſt WujNT 1.Cor 6/19, Yyyyy v; SkarKaz 386a; SkarKazSej 700a.

»przywiedzienie Ducha Świętego« (2): káżdy poſtępek náſz/ káżde ſtánowienie náſze/ nie miáłoby być inácżey ſpráwowano áni ſtánowiono/ iedno áż s práwego przywiedzienia Duchá s. kthore nam ieſt ſzyroce zoſtáwione w ſwiętym piſmie iego/ y w náukach iego. RejPos 70, 70v.

»słowa Ducha Świętego« [szyk 32 : 4] (36): według ſlow Duchá S: Płod dobrych Pan Bog ſſcżęsćić będzye/ álbo będzye zbáwyoná mátká przez płod ſwoy. GliczKsiąż Cv; thedy ony ſlowá Duchá Swiętego ſą nieprawdziwe/ ktore Sálomon mowił/ do Bogá. KrowObr 166, 12, 83v [3 r.], 111, 139, 151v [2 r.] (25); RejAp 196, 198, Ee; RejPos 298v, 321v, 354; Złote Duchá ś. sł[o]wá prze vſtá Le[o]ná. SkarJedn 185 marg; Bo ácż obiedwie [siostry] ku ſłuſzbie Bożey gorącey/ ſwoią mądrą odpowiedzią y ſłowy Duchá S. wzruſzył SkarŻyw 200, 517; Ná iáſnieyſze tedy wyrozumienie y wykład tego ártykułu weźmiem Apoſtołá ś. ſłowá/ ktore do Zydow piſze/ mowiąc (Przyſtąpiliśćie do Syońſkiey gory Ieruzálem niebieſkie^go/ [...]) Z ktorych ſłow Duchá ś. obaczym zá pomocą Bozką do iákiegoſmy miáſtá vwierzywſzy w Chryſtuſá przyſtáli SkarKaz 633b. Cf »słowa pańskie a słowa Ducha Świętego«.

»sprawa Ducha Świętego« [w tym: przez sprawę (19), za sprawą (16), sprawą (15)] [szyk 91 : 1] (92): Odpowiedziál Gabriel: Totz będzie ſprawa ducha ſwiętego/ ktory oſobną laſką napelni żywot twoy / zamku dziewitztwa twégo nieporuſſaiątz. OpecŻyw 8v, 9v; PatKaz II 48, 73; Y onoć nye było bez ſpráwy duchá S. gdy ná yedno krotkye kazánye Pyotrowo/ trzy/ ná drugye dwá tyſyące ludźi ſye náwrociło KromRozm II g4v; wyele rzeczy ku wyerze á zakonowi krzeſciyáńſkyemu należących ápoſtołowye ſpráwą duchá śwyętego/ nye ná piſmye/ ále vſtmye [podali] KromRozm II iv, d2v; KromRozm III C4; Słowo Páńſkie iáko myecż ogniſthy ſpráwą duchá ſwiethego przenika ſercá ludzkye. LubPs E3 marg, G4, Z2, Z3 [2 r.]; BibRadzBaz ktv; W tey rzece S. Ian Páná Kryſtuſá okrzćił ſpráwą duchá ſwiętego. BielKron 264v; RejAp 2, 3, 7, 46, 85v, 188; Dziwna ſpráwá Duchá ſwiętego/ iż wypełnił wſzytki Prorocthwá o národzeniu Páńſkim. RejPos 18v marg; iż Pan dał Apoſtołom ſwoim Duchá ſwego ſwiętego/ áby inſzemi żadnemi ſpráwámi áni wymyſły/ nie rozeznawáli vpadkow ludzkich/ iedno zá ſpráwą Duchá s. w piſmiech ſwiętych poſtánowioną. RejPos 121v, 16v, 18v [2 r.], 21, 70v, 141v (38); RejPosWiecz³ 97, 97v [2 r.], 99v; z nátury ſwéy wodá tego miéć nie możé/ co ná chrzćie czyni: ále mocą Bożą y duchá S. ſpráwą BiałKat 241; RejZwierc 196, 196v, 197 [2 r.]; WujJud 72v; WujJudConf 106; RejPosRozpr b4v [2 r.]; Wielkieć to ſą cudá/ ále to wſzytko ieſt ſpráwá Duchá ſ. RejPosWstaw [143²]v, 41v, [143⁴]v; A to wſzyſtko dzieie ſie mocą á ſpráwą Duchá Swiętego dzieie [!]/ zá łáſką y miłoſierdzim Bożym/ przez Iezu Chriſtá Páná y Zbáwićielá náſzego. KarnNap Bv, B, Cv; SkarŻyw 108; ReszPrz 79; Spráwą Duchá świętego rádę zácżynaymy/ A mieyſce ku Seymowi ſłuſzne obieraymy. BielSjem 16; ArtKanc E6v; NIenágániona nigdy ſpráwá Duchá świętego/ przywodźi ćię do tego teraz/ w Kośćiele Bożym/ o duſzo moiá miła LatHar 393, 7, 483; WujNT 51 [2 r.], 195, 330; SkarKaz 578a; Lecz do rządow y do ſądow świeckich/ kroleſtwá Chrześćijáńſkie wnętrzney ſpráwy Duchá ś. potrzebuią/ ktora ſię pilnośćią y vmieiętnośćią wſzeláką praw wſzytkich 1udzkich/ y nabożeńſtwem nábywa. SkarKazSej 700a.

»świątnica Ducha Świętego« (1): Proſſᾳ: cyα nablogoſlawnyeyſſa dzyewyce maria koſcyelye pańſky ſwyᾳtnyco ducha ſwyαtego abi ſyᾳ: prziczinyla zamnᾳ. BierRaj 17.

»świadectwo Ducha Świętego« [szyk 20 : 1] (21): I záſię: Niebo ſiedzenie moie/ á ziemiá podnoſſkiem nog moich. To ſą iáſne ſwiádectwá Duchá ſwiętego. KrowObr 165v; Tu maſz ſwiádectwo/ nie Cypryaná/ áni Grzegorzá/ áni żadnego innego Doktorá/ ále ſwiádectwo Duchá Swiętego. KrowObr 181 v; Ale tzemu pierwey nie ſſli do piſmá Swiętego/ y nieprzetzytali onego ſwiádectwa Duchá Swiętego KrowObr 231v, 14v [2 r.], 84v, 113v, 122v, 148v (21).

»trąba Ducha Świętego« [o apostołach] (3): KrowObr 148; Theodoryt Biſkup Cyro/ do Leoná Papieżá ták piſze po Grecku: Ieſli Páweł/ powiáda/ trąbá Duchá S. vćiekł ſię do Piotrá/ áby tym ktorzy w Antyochiey o zakonie gadáli/ wątpienie roſtrzygnione y rozwiązáne przynioſł: dáleko my więcey podłemi będąc/ do ſtolice Apoſtolſkiey vćiekamy ſię SkarJedn 129; Co ná tey drodze ſpráwili/ á iáko wiele ći dwá wielcy Apoſtołowie y trąby Duchá S. [Paweł i Barnaba] Pogáńſtwá do wiáry S. obroćili/ y co teſz vćierpieli/ kśięgi dzieiow Apoſtolſkich wypiſuią. SkarŻyw 536.

»wiatr Ducha Świętego« (2): Leop *B4v; Tedy ná onego Kápłáná gdy Mſzą miał/ puśćił ſię wiátr duchá S. y roſtopniało ſerce ná dobrodzieyſtwá y łáſkę onę/ ktorą cżyni nám v ołtárzá SkarŻyw 580.

»zesłanie Ducha Świętego« [szyk 14 : 9] (23): Panna gdy po w niebo wſtąpieniu/ ij ducha ſwiętégo zeſlaniu/ ſama na ziemi zoſtala/ na mękę ſyna ſwe^go częſto wſpominala OpecŻyw 176, 175 [2 r.]; OpecŻywSandR nlb 6; [to pienie] Też wyſlauia dobroći pod figurą ktore dał pan bog koſciołowi ſwemu/ iako żeſlanie ducha ſwiętega [!] widome. WróbŻołt V6; KromRozm III G4v; BiałKat 116; WujJud 43v; SkarŻyw 600; ArtKanc H16v; Nákoniec [Mszy św.] przeżegnániem kapłáńſkim/ wyraża ſię Duchá S. w dźień Swiątecżny zeſłánie. LatHar 80, 339, 503, 515, 586; Oto prawdziwy kośćioł Chriſtuſow/ ktory on po ſobie zoſtáwił/ było ono widziálne zgromádzenie/ ktoremu roſkazał poſpołu mieſzkáiąc czekáć zeſłánia Duchá S. WujNT 397; A te obádwá dni kośćioł S. kożdego roku nabożnie obchodzi/ ná pámiątkę zmartwychwſtánia Páná náſzego y zeſłánia Duchá Swiętego. WujNT 402, 399 [2 r.], 400 marg, 403, 510; SiebRozmyśl [L3].

»znak Ducha Świętego« [szyk 8 : 1] (9): Wezmi pierśćień wiáry/ znák Duchá Swiętego/ ábyś wezwáną byłá oblubienicą Bożą/ ieſliże mu będzieſz wiernie y tzyśćie ſlużyłá. KrowObr 150, 150 [4 r.], 150v, Ss2, Tt4; RejPos 9.

»zrządzenie Ducha Świętego« (4): y ſtala ſyą [Maryja] przed wſzemy vyeky mathką boſtwa, a to zrządzenya ducha ſzwyątego PatKaz II 43v, 48; zrządzeniem Duchá świętego/ przymnażay Kośćiołá twego ArtKanc M15v, A19.

Zestawienia: »grzech przeciw (przeciwko) Duchowi (-u) Świętemu« (18): Pytanie. Ktore ſą vczinki á grzechy przeciw duchu ſwiętemu? SeklKat P3, P4; Grzéch (mowi) przeciwko duchowi świętęmy[!]/ktory ieſt tak cięſzki/ że j téſz piſmo zowie grzechem na śmierć MurzHist Q; BibRadz II 133 marg [2 r.]; RejPos 180v, 245 marg; Grzech przećiw Duchowi świętemu nie będzie odpuſzcżony/ áni ná tym świećie áni ná przyſzłym SkarŻyw 337; LatHar +++2; Wſzákże iednák miedzy wſzytkimi grzechy przećiw Duchowi ś. (ktorych ſześć miánuią) ieden tylko ieſt ktory zgołá nie bywa odpuſzczony WujNT 51, 48, 51 [2 r.], Yyyyy 3v; WysKaz 37; PowodPr 41; SkarKaz 382b, Oooov a.

»klasztor Świętego Ducha« (1): [Jagiełło] kośćiołow wiele pozákłádał: w Lublinie S. Brygidy/ z námowy pierwſzey żony Edwigi/ klaſztor S. Duchá w Sącżu: też pánny Máryey ná piaſku przed Krákowem BielKron 387v.

»szpital Świętego Ducha« (6): [Innocencyjus papież] Ten w Rzymie mieſcie Leoninie ſzpital ſwiętego duchá záłożył dzyećinny BielKron 182v; Tenże Iwo ſzpytal S. Duchá ná Prądniku/ ktory pothym do Krákowá przenieſiono/ zbudował BielKron 359v, 189v [2 r.]; Dźiatkam ktore mátki porzucywáią/ álbo ſierotkam/ w iednym ſzpitalu ś. Duchá/ chowaią vſtáwicżnie około dwu ſet mámek dla odchowánia ReszHoz 132; ReszList 166.

»Zesłanie Ducha Świętego, dzień zesłania Ducha Świętego« = uroczystość Zesłania Ducha Świętego, Zielone Święta [szyk 3 : 2] (3 : 2): áż do thego cżáſu/ tho ieſt/ áż do zeſłánia Duchá ſwiętego od Adwentu/ wſzytki piſmá á náuki/ ſciągáły ſie o ſpráwach ſwiętych Boſtwá y cżłowyecżeńſtwá Páná náſzego. RejPos 156; RejPosWstaw 143v; [Święta w Kościele] Tákie ieſt Národzenie Páńſkie/ Obrzezánie/ Zmartwychwſtánie / w Niebo wſtąpienie/ Duchá S. zeſłánie/ y kilká inſzych. LatHar 322; W dźień chwálebny zeſłánia Duchá świętego/ áż do świętey Troyce/ modlitwy. LatHar 365, [++3]. Cf Wyrażenia przyimkowe.

Szeregi: »Bog i (a, albo) Duch Święty« (6): Skąd możeſz rozumyeć/ iż tám Bogá y duchá S. nyemáſz/ kto nyepokoy á roſtyrki ſyeye. KromRozm I C; Stąd możeſz bez wſſelákyey wątpliwoſći poznáć/ iż tá Luterſka náuká nye yeſt z Bogá álbo z duchá S. KromRozm I K2, C2v; KromRozm II ſ2v; Abowiem tu Ian ſwięty iákoby pálcem vkazał ty/ być z Bogá/ y z Duchá ſwiętego KrowObr 65v; áby [szatan] odſzedł od niego/ á prawdziwemu y żywemu Bogu/ y Duchowi świętemu mieyſce dał KarnNap B3v.

»(Pan) Krystus (a. Chrystus) i Duch (jego) Święty« (10): Kryſtus y duch yego śwyęty nigdy do tych czáſow koſcyołá ſwego nye opuſćił KromRozm I Fv, F3, N3v; KromRozm II t, v4; KromRozm III C2v, D8, G6; iákoż więcey my pewni być mamy/ że Pan Chriſtus y Duch iego święty nigdy nie opuśći ſtolice Piotrá S. WujNT 354, 124.

»pełen mądrości i Ducha Świętego« [szyk 3 : 3] (6): Abowiem iáko tu Ewányelia ſwiádcży/ iż potym ſzedł z rodzicmi ſwemi/ á był im poſłuſzen/ á roſł w młodośći ſwoiey/ będąc pełen mądrośći á Duchá s. RejPos 40v, 22; BudNT Act 6/3; Swięći Oycowie oni zakonu nowego/ Pełni będąc mądrośći y Duchá świętego. V ſámych Apoſtołow ták ſię náucżyli/ To piſmámi ſwoimi też nam oświadcżyli. KołakSzczęśl C2; Vpátrzćieſz tedy/ Bráćia/ miedzy ſobą śiedmi mężow dobre świádcctwo máiących/ pełnych Duchá ś. y mądrośći [plenos Spiritu sancto et sapientia]/ ktorebyſmy przełożyli nád tą ſpráwą. WujNT Act 6/3 [przekład tego samego tekstu RejPos 22, BudNT], s. 419.

»Duch Święty i moc« [szyk 4 : 2] (6): BudNT Act 10/39 [38]; My z łáſki Bożey/ iednegoż ſyná Bożego wyznawamy/ ktorego Bog wzbudźił mocą ſwoią/ y duchem ś. z naśienia Dawidowe[go] NiemObr 104, 97, 103 [2 r.]; Ieſuſá onego z Názárethu iáko pomázał Bog Duchem świętym y mocą [Spiritu sancto et virtute]: ktory chodźił czyniąc dobrze/ y vzdrawiáiąc wſzytkie opánowáne od dyabłá: ábowiem z nim był Bog. WujNT Act 10/38.

peryfr. »mądre a Ducha Świętego słowa« = mądre a natchnione (1): ſłyſząc mądre á Duchá S. ſłowá w młodzieńcżyku onym Zakonnik on: muśiał mu obiecáć/ wroćić ſię názad/ y wziąć go z ſobą SkarŻyw 133.

peryfr. »Ducha Świętego pełno a mocne słowa« = natchnione a mocne (1): á Kśiążę widząc przenaświętſze ćiáło Boże w ręku iego/ y ſłyſząc ony Duchá S. pełne á mocne ſłowá: drzżeć y práwie drewnieć pocżął/ á iáko zárożony [!] vpadł ná ziemię. SkarŻyw 165.

»słowa Pańskie a słowa Ducha Świętego« (1): A pilnie vważay/ [...] kthory ieſt duch s prawdy/ gdyż żadny iny nie ieſth/ iedno kthory ieſt z Duchá s. á iż nic inſzego nie powieda/ iedno ſłowá Páńſkie/ á ſłowá Duchá s. RejPos 121v.

»pocieszyciel a Duch Święty« (1): gdyż ſie nam Oycem ſwym miłośćiwym dopuśćić zwáć racżył/ áby tym to pocieſzycielem á duchem ſwiętym ſercá á myſii [!] náſze obiáśnić racżył/ ábychmy go iáko Bogá Oycá ſwoiego poznáć mogli. RejPos 142v.

Szeregi oznaczające Trójcę Świętą:

»Bog (Ociec), Słowo, (i) Duch Święty« = Pater, Verbum et Spiritus sanctus Vulg, PolAnt (10): Abowiem trzey ſą ktorzy świádcżą ná niebie/ Oćiec/ Słowo/ y Duch święty/ á ći trzey iednoć ſą. BibRadz 1.Ioann 5/7; Tedy w iednym Bogu trzech ſproſnie pokázuieſz/ Oycá á Słowo iego y Duchá świętego/ Proſzę ćię coż to zá Bog z wykłádu twoie^go? GrzegRóżn N, K, M2; BiałKat 11; BudNT b3, b8v; WujNT 13 przedm, 1.Ioann 5/7; SkarKaz 274a.

»(Bog) O(j)ciec, (i) Syn, (i) Duch Święty« (264): Tho nam racz dacz bog oczyecz. y Szyn y duch ſzwyᾳthy PowUrb +4v; OpecŻyw 103v, 171, 185, 186v; PAnie Boże wſzechmogączy/ ociecz y Syn/ y duch ſwięty/ daymi zwicięſtwo naprzeciw nieprzijacielom moim TarDuch D6v, ktv, A4, A5v, A8, Ev, E4; RejPs 59v, 69v, 70v, 99v, 220; LibMal 1544/84 [2 r.], 1544/84v, 1554/189v; Tegoż wierzę być troiakiego w perſonach/ oicza/ Syna/ y Ducha ſwiętego/ iednym bogiem być w iſnoſci/ y w mocznoſci. SeklWyzn B, d3, d3v [2 r.]; SeklKat C2, C3, D3, G4v, N3v (13); KromRozm I K3, L4v; MurzNT Matth 28/19; KromRozm II c, x2v; GroicPorz k2; KrowObr A4, 10v, 32v, 33v [2 r.], 41 (27); BibRadz I 6v marg; BielKron 149, 348v; Iednę Iſtność má/ Oćiec/ Syn/ y Duch S. Abo iedná Iſtność poſpolitha ieſt Oycowi/ Synowi/ y Duchowi S. Ieden Bog we Trzech Perſonách. Trzy Perſony w Iednym Bogu. GrzegRóżn D4, kt, A4 [2 r.], A4v [3 r.], C4v, D4v (37); SarnUzn A4v, F, F8v, G, G7, H4v; Ociec Sin y Duch ſwięthy ieden nie rozdzielny Bog. RejAp 188v marg, 7 [2 r.], 67, 182v, 188v, 190v [2 r.] (13); HistRzym 97, 100v [2 r.]; RejPos A6v, 136v, 137, 138 [2 r.], 148 (15); RejPosWiecz³ 98v; Znák ten chrzeſt ieſt: przy którym ieſt wzywánie imieniá Bożégo Oycá/ Syná/ y Duchá S. Bogá w Tróycy iedynégo BiałKat 257, 8v, 9 marg, 71, 108v, 110v (10); KuczbKat 80, 125 [3 r.]; RejZwierc 9v [2 r.], 27v, 28v, 196v; WujJud 20, 99, 170; Przetoż w Imieniu Oycá Syná y Duchá S. iednego wyznawamy Bogá/ ktore imię B O G/ należy do możnośći nie do właſnośći. WujJudConf 23, 8, 22, 23; BiałKaz N; BudNT Matth 28/19; CzechRozm A4, 13, 19, 43, 257, 267; KarnNap A4v, Bv, B2, B3, B4v, C, G; SkarJedn 271; SkarŻyw 16, 134, 258, 319, 388 (9); StryjKron 140; CzechEp 184, 248, 262, 322; iż ſię tego żadnym ſpoſobem cżynić nie godźiło/ áby raz ochrzcżonego/ ná imię oycá/ y ſyná/ y duchá ś. choćiaż przez naywiętſzego Heretyká/ znowu chrzćić miano. NiemObr 150, 95, 126, 134, 135, 149; ArtKanc D2, G16v, K12v, V13; Naprzod tego nas vcży/ iż trzy ſą Boſkie perſony/ álbo oſoby. Oćiec/ Syn/ y Duch S. LatHar 376, 4, 16, 44, 60, 61 (26); KołakSzczęśl C4v; WujNT przedm 6 [2 r.], s. 374 marg, 576, 611 (10); SiebRozmyśl K2v, M [2 r.]; W boſtwie liczby nie máſz dwoiákiey/ áni troiákiey. bo ſię boſtwo nie dźieli: ále tylo w ſámych perſonách z ſtrony pochodzenia iedney od drugiey/ tám liczbá ieſt trzech/ Oycá/ Syná y Duchá ś. SkarKaz 276b, 274a, 275a, 276a [5 r.], 516a. Cf W formułach modlitewnych lub w przysięgach.

»Bog Ociec, Bog Syn, Bog Duch Święty« (4): Sárnicki ták wierzy/ y ták vczy/ iż Bog w Tróycy iedyny nie ieſt/ ále iż ſą trzey między ſobą w náturze rózni/ Bóg Oćiec/ Bóg Syn/ Bóg Duch S. OrzQuin V3v; SarnUzn F8v, H; ArtKanc J6.

Wyrażenia przyimkowe: »o Świętym Duchu« = w święto Zesłania Ducha Świętego (2): Látá Páńſkiego 1025. MIeſzko wtory ná Kroleſtwo Polſkie o świętym Duchu wybran w Poznániu BielKron 346, 419.

»o Świętym Duchu« = ku czci Ducha Świętego (7):

~Zwrot: »śpiewać o Świętym Duchu« (1): chłopi zápomnieli ſie/ áni ſie bronili/ áni vciekáli/ áni łáſki ſzukáli ſtali iáko ná celu/ tilko o Swietym Duchu ſpiewáli/ ſnadź chcieli áby bog od nich walcżył/ iáko Myncarz obiecował BielKron 202v.

Wyrażenia: »Msza o Duchu Świętym, o Świętym Duchu« (1 : 1): Krol Jego Miłość przyjechawszy [na Sejm] oczekiwał na Rad Koronnych zjechanie. A tak aż w drugą niedzielę była Msza o Duchu świętym, acz panow mało było Diar 19; BielKron 330.

»pieśń o Świętym Duchu, hymn o Duchu Świętym« (3 : 1): Pieſń o s: duchu/ noty Niemietzkié. Veni Creator. OpecŻyw kt, 177; Pieſń o ſwiętym duchu na proceſyią OpecŻywSandR nlb 6; Hymn Kościelny o Duchu S. Veni Creator. LatHar 35. ~

»u Świętego Ducha« = w (przy) klasztorze, kościele pod wezwaniem Świętego Ducha (2): Ithem thu weſchpitalyv v szwyethego ducha ſvknya schara y myecz parobku vkradl przed syedmya lyath. LibMal 1545/107v; Item v ſzwyenthego ducha theſz weſpithalyu ſchati skrzynka y ze dwvdzieſtha groſchi pyenyedzi przed thym nyedawno bila vkradla LibMal 1547/130.

»w Duchu Świętym« = hebr. mający Ducha Świętego, będący w natchnieniu (13): PatKaz III 132v, 140v; KromRozm I D3v; KromRozm III Q; Rozumieją temu dobrze IchM, że concilium chrześcijańskie, ktore jest w Duchu ś. zebrane, nie może nic stanowić, co by było przeciwnego Duchowi temu. DiarDop 101; BibRadz I *7; W Duchu ſwiętym przyſzedł [Jezus] do kościołá/ tám wyganiał przedáiące y kupuiące s kościołá Bożego BielKron 138v; RejAp 186v; iż Dawid nie o inſzym Pánu mowił áni rozumiał/ iedno o thym ktorego iuż widział w Duchu ſwiętym/ iż miał być Pánem iego y odkupicielem iego. RejPos 231v, 231, 231v [2 r.]; Abowiem ſam Dawid mowi w Duchu S. [in Spiritu Sancto] Rzekł Pan Pánu memu/ śiądź po práwicy moiey WujNT Mar 12/36.

W przen (2): CHłopu o ſwiętey Troycy trudny ſie węzeł zdał/ Kſiądz rzekł áby po troſze y domá przykład brał/ Maſz ſyná ſam bądź oycem/ żoná duchem ſwiętym/ [...] Przyſzedł potym do kſiędzá/ [.,.] [powiedział] Ale w duchá nie wierzę/ bo ten iedno tyie/ Co ſyn z oycem zárobi/ duch ſwięty przepije. RejFig Dd6.

Zwrot: »Duchem Świętym wlecić« (1): (podpisek) powiedział: Coć mamy wydać albo ukazać, kiedy tego nimasz u nas przy księgach, wiatrem ani Duchem swiętym nie mogło to wlecić ZapMaz IIG 78/407.

b. Istota niematerialna, bezcielesna, rozumna, dobra lub zła stworzona przez Boga, od Niego zależna (stąd duch Boży); ingerująca w życie ludzkie (512): KromRozm III A8; RejWiz A7; Arithmáncia o Anyelech/ o duſzach/ o cżárciech/ y o wſzytkich duchoch vcży. BielKron 46; A to ktemu/ iż [powietrze] teraz oſádzone ieſt duchy niewidomemi ták dobremi iáko y złemi. RejAp 175; ſłowo Zydowſkie Máleách [...] tákże iáko y greckie angelos: nie tylko ániołowi duchem od Bogá ſtworzonemu/ ále też y cżłowiekowi/ lub od Bogá lub też y od cżłowieká drugiego poſłánemu ſłuży CzechRozm 57v, 18, 57v; CzechEp 258, 259 [3 r.].

Szereg: »duch, (abo, i)anjoł« [szyk 9 : 3] (12): Wſzákże ie [te, ktore Bog zowie bogami] [...] ná dwie cżęśći rozdzielemy. Z ktorych iedni ſą duchowie/ ábo ániołowie: á drudzy ſą ludzie. Duchowie ábo ániołowie ſą dwoiácy: iedni dobrzy á drudzy zli CzechRozm 7v, 7v, 45v, 54v, 55, 56 (12).

α. Anioł; eudaemon Mącz; angelus, caelestis animus, caelestis mens, daemon, genius, nuntius, mens beata corpore semper vacans Cn (133): GlabGad L7 [2 r.]; Nie wątpiąc nic w ſwey wierze y w ſpráwach pocżćiwych/ Iż pewien towárzyſtwá w niebie duchow żywych. RejWiz 63, 119, 154v, 186v; Azaſz wſſyſtcy ángiołowie/ nie ſą duchowie ſlużebni [administratorii spiritus]: poſláni ná poſlugę dla onych ktorzy dziedzictwo máią przyiąć zbáwienia? Leop Hebr 1/14 [przekład tego samego tekstu BibRadz, WujNT, SkarKaz 635a]; BibRadz Act 8/29, Hebr 1/14, 12/23; KochSat B4; Pirwey ku gorze Wiſłá wroći ſię od Morzá. Niż zgasńie iego ſławá ná tey niſkiey źiemi/ Gdy ſpolnie będźie w Niebie z duchy ſzczęsliwemi. Prot E; RejAp 124; RejPos 249; CzechRozm 57v; DVchy prózné śmiertelnośći/ Dayćie cześć ná wyſokośći Pánu ze wſzech nawyżſzému KochPs 214; SkarŻyw 119; [Bóg] też inſzych wiele duchow ſtworzył/ ktore Aniołámi názywamy CzechEp 259; Iużeś w licżbie nieśmiertelnych duchow/ iuż nádźieie W ſkutek ſię tám obroćiły/ wiátr ich nie rozwieie. KlonŻal D4; A ia ćiebie chwalić Boże nie przeſtánę/ Tu w ćiele y ondźie kędy z duchy ſtánę. GrabowSet C2v, E3, O, V4v, X2, X3v; KołakCath B4; Wierſz y po źiemi płatny/ wierſz y w niebie w wadze/ Y tám wierſz duchy krzycżą Bogu wielkiey władze. RybGęśli D4; Y rzekł duch Philippowi: Przyſtąp/ á przyłącz ſię do wozu tego. WujNT Act 8/29 [cf: ánioł Páńſki mowił do Philippá WujNT Act 8/26], Act 10/19, 11/12, Hebr 1/14, 12/23; SkarKaz 634a, 635a, 663b.

W charakterystycznych połączeniach: duchy(-owie) chwalebne (2), czyste (2), doskonałe (4), dostojne, niecielesne, nieśmiertelne (4), niewinne, prożne śmiertelności, sprawiedliwe (5), szczęśliwe, szlachetne, tryumfujące, wieczne, wiekuiste, wielebne (3), żywe.

Wyrażenia: »duch anjelski« [szyk 3 : 2] (5): OpecŻyw 151; Nyebyeſki on [kościół]/ gdźye duchowye ták Anyelſcy/ yáko ludzcy teraz bez ćyał/ [...] pewney y wyeczney rádoſći vżywáyą KromRozm III B3; áni duch Páńſki wedle obietnic iego/ áni duch Anyelſki nie może zoſtáć áni długo wytrwáć przy złośćiwey á wſzego ſwowoleńſtwá nápełnioney duſzy iego RejPos 330; IAko wiele ieſt kropli morſkich/ y piaſku źiemſkiego/ y gwiazd niebieſkich/ y Anyelſkich Duchow/ ták wiele rázow bądź pozdrowioná z Synem twoim nacżyſtſza Mátko Boża LatHar 465, 567.

»duch Boży« = spiritus Dei Modrz (3): Tákże też y Saul znácżnie potym był pokáran/ gdy naprzod Duch Boży dobry od niego odſtąpił/ á duch go zły od Páná oſiadł 1. Sám: 16. v 14. CzechRozm 246, 140; ModrzBaz 23v.

»duch dobry« = eudaemon Mącz; spiritus bonus Vulg [szyk 9 : 4] (13): OpecŻyw 108v; Gdyby ſie kto bał cżar piy tę wodkę á bądz przeſpieczen/ y tam gdzie rad ſiadaſz dawſzi vchędożić pokroṕ tą wodką á będą przy tobie dobrzy duchowie ku pothwierdzeniu ciebie. FalZioł II 5d; WróbŻołt 142/10; Mącz 77b; żadny duch dobry ze złym ſie długo zgodzić nie może. RejPos 331, 115v [2 r.]; CzechRozm 7v, 18, 140, 246; LatHar 184. Cf »duch Boży«, »duch abo anioł«, »duchowie dobrzy a duchowie święci«.

»duch niebieski« [szyk 9 : 6] (15): Pieniem rozmáitem z orgány wołayćie doniego [...] ábowiem to ieſt powinien vczynić wſſelyáki duch tak niebieſki iáko ziemſki RejPs 220; RejAp 55, 156v; Iż iáko tu Pan niżey w Ewányeliey wſpomináć racży/ iż wſzytkim duchom niebieſkim wielkie weſele á wielka pociechá záwżdy ſie sſtáć muśi RejPos 165v; KuczbKat 400; SkarŻyw 589; Nie pokaże tego nigdy/ o świętych duchách niebieſkich z Bogiem kroluiących/ ábym kiedy co zle mowić y piſáć miał. CzechEp 78, 78; WisznTr 31; GrabowSet V4v; LatHar 230, 173, 234, 379. Cf »duch niebieski a duch błogosławiony«.

»duch pański« (6): Leop 1.Reg 16/14; Ale iáka tho muśi być doſtoyność á powagá thych duchow Páńſkich? RejAp 159v, 130, 159v; RejPos 71 v, 115v.

»duchy sługi Boże« (1): Nie mowić tám Máláchiaſz o ániele iákim/ duchem wprzod będącym: ták iáko my/ to ſłowo greckie poſpolićie o ániołách/ angelos/ wykłádamy/ rozumieiąc to o onych duchách ſługách Bożych CzechRozm 57v.

»duchowie święci« [szyk 38 : 4] (42): A kiedy tego niechcą y ſwięći duchowie/ Przecżże wáſzy máią chcieć tám zyemſcy oſłowie RejWiz 179; vpadńmy poſpołu s tymi duchy ſwiętemi przed tym ſwiętym máyeſtatem Páná tego RejAp 56; Tho wiemy iż w niebie ieſt wielki pokoy/ miłość á iedność miedzy duchy ſwiętemi RejAp 102; Powiedáią ći duchowie ſwięći o Pánie ſwoim/ iż on iedno ſam ieſt wſzechmogący/ iż on iedno ſam ieſt Krolem ſwiętym RejAp 129v, 53v, 54, 54v [3 r.], 55, 61 (35); RejPos 345v; RejZwierc 1v; CzechEp 78 [2 r.]; SkarKaz 636b. Cf »anjelski i duchow świętych«, »duch niebieski«, »duch abo anioł«, »duchowie dobrzy a duchowie święci«.

Szeregi: »(ani) duch, (abo, albo, i, a, to jest, ani) anjoł« [szyk 19 : 4] (23): KromRozm III A7, A8v; A ieſliż mu co powiedźiał Duch ábo Anioł/ nie ſprzećiwiaymyż ſię Bogu. BibRadz Act 23/9; Eudaemon, Dobry ániół álbo dobry duch. Mącz 77b; oto ſłuchay iż Anyeli y duchowie ſwięci wołáią dawáiąc cżeść á chwałę ſiedzącemu ná máyeſtacie Bożym y Báránkowi. RejAp 68v, 68v, 147v, 162; RejPos 115v [2 r.]; RejZwierc lv; CzechRozm 7v, 46; Gdzie ſtworzył y oſadził Anioły y Duchy ony/ woyſká/ mocy ſwey niezlicżone/ vfce ná dziewięć chorow rozdzielone/ vſzykowány poczet chwały ſwoiey/ y ſługi świátłośći ſwey. SkarŻyw 258; KochTr 21; CzechEp 100, 213; ArtKanc J3; LatHar 234; WujNT Act 23/9; Iáko Anyoł y duch nie ma kochánia w ćieleſnych dobrách/ bo ćiáłá nie ma SkarKaz 118a, 122b, 634b.

»anjelski i duchow świętych« (1): W niebie dwá ony ſtany/ zwłaſzczá Anyelſki y duchow świętych [Jezusowi się kłaniają] SkarKaz 634b.

»duchowie dobrzy a duchowie święci« (1): A iáką záſię żáłość á ſmętek máią duchowie dobrzy á duchowie ſwięći/ pátrząc ná ony obłędliwe bráćiſzki ſwoie RejPos 115v.

»duch niebieski a duch błogosławiony« (1): A to był Duch niebieſki á duch błogoſłáwiony. RejAp 191v.

β. Diabeł, czart, demon, szatan oraz jego działalność w duszy ludzkiej; cacodaemon, genius ater, malus genius, genius sinister, orcus Cn [Występuje zwykle z charakterystyczną przydawką lub zaimkiem] (356): Tu możeſs vbacżytz niewymowną pokorę zbawiciela ſwego/ ktory ſie tak poddál niſko duchowi potępionému/ a to wſſytko dlá zbawieniá twégo OpecŻyw 37v; BielŻyw 91; Bo ieſli ducha tego rady będźieſz naśladowáł/ krom wątpieniá zginieſz MurzHist M3; MurzNT Luc 10/20, 11/26; niechay tám niebędzie Duch powietrza/ y záráżenia/ y niechay odſtąpią zdrády potáiemne nieprzyiaćielá. KrowObr 71v, 84, 103; Ale owy [wiatry] ſzkodliwe co ſzkody dzyáłáią/ Ci od duchow powietrznych/ wierz mi tę moc máią (marg) Wyátr cżárći źli burzą (‒) RejWiz 149v, 138v, 150; Leop Iudic 9/23, Eph 2/2; A przethoż oto teraz podał Pan duchá kłamliwego w vſtá tych wſzytkich prorokow twoich BibRadz 2.Reg 22/23 [przekład tego samego tekstu BielKron [85²]]; ábowiem duch cudzołoſthwá w wiodł gi w błąd/ ták iż opuśćiwſzy Bogá ſwego zcudzołożyli ſię. BibRadz Os 4/12, 3.Reg 22/21, 22, II 141 marg; BielKron 19, [85²]; Mącz 120d; Apoſtoł piſze iáką burdę máią Anyeli ſwięći z duchy przewrotnemi RejAp CC2v, 137 marg, Ff2; Ewányelia Niedziele ſyodmey po Nowym Lecie/ ktorą nápiſał Lukáſz s. w VIII. Przećiwko duchom fáłecżnym á náukam omylnym. RejPos 62; to iuż zrozumieſz/ iż ſpráwy Duchá Bożego w tobie nie máſz: ále iuż duch ſprzećiwny w wodzi cie w roſpácż á w wątpienie o Pánu twoim. RejPos 139, 77, 113v marg, 114v, 115v [2 r.], 117 (13); RejPosWiecz² 93v; RejPosWiecz³ 98v; RejZwierc 199 [2 r.]; A iáko był Duch ś. zgromádźił ięzyki w iedność wiáry, ták też Duch pychy roſproſzył ięzyki ná rozmáite wiáry. WujJud 132v; HistHel D2; CzechRozm 18, 178v; SkarJedn 19; Cżaſu iednego mátká iedná ſyná mu przywiodłá wielkiego żárłoká/ ktory miał duchá obżárliwego SkarŻyw 35; Lekárſtwo ná pokuſę duchá bluznierſkiego. SkarŻyw 294 marg, 290, 584; CzechEp 359; Nieprzyiaćielſki duch/ pośmiechem trapi/ Wybaẃ z przykrośći/ niż mnie śmierć záłapi. GrabowSet I, Dv, Lv, X2; O Pánie BOże/ ktory imię wielebne IEzuſá Chryſtuſá/ [...] vcżyniłeś wiernym twym wdźięcżne y przyięmne á przeklętym duchom boiáźliwe y ſtráſzliwe LatHar 343, 410, 476, 670; A gdy był wieczor/ przywiedli mu wiele opętánych: y wyrzucał duchy ſłowem [obtulerunt ei multos daemonia habentes: et eiciebat spiritus verbo]: y wſzytkie ktorzy ſię zle mieli vzdrowił. WujNT Matth 8/16; Náuczyćielu/ przywiodłem do ćiebie ſyná mego/ ktory ma duchá niemego [spiritum mutum]. WujNT Mar 9/17[16]; dźiewká niektora co miáłá Duchá wieſzczego [spiritum pythonem]/ zábieżáłá nam: ktora zyſk wielki pánom ſwym czyniłá wrożąc. WujNT Act 16/16, Mar 9/20, 25, 26, s. 207 marg, Luc 9/39 (16); Puśćił miedzy nie [Egipcyjan] P. Bog Duchá wártogłowá [spiritum vertiginis Is 19/14]/ y byli przyczyną błędow Egiptu SkarKazSej 675b.

W charakterystycznych połączeniach: duch bluźnierski (3), błędny, cudzołostwa, fałeczny, fałszywy, kłamliwy (3), łżywy, nieprawdy, nieprzyjacielski, niespokojny, niewidomy, obłędliwy, obłędny, obżarliwy, omylności, omylny (3), piekielny (2), potępiony, powietrzny (2), przeklęty (3), przewrotny, pychy, sprosny (2), sprzeciwny (5), wieszczy (2).

Wyrażenia: »duch antykrystow, antykrystusow« (1 : 1): Oſądź że ſie tu ſam proſzę ćie/ ieſliś ty ieſt z Duchá Bożego y Kryſtuſowego/ tzyli z Duchá Antykryſtuſowego? KrowObr 66v, 65v.

»duch czarta, czartowski« (3 : 2): Abowiem ſą duchy cżártow [spiritus daemoniorum] tych ktorzy cżynią cudá BibRadz Apoc 16/14 [przekład tego samego tekstu RejAp 134, WujNT]; RejAp 134; ábychmy nie byli rządzeni duchem ćiáłá náſze^go złym á popędliwym/ áni duchem Cżárthowſkim niecżyſtym GrzegŚm 65; A wſzkole był człowiek máiący duchá cżártá niecżyſtego BudNT Luc 4/33 [przekład tego samego tekstu WujNT: máiący czártá nieczyſtego]; WujNT Apoc 16/14.

»duch nieczysty (a. najnieczystszy)« = spiritus immundus Vulg, PolAnt [szyk 98 : 12] (110): Iezu ienżes timże Apoſtołom twoim mocz wymiatania niecżyſtich duchow od opętanych dał. ſmi. ſie nad nami. TarDuch B2v; MurzNT Luc 8/29; on chytry wąż duch nietzyſty Dyabeł/ ktory pyſzne miłuie/ y nowe im Tytuły y przezwiſká dáie. KrowObr 7, B4v, C3v, 38v, 52 [4 r.], 52v [4 r.] (45); Leop Luc 4/36, Act 8/7, Apoc 18/2; BibRadz Mar 7/25, Act 5/16, Apoc 16/13; RejAp 134, 137v, 147, 148 [2 r.], Ee2; RejPos 77, 98v, 308v [2 r.]; GrzegŚm 65; Vpádłá/ vpadłá Bábilonia wielka/ j zſtáłá ſię mieſzkániem cżártow/ y ſtrażą wſzelkiego duchá niecżyſtego BudNT Apoc 18/2 [przekład tego samego tekstu Leop, RejAp 147, WujNT], k. a4, Matth 10/1, Mar 3/30, 5/8, 13 (8); CzechRozm 25v; ći Heretykowie dziśieyſzy/ towárzyſtwo z duchy niecżyſtymi máią SkarŻyw 92, 213 [2 r.], 436, 453 [2 r.]; Bo tylko ſámey miłośći duchá ś. duch niecżyſty náśládowáć nie może. CzechEp 38; NiemObr 174; Od duchá niecżyſtego wybaw nas Pá. LatHar 176; Abowiem roſkázował duchowi nieczyſtemu áby wyſzedł od człowieká onego. WujNT Luc 8/29; Y widźiałem z vſt ſmokowych/ y z vſt beſtyey/ y z vſt fałſzywego Proroká (marg) wychodzące. (‒) trzy nieczyſte duchy podobne żabam. WujNT Apoc 16/13 [przekład tego samego tekstu BibRadz, RejAp 134, NiemObr 174], Matth 10/1, 12/43, Mar 1/23, 26, 27 (26). Cf »duch czarta«, »duch nieczysty i antykryst«.

»duch niemocy« = spiritus infirmitatis Vulg (1): A oto niewiáſtá/ ktora miáłá duchá niemocy (marg) = cięſzką niemoc. (‒) od ośminaśćie lat, á byłá ſkurczona: y nie mogłá żadną miárą wzgorę poyźrzeć WujNT Luc 13/11.

»duch szatański« [szyk 2 : 1] (3): Abowiem iáko ten w Pánu Kryſtuſie mieſzkáć ma/ ábo w tym Pan Kryſtus ma mieć mieſzkánie ſwoie/ ktory duchem ſzátáńſkim ku wſzelákim złoſciam bywa wiedzyon RejPosWiecz² 93v; CzechRozm 81v; WujNT 875.

»duch złościwy (a. złośliwy)« [szyk 2 : 1] (3): Dáy mi motz ijżbych od ducha zloſciwé^go/ ij téż od cżlowieka zlégo/ ku żádnému grzéchu niebyl przywiedzion OpecŻyw 108v; Iezus chodził po miáſtach/ y miáſtecżkach/ vcżąc y opowiádáiąc Kroleſtwo Boże/ á dwánaśćie z nim/ y niewiáſty niekthore/ kthore były vzdrowione od duchow złoſliwych [a spiritibus maliginis]/ y od chorob (iáko) Márya kthorą zwano Mágdálená/ z kthorey było wyſſło ſiedm cżártow Leop Luc 8/2 [przekład tego samego tekstu BibRadz, WujNT: od duchow złych]; BielKron 19.

Zestawienie: »zły duch« = cacodaemon Mącz, Calep; catabolicus, laevum numen, paredrus, spiritus insincerus, zabulus vel zabolus Cn [szyk 82 : 69; pisownia łączna złyduch (11), w tym N pl złyduchy (1) RejWiz 138v] (151): duſſa twá náſwiętſſá do odchlani piekielné w ciemnoſci ijdz by muſila w motz złégo ducha OpecŻyw 81v; opętál złyduch ſerce Iudáſſowo OpecŻyw 83; zly duch ieſt w poſrodku twégo ſertza/ dlá tego będzie tobie na wieki biada. OpecŻyw 93v, 19v, 35, 37v [3 r.], 53v, 54v (19); PatKaz I 5 [2 r.], 8, 15; pyerua eua nyeuyaſta myala bycz od złego ducha nauyedzona kuſzona y ſzwyedzyoną PatKaz III 90v, 89v, 114v, 134v; przy brzegu morza połnocnego bywa wielkie wołanie duchow złych ſtraſząc ludzi podrożne zwłaſzca około zachodu ſloncza MiechGlab *5; WróbŻołt N, pp2v; RejKup cc6; RejKupSekl a8; HistAl K7; MurzHist L3v; Ták ludźye y Anyołowye ſwowolni/ ktore złymi duchy/ czárty/ y dyabły zowyemy/ z koſćyołá onego wypádli. KromRozm III A8; MrowPieś A3v; Vſtrzeżeſz ſie też ſpráwy chodzącey w cyemnośći/ Ktorą duch zły záſlepya cżłowyecże krewkośći LubPs V, S; A ták obatz pierwey dobrze/ co maſz gánić/ álbo co maſz chwalić/ ábyś Duchá ſwiętego nie gánił/ y nie ſromoćił á Duchá złego nie chwalił KrowObr C4, C4, 67v [2 r.], 69, 71v, 72 (10); Też wieſz iáko powietrze ieſt onymi duchy/ Ták mocnie oſadzono/ co zową złyduchy. RejWiz 138v; Duch też Páńſki wyſſedł od Saulá/ á wzruſſał go zły Duch [spiritus nequam]/ z dopuſſcżenia Páńſkiego Leop 1.Reg 16/14; Tedy rzekli ſlużebnicy Sáulowi do niegoſz: Oto ćie trzęſie zły Duch Boży [spiritus Dei malus]. Leop 1.Reg 16/15 [przekład tego samego tekstu BielKron 65], 1.Reg 16 arg, 16/16, Is 34/14; OrzList d4, h3v; Niechayże ſie nikt miedzy wámi nie znáyduie coby miał przenáſzáć przez ogień ſyná ſwego/ [...] Tákże áni czárnokſiężnik/ áni ten ktory ma ſpráwę z duchy złemi [et interrogans pythonem] BibRadz Deut 18/11; Abowiem [Sara] byłá wydána zá ſiedḿ mężow/ á niekthory zły duch Azmodeus [Asmodaeus nequam daemonium] pomordował ie niż ſię z nią zeſzli iáko z żoną. BibRadz Tob 3/8, 1.Reg 18/10, I 201 marg, Luc 8/2, II 141 marg; BielKron 65 [2 r.], 68; Cacodaemon, Zły duch/ Diyabeł, Mącz 77b, 28c, 184d; Szuldbryff álbo Zapis/ który ná nas dłużniki ſwé Złyduch miał/ ná Krzyżu zmázány y vmorzóny ieſt. OrzQuin Nv, X2; nie ieſteś thy Ceſárz/ ále zły duch w oſobie cżłowiecżey. HistRzym 45, 29, 29v; Tu iuż pewnie wiedz/ iż on duch zły á obłudńy kſiążę ſwiátá tego/ tuż ſtoi nád tobą RejPos 114v, 23v, 26, 36, 43v, 49 (10); RejZwierc 199, 244, [272]; Dał [Pan] w vſtá tym Prorokom/ duchá omylnośći. Ktory ie tám omamił/ iże to mowili/ Cżego zły duch náucżył/ ktorym ſie ſzalili [Vulg 3.Reg 22/22‒23]. HistHel D2; CzechRozm 18, 74, 157 [2 r.], 178v, 230, 240, 243, 246; ktory [Duch Święty] niedrzewiey pocżyna w nim [w dziecku] ſtánowić mieſzkánie ſwoie/ áż duch zły á głowny ludzki nieprzyiaćiel/ będzie precż wyrzucon KarnNap B3v, B3v, E3v; przetoż też od Duchá Bożego będąc opuſzcżony/ Duchowi Złemu [spiritui maligno] był podány ModrzBaz 23v; SkarŻyw 308, 393, 453 [2 r.]; MWilkHist E3, E4, Fv; Iż ieſli ſię ták zacny Anioł Boży/ ták ſproſnemu duchowi złemu złorzecżyć nie ważył: á z iákąż śmiáłośćią poważyć ſię będźie mogł/ złorzecżyć cżłowiek śmiertelny y grzeſzny bliźniemu ſwoiemu ſobie rownemu? CzechEp 100, 28; Abowiem náſz Nieprzyiaćiel/ zły duch, przewrotny kuśićiel/ pokuſy nam ćięſzkie ſtroi ArtKanc M19v, I5v, Nv, N11; Calep 145a; GrabowSet D4; potężnieyſze ieſt iedno ſkynienie ſtráſzliwego máieſtatu Boſtwá y cżłowiecżeńſtwá twego/ niżli moc wſzyſtkich duchow złych/ powietrznych y piekielnych LatHar 641, 17, 111, 258, 462, 536 (9); A oneyże godźiny wiele ich vzdrowił od niemocy y trapienia/ y od duchow złych [et spiritibus malis] WujNT Luc 7/21; Smok ten ieſtći ſzátan/ [..,] máiący śiedm głow/ to ieſt/ śiedm grzechow głownych ktore ſą śiedm duchow złych/ ſiedmi dárom Duchá S. przećiwnych. WujNT 866, 71 marg, Luc 8/2, Act 19/12, 13, 15, 16; PowodPr 52 [2 r.]; Tá drogá pełná rozboynikow y duchow złych/ ktorzy nas bárzo ſtráſzą. SkarKaz 245b, 6a, 488a, 488 marg, 635a; SkarKazSej 675b.

~ W przezwiskach i przekleństwach (7 : 4): miáſto Boga/ duſnego nieprzyaciela wzywaią/ albo go mienia/ y iego ymięniem dziatki/ albo czelać ſwoię przeziwaią gdi ſię nanie gniewaią/ mowiąć wſtań zły duchu/ piy diable/ yć doſkoły zly duchu SeklKat F2v; rzekla knyemv [do Słonika] thaſch tho Anna podobnoſch go [Ciesielczyka] barzo vbill a on odpowyedzyal zliduchczi mv wſchakczi vczyekl LibMal 1554/194v, 1551/166v;RejZwierz 140v; HistRzym 45; Abowiem on pátrząc ná to [łamanie zboża w czasie polowania] nie może bez żáłośći być/ á mowi poćichu bodayż w niey [w upolowanej przepiórce] zyadł złego duchá. RejZwierc 109v; BielRozm 6; A ieſli twoiá przyśięgá [żydowska] nie ieſt ſpráwiedliwa/ [...] niech ćię wezmą wſzyſcy źliduchowie [et te suscipiant diaboli JanStat 1130] SarnStat 265; CiekPotr 76; ZbylPrzyg A4v. ~

Szeregi: »duch nieczysty i antykryst« (1): Przeſto tu Pan Kryſtus Duchowi nietzyſtemu prawdę wyznawáiącemu/ miltzeć á wynidz kazał/ áby ſwoim wiernym przykłád dał/ iżeby Duchowi nietzyſtemu/ y Antykryſthowi/ y ſlugam iego niewierzyli/ y miltzeć kazáli KrowObr 52v.

»duch obłędliwy (a. obłędny) i nauka czartowska (a. diabelska, szatańska)« (3): KrowObr 228; BiałKat 113v; Duch iáwnie powieda iż w oſtáteczne czáſy odſtąpią niektorzy od wiáry/ przyſtawáiąc do duchow obłędliwych y náuk czártowſkich [attendentes spiritibus erroris et doctrinis daemoniorum] WujNT 1.Tim 4/1 [przekład tego samego tekstu KrowObr 228, BiałKat 113v].

»diabeł i duch zły« (1): Poydźie też zá Pánem iedno czarne woyſko ſtráſzliwe/ kátowſkie/ dyabłow y duchow złych SkarKaz 6a.

»szatański i duchow złych« (1): Záłował ſię też człowiek iż niewolą ćierpiał ſzátáńſką y duchow złych SkarKaz 488a.

Wyrażenie przyimkowe: »w duchu« = hebr. mający ducha (1): A gdy on wychodźił z łodźi/ nátychmiaſt mu [Jezusowi] zábieżał z grobow człowiek w duchu nieczyſtym [in spiritu immundo] (marg) máiący duchá nieczyſtego. Hebráiſm. (‒) WujNT Mar 5/2.

Przen: Człowiek mający błędny pogląd na osobę Jezusa Chrystusa, fałszywy prorok (3):

Wyrażenie: »duch antychrystow (antychrystusow)« (3): A wſzelki Duch ktory niewyznawa Iezu Kryſtá/ iż w ćiele przyſzedł/ z Boga nieieſt á ten ieſth on Duch Antykryſtow [spiritus [...] hic est antichristus Vulg 1.Ioann 4/3]/ o ktorymeśćie ſlyſzeli/iż miał przyść y teras iuſz ná ſwiećie ieſth. KrowObr 65v; CzechRozm 38v; CzechEp 322 [Cf znacz. 1. b. α. RejPos 331].

c. Dusza ludzka, w większości wyznań chrześcijańskich pojmowana jako niematerialny, nieśmiertelny pierwiastek życia ludzkiego, istniejący niezależnie od ciała po śmierci człowieka; anima, animus, spiritus Cn (266): MurzHist Pv; Iż śmyerć docżeśna choć s ciáłá duch wynidzie/ nam nic ſzkodzić nie może/ gdyż przeſtępuyem s śmyerći do żywotá. LubPs X4v marg, H2; Abowiem nietylko Duchá náſzego Pan Bog chce/ ále teſz y ćiáłá náſzego KrowObr 116; Leop Act 7/59; Abowiem Sáduceuſzowie powiedáią iż nie máſz zmartwychwſtánia/ áni Aniołá/ áni Duchá/ Faryzeuſzowie záſię tho oboie wyznawáią BibRadz Act 23/8, k. I 7, Rom 8/10, 16; Orygenes powiedał być przed ſwiátem ſtworzone duchy/ á w ludzkie ciáłá sſtępowáć. Przeto Auguſtyn s. ma zá to/ iż w Adámá pirwſzego cżłowieká duſzá z niebá wſtąpiłá. BielKron 127v, 467v; Mącz 364a; RejPos 22v, 24, 153; GrzegŚm 18, 28, 46 marg, 52, 53, 63; KuczbKat 400; wpuśćił weń [w Adama] Pan duchá żywiącego (marg) Duſzá ieſt záwżdy żywiąca. (‒)/ to ieſt duchá rozumnego á roſtropnego/ áby tu ſwe to źwirzęce ciáło ták onym roſtropnym duchem rządził á ſpráwował RejZwierc 4, 4, [272]v; WujJud 54v [2 r.], 190; BudBib 2.Mach 14/46; BiałKaz G2; BudNT 1.Cor 5/6 [5], Hebr 12/9; Iż przez zdrádę poráżon vmárł żáłośćiwie/ Sławá iego tu wiecżnie á duch w niebie żywie. PaprPan Ee; KochPs 194; Proſzę wezmi duchá mego/ á cżyń znim co racżyſz: boć ią iuſz vmieram. SkarŻyw 188, 51, 52, 252; Zięmiá w źięmię ſye wraca/ á duch z niebá dány Miałby zginąć/ áni ná mieyſcá ſwé wezwány? KochTr 21, 21; CzechEp 30; KochMRot A3; BOGOBOYNEY/ TV / ROZEY WISNIOWSKIEY SPOCZYVVA CIAŁO: ALE PRZED PANEM DVCH WIECZNIE PRZEBYVVA. WisznTr 19, 15, 31; PudłFr 27, 48; Zywie duch v Páná ſwego/ ćiáło ſpi do dniá ſądnego ArtKanc S17v, S17v; GórnRozm A3 [2 r.]; ZawJeft 19; GrochKal 19, 20; GórnTroas 30 [2 r.], 31, 44; DZiękuięć o Boże moy/ żeś/ ácż niegodnego/ Rácżył Oycże przypuśćić do ſtołu twoiego/ Y vcżyniłeś Duchá mego/ vcżeſnikiem Láſki/ w ſpráwie kápłáńſkiey/ ácż ſię znam nędznikiem. GrabowSet P3, F4v, Hv, I, K2v, P2, S4, V4; LatHar 54, 300, 652; Y kámionowáli Szczepaná wzywáiącego á mowiącego: Pánie Iezu/ przyimi duchá moiego. WujNT Act 7/59 [przekład tego samego tekstu Leop, RejPos 22v]; Lecz ieſli Chriſtus w was ieſt: tedyć ćiáło ieſt vmárłe dla grzechu/ á Duch żywie dla vſpráwiedliwienia WujNT Rom 8/10 [przekład tego samego tekstu BibRadz, GrzegŚm 18, 52]; Abowiem tenże Duch/ poſwiadcza duchowi náſzemu iżeſmy ſą ſynámi Bożymi. WujNT Rom 8/16, Act 23/8, 1.Cor 5/5, s. 590 marg, Hebr 12/9, Xxxxxv, Zzzzz2; KlonKr D4; SkarKaz 489a; SapEpit [B2]; Twą łáſką wolny/ pomocą twą nogi Moie nie zſtąpią z twoiey świętey drogi/ Dokąd duchowi moiemu mieſzkánie W tym wątłym ćiele będźie/ o moy Pánie. SzarzRyt Bv, A2, Cv [2 r.].

Zwroty: »ducha [Bogu] oddawać (a. oddać, a. podawać)« = tradere spiritum Vulg Ioann 19/30 [szyk zmienny] (11): [Chrystus wolę swą] zapyeczętował vſty ſwoiemi/ podawáiąc Duchá ſwego Bogu Oyczu ſwoiemu/ wołáiącz iż ſie iuż wſzytko wypełniło [Vulg Ioann 19/30] RejPos A6; Ták y Kryſtus wiárą pewną/ oddawa duchá ſwego Pánu Bogu ſwemu/ pewien thego będąc że mu go záśię miał wroćić GrzegŚm 49, [A2], 44; CzechRozm 9v, 198, 198v, 201; CzechEp 329; Stefan ś. názwał Iezuſá ſynem cżłowiecżym/ ktorego potym wzywał/ y duchá ſwego iemu oddał. NiemObr 120; LatHar [544]. Cf »polecać ducha«.

peryfr. »ducha [Bogu] (od)dać (a. oddawać)« = umrzeć; tradere spiritum Vulg (32): KrowObr 49v; Bo y święty Chryzoſtom/ niſzli ná to mieyſce gdzie był wygnány doiáchał/ oddał Duchá Pánu Bogu: á Epiphániuſz ſkoro wſiadł w okręt/ do Cypru płynąc/ w okręćie niedoiáchawſzy/ vmárł. SkarŻyw 455; A Ephrem S. [...] ná ich ręku dobrze ſtáry wlećiech świátá tego końcżąc Pánu Bogu duchá oddał SkarŻyw 119, 15, 58, 136, 143, 193 (20); WisznTr 4; [Chrystus] W ręce miłe^go Oycá duchá dał ſwoiego/ Wſzelkie ſtworzenie śmierći żáłowáło iego. LatHar 522, 300, 320, 735; Ieſus tedy gdy wźiął ocet/ rzekł: Wykonáło ſię. A ſkłoniwſzy głowę duchá oddał. WujNT Ioann 19/30, s. 181, 289, 379; Zyiąc lat wiele w pánieńſkiey czyſtośći, Dał duchá Bogu, ziemi z ćiáłem kośći. KlonKr D3; SkarKaz 161b.

»pokładać ducha [Bogu]« [szyk zmienny] (5): W ręce thwe pokłádam Duchá mego Oycże: Wnet piſmo mowi/ iż tho rzekſzy ſkonał [Vulg Luc 23/46] GrzegŚm 47, 22, 44, 46 [2 r.].

»polecać (a. polecić, a. zalecać) ducha [Bogu]« = commendare spiritum Vulg, PolAnt [szyk zmienny] (23): BierRaj 17v; Iezus z wielkim wolanijm/ nad ludſkié domnimanijé/ ducha bogu oyttzu poletzá OpecŻyw 151v; Iezu ktyrys [!] godziny dziewiąthey na krzyżu vmieraiączy ducha twego oyczu zaleczał. ſmi. ſie nad nami. TarDuch G6v, D4v, E3v; KrowObr 49v; potey modlitwie trzy rázy mowił [Luter]: w ręce twoie Pánie polecam duchá moie^go/ zatym ſkonał ćicho iáko záſnął BielKron 224v; GrzegŚm 49; BudNT Luc 23/46; SkarŻyw 161, 373, 403; ArtKanc D10; ktoryś [...] Duchá twego S. w ręce Oycá niebieſkiego polećił y oddał. LatHar [544], 30, 283, 300, 310, 653, 726; A Ieſus záwoławſzy głoſem wielkim/ rzekł: Oycze/ w ręce twe polecam duchá moiego. A to rzekſzy/ ſkonał. WujNT Luc 23/46 [przekład tego samego tekstu BudNT, LatHar 726]; SiebRozmyśl Kv; SkarKaz 635a.

»ducha wypuścić« = skonać (1): Y włożywſzy powroz ná ſzyię/ włocżyli go ták długo po oſtrych kámieniách [...] aſz w tym S. [= święty] Boży Duchá Chryſtuſowi w ręce wypuśćił. SkarŻyw 363.

Wyrażenia: »duch człowieczy, ludzki« = spiritus hominis Vulg (5 : 1): KrowObr 166; GrzegŚm 30, 47; Bo ktoż z ludźi wie co ieſt człowieczego/ iedno duch człowieczy ktory w nim ieſt? WujNT 1.Cor 2/11; K temu iáko Duch ludzki zna to co ieſt w człowiecze/ przeto że ieſt wnętrzny/ y ſpołiſtny człowiekowi: ták też Duch Boży znáiąc Bozkie rzeczy/ muśi być wnętrzny y ſpołiſtny Bogu WujNT 582, 581.

»duch nieśmiertelny« (2): [człowiek] ze czterzech żywiół w ćiele/ á z duchá nieśmiertelnégo złożón ieſt Oczko 3v; SkarKaz 85a.

»duch wieczny« (1): [Bóg] dniá ſzoſtego oſobę cżłowiecżą żywą rozumną s ſztuki zyemie ſtworzył/ [...] y nátchnął weń duchá wiecżnego/ y sſtał ſie prętko cżłowiek z duſzą żywą nieśmiertelną. BielKron 1v.

»duch żywy, żywiący« (1 : 1): Iż gdy Pan racżył ſtworzyć pirwſzego cżłowieká/ Tedy weń wpuśćił duchá żywego od wieká. RejWiz 119; RejZwierc 4.

Szeregi: »ciało i (a) duch« [szyk 13 : 7] (20): racży datz mnie grzeſſnému/ ijżebych [...] tobie cialo ij ducha pod motz twoię doſkonale poddál. OpecŻyw 72v; KromRozm III E8; Iż iáko tylko ſam pan Bog tzłowieká wſzelkiego ſtworzył ze dwu rzetzu/ s ćiáłá y z Duchá/ ták theſz chce mieć nie połowicę/ ále obiedwie tzęśći zupełnego tzłowieká/ y Duchá y ćiáłá KrowObr 116; Leop 1.Cor 7/34, 2.Cor 7/1; GrzegŚm 49; Iáko ieſt Ludzkie przyrodzenie złożone od Bogá z ćiáłá á z Duchá/ tákże ie też y my ná dwoie obrácamy/ iedno ná Smyſł/ drugie ná Pracą BielSpr b3v; BudNT 2.Cor 6/19 [7/1]; CzechRozm 54v, 220v; SkarŻyw 112; GrabowSet X2; Ták ia nieſzcżęśliwy cżłowiek z ſobą walkę wiodę/ á ſamem ſię ſobie sſtał ćięſzkim: gdy duch chce ku niebu/ á ćiáło ćiągnie ku źiemi. LatHar 603, 570; MAiąc tedy/ namileyſzy/ te obietnice: oczyśćiaymyż ſámi śiebie od wſzelákiey zmázy ćiáłá y duchá [ab omni inquinamento carnis et spiritus] WujNT 2.Cor 7/1 [przekład tego samego tekstu Leop, BudNT, CzechRozm 220v], s. 27, 547, 1.Cor 7/34; SkarKaz 423b.

»duch abo dusza« (3): GrzegŚm 53; Nie tylo duchá ábo duſzę mamy/ ále y ćiáło. SkarKaz 453b, 208b. [cf znacz. 1. b. α. KromRozm III B3]

α. Dusza, która opuściła ciało: zbawiona, czyli święci w niebie, lub potępiona; dusza człowieka zmarłego objawiająca się: mara, zjawa, widmo; manes Calag, Calep, Cn; umbra Mącz, Cn; anima Calag, Cn; genius Cn (76): OpecŻyw 169, 169v; KrowObr 200; RejWiz 159; BibRadz Luc 24/37, 39; [mnich] tłukł tám nad ſklepem á powiádał/ iżem duch potępiony Ratuſzney/ roſkázuiąc áby iey ćiáło było z kośćiołá wyrzucono BielKron 212, 212 [3 r.]; Empusa, Genus larvae et terriculamenti dicatum Hecate uno pede incedens, Calep. Lárwá/ Stráſzidło/ Duch. Mącz 103c; Lamia, Nocna nędzá Matółká/ nocne ſtráſzidło/ Duch álbo czárownicá. Mącz 183b; Phantasma. Duch/ pokuſá/ fáłſziwe mniemánie/ ukazánie álbo widzenie/ ták ná yáwie yáko y we ſnie. Mącz 297a; pewnie wiemy iż duchowie błogoſłáwieni nie ſpią/ ták iáko o nich niektorzy dzierżeli/ ále oto ſłyſzyſz iż roſkoſzy vżywáią przy Pánu ſwoim. RejAp 168, 50, 60v, 117v, 118, 118v (11); RejPos 114 [2 r.], 114v; GrzegŚm 54, 62; RejZwierc 197v; O Pogrzebie wiernych/ o pracey álbo piecżey około vmárłych/ o cżyścu/ y o obiáwieniu duchow. WujJud 200 [idem (1)] B7 204v [4 r.], 205, 252v, L16v, Mm8, 204v żp; CzechRozm 264; Nie przepłácony duchu/ z tobą poſpołu Y oyczyzná vmárłá iednáż mogiłá oboie was przykryie. KochOdpr D2; Geiſter, Duchowie. Nieboſzcżycy. Pokuſy. Manes Animae. Calag 224a; MWilkHist K3v, K4 [2 r.]; To też wielkie głupſtwo/ ná vmárłe wołáć/ y onych wzywáć: Bo choćiaż duchy wſzyſtkich wiernych świętymi/ z pánem Chriſtuſem odpocżywáią/ pánu Bogu żywąc: iednák nie cżytamy tego/ áby ſię tu rzecżámi náſzymi báwić y páráć mieli. NiemObr 121; KochProp 10; A w Elyſium ſtanął ſwą oſobą: Y chodźi pátrząc/ áby vźrzał ſwégo W liczbie cnych duchów/ Hectorá miłégo. GórnTroas 16; GrabowSet Pv; NIewinna duſzo/ owaś ty iuż w niebie/ A iam tu zoſtał nieſczęſny bez ćiebie/ [...] Tám ćię oględáć mam dobrą nádźieię/ Szláchetny duchu/ dla którégo mdleię. KochFrag 53; A przelęknąwſzy ſię y przeſtráſzeni będąc/ mniemáli iż duchá widźieli [se spiritum videre] WujNT Luc 24/37 [przekład tego samego tekstu i nawiązania OpecŻyw 169, BibRadz, RejPos 114, 114v, WujJud 204v, MWilkHist K3v], 24/39, s. 386, 1.Petr 3/19, s. 803 marg; Do tych duchow [patriarchów]/ mowi Apoſtoł/ y do innych iuż po wniebowſtąpieniu Páńſkim vmárłych: przyſtáliśćie/ y z nimi do iednych praw y ſąśiedztwá przypuſzczeni ieſteśćie. SkarKaz 634a; Duchowie też świętych Pátryárchow/ Apoſtołow/ Męczennikow/ y wſzytkich świętych płći oboiey ktorzy z Chryſtuſem kroluią/ pewne y poćieſzne nam ná źiemi poſługi czynią SkarKaz 635b, 204a, 207a [2 r.], 244a; SzarzRyt D.

W charakterystycznych połączeniach: duch(y) błogosławiony (5), przebrany, wiernych Pańskich, ludzi świętych, ojcow świętych, wielebny (2), zbawiony; potępiony; objawienie duchow (7), duchow okazowanie; ducha widzieć (6).

Wyrażenie: »duchowie (ludzi) umarłych (a. zmarłych)« (4): WujJud 204v; Y wiemy to/ że Pan w zakonie ſtárym zákazał ſie dowiádowáć prawdy od vmárłych ludźi/ áni chce ábyſmy ſpráwę iáką mieć mieli z duchy ludźi vmárłych. WujJudConf 205; Manes Duchowie vmarpich [!] Calep 635a. Cf »duchowie (zmarłych) (i, abo) dusze«.

Szeregi: »dusza abo duch« (2): NIe dármo ſię/ [...] ná przybyćie nagłe Páná ſwego vczniowie przeſtráſzyli/ y zátrwożyli: mnimáiąc áby duſzá iáka ábo duch do nich przyſzedł [Vulg Luc 24/37] SkarKaz 204a, 204a.

»duchowie (zmarłych), (i, abo) dusze zmarłych ludzi, (a. ludzi sprawiedliwych)« [szyk 2 : 1] (3): Umbrae item, Duſze/ duchy zmarłych. Mącz 501d; WujJudConf 204v; Trzeći ſtan ieſt tego miáſtá duchowie ábo duſze ludźi ſpráwiedliwych/ ktorzy tu w ćiele żyli/ á śmierćią ſię iuż do niebá przenieśli/ tu miedzy námi ćiáłá ſwoie zoſtáwiwſzy. SkarKaz 634a.

»(nie) duch czy (ani) mara« (2): Coż ieſt przebog/ duch/ cży márá? Dźiwnać iákaś Boża ſtworá. MWilkHist K4, K4.

»duchowie ludzcy (a. z Chrystusem krolujący) abo (i) święci umarli (a. Boży)« [szyk 1 : 1] (2): Trzeći ſtan/ duchowie ludzcy/ ábo święći vmárli. SkarKaz 634a marg, 636b.

2. Wewnętrzna, psychiczna strona człowieka (524):

Wyrażenie: »duch ludzki« (1): Cżęſto/ cżłowieká/ y właſny ſmyſł/ zdrádźi/ Coż zá dźiw ieſli obcy zdrádnie rádźi? Kłamcá duch ludzki/ komuż wierzyć Pánie? W kim ieſt beſpiecżne/ krom ćiebie vfánie? GrabowSet I4v.

a. Cechy osobowości ludzkiej, umysł, nastrój, stan psychiczny, myśl, wola, serce, zamierzenia; uczucia ożywiające człowieka, sposób postępowania, myśl przewodnia, intencja; wytwór myśli, nauka; anima, spiritus Vulg, PolAnt; [myśl, siła duszna, ktorą myślemy ‒ mens, animus, spiritus; myśl, gmyśli komu uczynić co, idem skłonność, afekt, smak, humor, upodobanie, fantazyja, puls ‒ sensus, animus, spiritus, sententia, stomachus, studium Cn] (456): Mily Iezus vzrzáwſſy ijż ona [Maryja] placże/ ij żydowie placżą ktorzy s nią byli/ poruſſyl ſie duchem ku placżu/ ij plakál gorzko/ zarzewniwſſy ſie ij zaſmucil ſie ſám w ſobie [Vulg Ioann 9/33] OpecŻyw 67v; [Jezus] zaſmuciwſſy ſie w duchu/ iąl gorzko plakatz nad grzéchem ij potępienim iego [Judasza] OpecŻyw 93v, 99v [2 r.], 100; PatKaz III 143; HistJóz Ev; DVſza moia w vciſkoch położona ieſth/ A duch moy pałaiączi woła k tobie wyſluchay mię panie TarDuch A2, A4v; Pierſi ciaſne á nieiako podnieſione, vkazuią cżłowieka ſubtilnego ducha, rozumu wyſokiego/ prawdziwego y dobrey porady GlabGad P4, P4v; A położył mie miedzy ciemnoſciami/ tham gdzie ſą martwi tego ſwiata á vdręcżon ieſt we mnie duch moy/ zaſmućiło ſie we mnie ſercze moie. WróbŻołt 142/4, 31/2, 76/7; SeklWyzn ktv; chciałbych ia záprawdę w pokoiu trwáć/ ále mam tákiego duchá w ſobie ktori ſmyſlowi memu ták mocnie pánuie/ iż żadnym obycżáiem ſpokoinem mię być niedopuſzcża HistAl Iv; I przetoſz gdym poczuł/ żem ieſt naſamym duchu/ na ſamym ſumnięniu/ i vmyſle ranion/ wnetem poznáł iżę iuſz pomnie MurzHist P, B2v, K2v, N4; A dźiecię [św. Jan Chrzciciel] roſło i mocniło śię duchem MurzNT Luc 1/80, Luc 10/21, Ioann 13/21; Ofyárá Bogu duch vdręczony: Sercem ſkruſſonym á vkorzonym ty boże nye zgárdźiſz. [VulgPs 50/19] KromRozm II 12v [przekład tego samego tekstu LubPs N4v, KrowObr 238v, Leop, KochPs 77, LatHar 166], h2v [2 r.], 12v; A kto ſie kocha w cżytániu/ Bywa z duchem w rozmawániu. BielKom Av; Bo on [Kościoł] iedno tego chce/ áby káżdy w proſtośći duchá chwalił Páná Bogá. LubPs A5v; ACh Páńie moy k tobiem wznioſł záwżdy duchá mego/ Rácżże ty mnie iáko Bog moy záchowáć od złe^go LubPs F4v, H2v marg, H3v, N4v, R5 [2 r.], bb5v (16); Duchem ia klękam przed Pánem Bogiem/ á nie przed Obrázy. KrowObr 116, 116 [2 r.], 238v; Nie fráſuyże ſie názbyt Sálómon ták tuſzy/ Iż ſmętny duch y tłuſte cżáſem kośći ſuſzy. [Vulg Prov 17/22] RejWiz 62 [w nawiązaniach LubPs H2v marg, GrzegŚm 47, RejZwierc 139v, 230, 239v], 186v; Oto dotychmiaſt ſprácowánym ná vmyſle/ y zemdlałem w duchu moim bárzo [ecce adhuc fatigatus sum animo et spiritu meo invalidus sum valde]/ thák że przed wyelkim ſtráchem/ ni kęſá we mnie mocy niemáſz/ tákem ſie przelękł tey nocy. Leop 4.Esdr 12/5; I rozważałem ſobie w nocy w ſercu moim/ y ćwiczyłem ſie: y vmiáthałem duchá mego [scopebam spiritum meum]. Leop Ps 76/7; Ale ná kogoſz ia weyźrzę iedno ná vbożuchnego/ y ſkruſſonego ná duchu/ y ná tego ktory drzy przed mowámi moiemi? Leop Is 66/2; Duch ći ieſt pogotowiu/ ále ćiáło krewkie á nie mocne. Leop Matth 26/41 [przekład tego samego tekstu LatHar 692, WujNT]; A gdy ich Páweł cżekał w Atenách/ wzbudzał ſie w nim duch iego [incitabatur spiritus eius]/ widząc że ſie miáſto vdało ná báłwochwálſtwo. Leop Act 17/16, Ps 50/19, Eccle 4/16, Eccli 34/14, Is 27/8, 57/15 [2 r.] (16); [Kain] tylko zwierzchownie Bogu ofiárę cżynił/ á nie wnętrznie w duchu kędy ieſth chwałá prawdźiwa BibRadz I 3 marg; Thedy ia Dániel byłem zátrwożon w duchu mym w pośrod ćiáłá mego/ á widzenia głowy mey przeſtráſzyły mię BibRadz Dan 7/15; duch náſz nápełniony mądroſcią Bożą przez Duchá Swięthego przyimuie Kryſtuſá zá zbawicielá. BibRadz II 133 marg, Ps 33/19, Prov 15/13, Is 66/2, Hab 1/11, Mar 8/12 (16); OrzRozm T4; Y weyrzałem ná wſzytko dzyeło ſwoie/ ktore vcżyniły ręce moie/ áno wſzytko márność nicżemna/ á trapienie duchá/ á nic wiecżnego pod ſłońcem [Vulg Eccle 2/11] BielKron 79v, 79 [2 r.], 80, 80v, 89v; KochSat [C2]; OrzQuin N2v; oto ſobie obrał inſtrument Ianá ſwiętego/ ktorego duchá brał w záchwyceniu iego áż przed Máyeſtat Boſtwá ſwoiego/ [...] ktory ſłyſzał głos y roſkázowánie iego. RejAp 2v, 94; [na starość] ná mieyſce dobrey á weſołey myſli/ wchodzi w nas zła/ á ſmęthna/ á ieſzcże nie ſámá/ ále przywiedzie s ſobą wſzytki niedoſtátki/ wſzytki niewcżáſy/ thák iż wten cżás iuż nie iedno ciáło/ ále y duch w cżłowiecże choruie GórnDworz H5v, H5v; Iż ieſli Bog duch ieſt/ tedy też tego potrzebuie/ áby był duchem/ ſercem/ á wiernym vmyſłem chwalon RejPos 200v, 13v, 32v, 55, 86, 112 (20); RejPosWiecz² 94, 95v; Vczynił tedy ſobie trzech Bogów: gdy nábrawſzy Duchá onégo Arriuſzá/ Eunomiuſzá/ Eudoxiuſzá/ Pálládiuſzá/ wołał/ y vczył: Trzey ſą/ trzey ſą/ nie ieden ieſt BiałKat 111; Iáko y o kryſtuśie mowi Ian/ (marg) Ioan, xi Verſu xxxiij. (‒) gdy wſkrześić miał Lázárzá/ iż wzruſzył śię w Duchu/ to ieſt/ iáko wneth wykłáda/ y záfráſował śię ſam w ſobie y płákał. GrzegŚm 55; Poſpolićie theż Duchem zowie piſmo wolą/ zgodę/ moc/ Iáko Páweł mowi/ A wy będąc w imię Kryſtuſowe. zgromádzeni z duchem moim. GrzegŚm 56, 9, 20, 30 [2 r.], 47 [7 r.], 54 (16); ále o to śie niech ſtáráią/ áby ten cżłowiek ſerdecżny ktory ieſt ſkryty/ w nienáruſzeniu ſpokoynego y ſkromnego duchá/ ktory ieſt przed oblicżnośćią Bożą/ był bogátym. KuczbKat 260, 180, 370; RejZwierc 139v, 230, 239v; WujJud 35v, 39v, 54v; WujJudConf 121v; BudBib Num 14/24, Iob 7/11, Prov 25/27 [28], Eccle 1/14, 17 (15); BudNT Eph 6/18; Biádá Prorokom fałſzywym/ ktorzy idą zá duchem ſwym prorokuiąc to cżego nie widźieli [Vulg Ez 13/3] CzechRozm 149, 89v, 107v, 207, 213, 239v [3 r.], 240 [2 r.] (12); KochOdpr Dv; Duchu móy/ czemu mdleieſz? Czemu wemnie truchleieſz? Vfay pánu/ któremu/ Iáko Bogu wiecznemu/ Ieſzcze ia mam dźiękowáć/ Ze mię raczył záchowáć. KochPs 64, 20, 77; A on [Symeon] wziąwſzy dziećiątko: iáko ſtáry orzeł odmłodnął w duchu/ y cżłonki iego dotykáiąc ſię żywotá dáiącego ćiáłá krzepić ſię pocżęły. SkarŻyw 113; Cżytáiąc żywoty S. Męcżennikow/ y Męczennicżek/ wielce krew ſwoię rozlać/ zá Páná ſwego prágnęłá: y onych cżáſow gorącym duchem/ żądáłá kiedy to wolno było zá Páná vmrzeć. SkarŻyw 161, 74, 113, 115, 268, 581 (13); CzechEp 9, 49 [2 r.], 51, 95; NiemObr 17; BielSjem 10; ArtKanc L5v, L8v, L9v, M; KochWr 33, 40; Zły nieprzyiaćiél/ ſnadź to miał w ſwym duchu/ Zeby zá wozem kroczył Król w łáńcuchu. GórnTroas 15, 44; GDym żył bez ćiebie/ duſzá źimna byłá/ Duch pełen pychy/ ſerce niecżyſtośći GrabowSet I3; Duch wnętrznośći mych/ ſzcżyrośćią zmocniony/ Niech nie przyimuie fałſzow/ z żadney ſtrony. GrabowSet I3v, Bv, E4v, Fv [2 r.], F4v, G (12); LatHar +10, 160, 165, 166, 170 (13); Czuyćieſz/ á modlćie ſię byśćie nie przyſzli w pokuſzenie. Boć duch ochotny/ ále ćiáło mdłe. WujNT Mar 14/38 [przekład tego samego tekstu OpecŻyw 99v, Leop, BibRadz, LatHar 707]; Iáko ieſt iáwna rzecz miedzy haeretyki: ktorych herſtowie nie vfáiąc prawdzie/ niechcą ſię dáć ná rozſądek áni Papieżá potomká Piotrowego/ áni Koncyliow/ ábo Seymow duchownych: ále káżdy náśláduie duchá ſwego/ phántázyey ſwoiey/ ſwego rozumienia piſmá WujNT 460; Abowiem świádek mi ieſt Bog/ ktoremu ſłużę w duchu moim (marg) z duſze. Hebr. (‒) w opowiedániu Ewángeliey Syná iego/ żeć bez przeſtánku ná was pámiętam WujNT Rom 1/9; Nic vczynionego z pożądliwośći (ktorą tu Apoſtoł zowie grzechem) gdy duch/ rozum y wola ludzka nie zezwala/ nie może człowieká winnym przed Bogiem vczynić. WujNT 547; Z vczynkowli zakonnych wźięliśćie Duchá/ czyli z ſłuchánia wiáry? WujNT Gal 3/2, s. 63, Matth 26/41, s. 132 [2 r.], Mar 8/12, Luc 1/80 (40); A vitalia membra (iáko iest ſerce, głowá) winné duchem, porádą, y mocą pośiłkowáć oné odległé członki: iáko ſą ręce, nogi, etć, rámioná którémi ſie cżłowiek zwykł brónić. SarnStat 131; SkarKaz 45b, 578b; Y ták on dobry cżłowiek zápomniawſzy dźiádow: Hárdy z cudzego chlebá/ y z Páńſkich obiádow. Koń go nośi/ Krol żywi: tchnie Páńſkimi duchy: Tyle broi/ ile ma od Páná potuchy. KlonWor 56, 63.

W charakterystycznych połączeniach: duch cierpiący, dobry, frasowny, gorzki, nędzny, pałający, pokorny, prawdziwy, prawy (4), rychły, sfrasowany (2), skruszony, smętny (9), streskany, strapiony, subtylny, uporny, zasmucon (2); cichość, lichość, pokoj, prostość, rozweselenie, struchlenie, subtylność, strapienie (5), udręczenie, ufrasowanie, zapalczywość, złość ducha; rozradować się, uradować się (2), westchnąć, widzieć, wzruszyć się (2), zasmucić się, zatrwożyć się (3), zemdleć (w, na) duchem(-u); cichy, gorący, uweselon, zafrasowany (3), zapalony, zatrwożony (2) (w, na) duchem (-u),

Zwroty: »duchem [jakim, ktorym] czynić« (2): ábowiem gdy ći krolowie przerzecżeni wierne wyznawce słowá Bożego morduią [...] gdy ich kto pyta iákim to duchem cżynią/ odpowiedáią iż ie ruſza miłość Kryſtuſowá y koſciołá iego BibRadz II 141a marg; tedy wam to przyſzło z niektoryeh Rábinow wáſzych: ktorzy wam wiárę ſpiſáli/ y plotek wiele kłamliwych o nowym náſzym teſtámenćie [przydali] [...] A wſzyſtko to duchem tym cżyniąc/ áby nas v poſpolſtwá náſzego ohydzili/ á Iezuſá z náuką iego obrzydzili. CzechRozm 70v.

»duchem [czyim] mowić« = [jego to on duchem mowił i według jego wolej Cn] (1): Poſpolićie theż Duchem zowie piſmo wolą/ zgodę/ moc [...] Tym ſpoſobem ludźie zwykli mowić/ Duchem moim/ tego/ owego: mowiſz. GrzegŚm 56.

»nie wiem jakim (a. ktorym) duchem natchniony (a. wiedzion)« (3): Rokv przeſzłego Xięża Capitułi Poſnanſkei veſpołek y ſ biſkvpem/ niewiem iakim dvchem nadchnieni/ y pobvdzeni/ chcieli mię gwałtem przymvſić/ naczięſke prziſięgi SeklWyzn 4; Swátopłuh Krol Moráwſki potym niewiem kthorym duchem wiedzion/ zebrał woyſko przećiw Ceſárzowi Arnolfowi ſzurzemu ſwemu BielKron 322; ActReg 165.

»duchem [ktorym] postępować« (1): Izali przez ktorego z tych ktorem do was poſłał/ oſzukałem was? Prośiłem Tytuſá: y poſłałem z nim brátá. Izali was Tytus oſzukał? Izaliſmy nie tymże duchem poſtępowáli? Izali nie tymiż ſtopámi? WujNT 2.Cor 12/18.

»duchem sprawować« (1): [Skanderbeg pisał do Amurata] mać káżdy ſwoy duch kthorym ſwą fortunę ſpráwuie/ ktorym ſie ia theż ſpráwowáć będę według Boſkiey woli/ nieżądáiąc v nieprzyiaćielá rády/ pomocy/ pokoiá/ iedno zwyćięſtwá. BielKron 246.

Wyrażenia: »duch Apolinowy« = duch prorocki (1): moiá to nieſzcżeſliwa corá Káſándrá: widzę/ że ią duch Apollinowy Zwykły nágárnął: nielża ieno iey poſłucháć KochOdpr D.

»dobrem duchem« = w dobrej wierze, w dobrej intencji (1): Co widząc Krol on mądry Sztephan/ poſtánowil wybráńce/ y wierżę że dobrem duchem/ lecz kto pátrży dáley/ śiłá złego z tych wybráńcow zá czáſem vrość może GórnRozm M.

»jeden duch« [w tym: jedno ciało jeden duch Eph 4/4 (4), w jednym duchu Eph 2/18, Philipp 1/27 (6)] (szyk 17 : 1] (18): KromRozm I B4v; Leop Eph 2/18; mamy przyſtęp do Oycá przez Kryſtuſá w iednym Duchu. GrzegRóżn A4v, Mv; RejPosWiecz² 94; A ná inſzym mieścu [św. Paweł] wyświadcża ſam śiebie/ y od śiebie poſtánowione vcżnie/ że iednáką drogą chodzą/ y iednym duchem wſzyſtko ſpolnie cżynią. WujJudConf 42v, 116; RejPosWstaw [143²]v; BudNT Eph 2/18; SkarŻyw 251; Iáko prawdźiwey náuki á nieomylney w kośćiele Bożym pewny nie omylny znák ieſt/ iedno ſerce/ ieden duch/ iedno zdánie/ iedno rozumienie: ták nieprawdźiwey/ fałſzywey náuki rożność á niezgodá. ReszPrz 54; LatHar 184; ábym choćiaż przybywſzy/ y oglądawſzy was/ choćiaż w niebytnośći ſłyſzał o was iż ſtoićie w iednym duchu/ iednomyślnie/ prácuiąc około pomnozenia wiáry Ewángeliey. WujNT Philipp 1/27, 1.Cor 6/17, Eph 2/18, 4/4; Iednośćie ćiáło/ y duch ieden/ iákośćie wezwáni w iedney nádźiei powołánia wáſzego. SkarKazSej 671b; KlonFlis D3v.

»jedność ducha« = unitas spiritus Vulg (11): KromRozm I B4v; Drugi záſię pożytek Páná Kryſtuſá w nas mieſzkáiącego ten ieſth/ iż on nas weſpołek iáko cżłonki do cżłonkow w ćiele ſwym/ ktorego on ieſt głową/ przez iedność duchá/ ſpaiáć á złącżáć racży. RejPosWiecz² 94 [idem 94v], 94, 94v; Społecżność tedy álbo ono ſpolne vżycżenie/ o ktorey tu teraz rzecż mamy/ zależy napirwey w iednośći Duchá/ ſerc y vmyſłow/ Potym y w vcżynnośći/ y w zobopolney rádzye y podpomożeniu. RejPosWstaw [143⁴], [143⁴]; CzechRozm 118v; ArtKanc K11v; PRoſzę was tedy ia więźień w Pánu/ ábyśćie żyli przyſtoynie temu powołániu ktorymeśćie powołáni/ ze wſzeláką pokorą y ćichośćią/ z ćierpliwośćią/ znoſząc ieden drugiego w miłośći/ ſtáráiąc ſię ábyśćie záchowáli iedność duchá w związce pokoiu WujNT Eph 4/3 [przekład tego samego tekstu KromRozm I B4v], s. 673; SkarKazSej 671b.

»ludzkie duchy« = duchowe wartości ludzkie, wytwory myśli ludzkiej (1): [bez pisma] ludzkie duchy álbo vcżynki cnotliwe poſpołuby z świátá z ćiáły zchodziły bez pámięći ludzkiey. BielKron 334.

»mistrz w duchu« [szyk 1 : 1] (2): Lecż za rádą ſwoich w duchu miſtrzow/ wſzytki Cżártowſkie śieci potárgał. SkarŻyw 74, 334.

»ojciec w duchu« (2): Tám go teſz [św. Anzelma do Anglii] y oglądanie Lánfránká oycá iego w Duchu y miſtrzá [...] przygnáło. SkarŻyw 334, 196.

»pokoj ducha« (1): Sprawcá pokoiu/ do iednośći y do Pokoiu duchá [pacis spiritum JanStat 838]/ ſwémi ogrómnémi mándaty ná káżdy czás nas wzywa. SarnStat 110.

»ducha społeczność [z kim]« [szyk 1 : 1] (2): CzechRozm 34; lecż Chriſtyáninem prawdźiwym żaden być nie może/ ktoby wiárą prawdźiwą/ przez poświęcenie duchá ſpołecżnośći z Chriſtuſem pánem nie miał. NiemObr 146.

»ubogi (a. ubostwo) w duchu; ubogi (a. żebrak) duchem; duch ubogi« [szyk 27 : 3] (23 : 6 : 1): OpecŻyw 42, 59v; LubPs C3v marg; KrowObr 189v; Leop Matth 5/3; kto ieſt vbogi w duchu/ á ćichy też w duchu/ iuż też wſzytko w duchu znośić może/ káżdą krzywdę ſwoię y káżde vćiſnienie ſwoie RejPos 265v, 263v [3 r.], 264 [2 r.], 264v [2 r.], 265; Błogoſłáwieni vbodzy w Duchu/ tho ieſt w ſobie wewnątrz/ álbo w ſercu pokorni GrzegŚm 55; RejZwierc 138v, 139 [2 r.], 190; Błodzy żebracy duchem/ że ich ieſt kroleſtwo niebieſkie. BudNT Matth 5/3; SkarŻyw 76; LatHar + + +v, 264, 599; KołakSzczęśl B2; Błogoſłáwieni vbodzy duchem [pauperes spiritu]: ábowiem ich ieſt kroleſtwo niebieſkie WujNT Matth 5/3 [przekład tego samego tekstu OpecŻyw 42, 59, LubPs C3v marg, KrowObr 189v, Leop, RejPos 263v, BudNT, KołakSzczęśl B2], Cccccc 2v; Vboſtwo w duchu chowaymy: ktore ná tym ieſt/ áby człowiek wolne miał ſerce od świátá/ á iego nie miłował/ áni ſię w doſtátkách iego kochał. SkarKaz 638a, 83a, 638a.

»duch umysłu, myśli« [w tym: z zaimkiem dzierżawczym (11); człowieczego (4), człowieka (1)] = spiritus mentis Vulg, PolAnt (16 : 1): BibRadz Eph 4/23; ktorą [sprawiedliwością Bożą] bywamy odnowieni w Duchu myśli náſzey WujJud 100v; RejPosWstaw [110³]v; A gdzieby cżynić z dobrey woley niechćiał/ tám go ſumnienie iego ſtrofuie/ że bes świádkow y inſtygatorow vſpokoić ſie ná duchu vmyſłu ſwego nie może. CzechRozm 89v; nie cudá/ ábo iákie inſze známioná/ ſkutkámi ſą ſłużby przepowiedánia ſłowá Bożego: ále odnowienie duchá vmyſłu cżłowiecżego CzechRozm 187, 88, 89v, 95, 98v, 111v (13); A odnowćie ſię duchem vwyſłu [!] wáſzego: y obleczćie ſię w nowego człowieká ktory wedle Bogá ſtworzony ieſt w ſpráwiedliwośći/ y świętobliwośći prawdźiwey. WujNT Eph 4/23 [przekład tego samego tekstu BibRadz, RejPosWstaw [110³]v].

»wieszczy duch« (2): KASSANDRA. Po co mie prozno/ ſrogi Apollo trapiſz. Ktorey wieſzcżego duchá dawſzy/ niedałeś Wagi w ſłowiech: ále me wſzytki proroctwá Na wiátr idą KochOdpr D; GórnTroas 10.

»zachwycon(y) (a. zachwycenie) w duchu, duchem« [szyk 6 : 5] (10 : 1): Pan cię zoſtháwił kápłanem ná mieyſcu Ioiády kápłaná/ ábyś był ſtrożem domu Páńſkiego/ nád káżdym záchwyconym w duchu y nád prorokuiącym [omni viro furioso et prophetans]/ ábyś go wſádźił w kunę y w pętá. BibRadz Ier 29/26; Oto ſłyſzyſz iż iedno tym[rozliczne błogosławieństwa Pan czyni] ktorzy bywáią záchwyczeni w duchu ſwoim/ to ieſt/ ktorzy z myſlámi ſwoiemi wzgorę latáią RejAp 11, 10, 11 [2 r.], 47 [2 r.]; RejPos 135v, 148; Iuſz cżęſte miáłá záchwycenia w duchu/ prze roſkoſz przyſzłey chwały. SkarŻyw 582, 403.

»duch i (a, albo) myśl« [szyk 3 : 1] (4): LubPs ee4v; Iednáko vmiera vcżony iáko y nieucżony/ przetom żywot wzgárdził widząc wſzytki rzecży pod niebem márne á nie trwáłe/ y trapienie duchá álbo myſli. [Vulg Eccle 2/17] BielKron 79v; A gdy ſie iuż thá ſwięta ſpołecżność rozmnażáłá/ thák iáko Lukaſz s. piſze/ iż Duch s. ták był vtwirdził myſli ich/ iż miedzy nimi było iáko iedno ſerce/ iednoſtáyny duch / á iednoſtáyna myſl [cor unum et anima una Act 4/32; ſerce iedno y duſzá iedná WujNT] RejPos 23; Z Krolewſkiego rodu pocżęta dźiwnie ſłynie Márya: ktorey modlitwą/ ábyſmy byli porátowáni/ myślą y duchem nabożnie y uprzeymie o to prośimy. LatHar 414.

»bez rozumu i bez ducha« (1): Tákże głupie i zdrożnie Kálwinus piſze/ iż Pan Chryſtus zbáwićiel náſz/ bez rozumu/ y bez duchá od Oycá to ſwego proſił/ áby był kielich od niego odſzedł ReszPrz 82.

»duch i rozumienie« (1): To ieſt nie ma być według właſnego oſobnego, ábo priwatnego duchá y rozumienia człowiecze^go wykłádáne [pismo prorockie] ále według poſpolitego rozumienia kośćiołá powſzechnego. WujNT 810 marg.

»duch i (albo) serce« [szyk 10 : 4] (14): OpecŻyw 8; Iż zá ſpráwą mocney wiáry bywa vſpokoione ſumnienie od grzechow/ á práwie łáſką ſwą odnawya Pan w nas ſerce y duchá nowego. LubPs N4 marg; OrzQuin N3; Iż Bog duch ieſt/ też duchá á ſerczá pátrzy.RejPos 200v marg, 86v, 209, 283v, 306v; Duch moy vrádował śię w Pánu/ to ieſt/ ia duchem/ álbo ſercem/ álbo wnęthrznośćiámi moim/ myſlámi/ y chućiámi rozmáitymi. GrzegŚm 48, 47 [3 r.]; SkarKaz )( 3v, 454a.

»duch i sposob« (1): Ale inſzym duchem y ſpoſobem gdy co vcżynią niewiem kto im to pochwali. CzechEp 51.

»duch i (a, abo) umysł« (3): KromRozm II h3; RejPos 264; To rzekſzy Ieſus/ zátrwożył ſię duchem (marg) w duchu, ábo ná vmyśle (‒) WujNT Ioann 13/21.

W przen (3): KochFr 96; WujNT 472 marg; Vćiekay bezecny Neſtoryuśie: tá ćię iedná ſtára święta páni [św. Elżbieta] duche^m oſtrym iáko mieczem zábiłá. tá fałſz twoy potępiłá. SkarKaz 579a.

α. Cały człowiek z duszą i ciałem, osoba ludzka (ja, ty, on); anima, spiritus Vulg, PolAnt (51): Pytánie pocyeſzliwe troſkliwego duchá/ áby ſie nie trwożył/ máiąc mocne vfánie w wſpomożeniu Páńſkim. LubPs L4v marg; GosłCast 27.

Z zaimkiem dzierżawczym (47): OpecŻyw 6, 11, 186; A s ſtráchu nieprzijacioł wyrwi duchá mego [animam meam Ps 63/2] LubPs P2, X6; KrowObr 196; ia od oney trwogi/ y od záchwycenia myſli/ y od boiáźni wielkiey ocućiłem/ y rzekłem duchowi memu [et dixi spiritui meo]: Otożeś ty mnie to vcżnil [!]/ że ſie bádaſz drog Nawyſzſſego. Leop 4.Esdr 12/3; Niechćiáłá ſie vćieſſyć duſzá moiá/ pámiętałem ná Bogá/ y kochałem ſie/ y ćwiczyłem ſie: y vſtał duch moy. Vprzedzáły cżućia ocży moie: fráſowałem ſie/ á nicem niemowił. Leop Ps 76/4, Iob 9/18, 2.Tim 4/22, BBB3; BibRadz Iob 21/4; BielKron 40; RejPos 303, 304; GrzegŚm 47, 48; BudBib Gen 41/8, Dan 2/1, 3; BudNT Gal 6/20 [18]; Kiedyż ſwégo dobrodźieiá/ Oko vyźrzy nie nádźieiá? Tego dawno duch moy żąda/ Tego z rádośćią wygląda KochMRot B4; Otoż ia to widzę iáwnie/ iż ták káżdy żywie ſpráwnie/ coż gdy Pánie duchá mego/ ták karzeſz z przeyźrzenia ſwego ArtKanc P18v, Q8v; Wiem y znam Pánie/ żem cżłowiek złośliwy/ Iednák ćię prośi/ duch moy żáłośćiwy GrabowSet S3v, Dv, M4v, R4, S3, V2v; Miey ſię zá tym dobrze/ Cżytelniku miły/ w łáſce Bożey: á Pan Iezus/ niech z duchem twoim przebywa ná cżáſy wiekuiſte. LatHar +11, 65, 170, 258, 259 [2 r.], 487, 610, 612; Y rzekłá Mária: Wielbi duſzá moiá Páná: A rozrádował ſię duch moy w Bogu zbáwićielu moim. WujNT Luc 1/47 [przekład tego samego tekstu i nawiązania OpecŻyw 11, 186, RejPos 303, 304, GrzegŚm 47, 48, LatHar 65, 487]; Láſká Páná náſzego Ieſuſá Chriſtuſá z Duchem wáſzym (marg) z wámi wſzytkimi. G. (‒) WujNT Philipp 4/23; áby cáły duch wáſz/ y duſzá y ćiáło bez nágánienia/ w przyſzćiu Páná náſzego Ieſu Chriſtá było záchowáne WujNT 1.Thess 5/23 [przekład tego samego tekstu SkarKaz 85a], 1.Cor 16/18, Gal 6/18, 2.Tim 4/22, Philem 25; SkarKaz 85a.

Wyrażenie: »duch człowieczy, ludzki« (1 : 1): GrzegŚm 64; Nieſzcżęſny/ kto ſię/ ná ludzkim/ buduie Duchu: bo rychley niż z lodem ſzwánkuie. W żal/ Pan/ przywodźi/ gdy kto/ śmiertelnemu Vfa/ nie iemu GrabowSet I4 [Cf znacz. 1. b. α. RejPs 220].

b. Właściwości charakteru (pokora, pobożność, pycha, gniew itp.) (51): Y myſliwiec poźrzawſzy na pſá/ ná ptaká/ iuż hnet wie czo w nim wre/ ieſli rącży/ ieſli łucżny/ ieſli łowny/ ábo gniewliwy: bo duch káżdego źwirzęciá/ ná ciele ná ſwym wyraża iáko naibárzyey może ſiebie. GórnDworz L15; Y Rzekli do niego [Gedeona] mężowie Efráimſcy/ coś to nam vcżynił [...] y ſwárzyli ſię z nim mocno. Y rzekł do nich/ Cożem vcżynił teraz/ iako wy? [...] Tedy odchodził duch ich od niego [tunc lenivit se spiritus eorum ab eo; ućichł duch ich/ którym ſie nádymáli przećiw iemu Wujek] gdy to mowił. BudBib Iudic 8/3.

duch czego [z przydawką rzeczownikową] (22): O Iezu Nazarańſki obeyzrzy ſmutki moie Kthore mnie ogarnęły/ proſzę cie pokornem ſercżem w duchu pokornoſci/ aby mnie wyſluchał z ſmutku o kthori cie wzywam y do ciebie wołam. TarDuch D; PatKaz II 35; KromRozm III H5; A gdzye duchá rozumu/ nie máſz przy cżłowieku/ Ten bogá y ſam ſiebie/ nie pozna do wieku. BielKom B3; KrowObr 170; BielKron 34v; RejPos 282v; RejPosWiecz² 93v; BudNT Rom 11/8; żáłuię/ iż pokoy kośćiołá powſzechnego od Bogá przywrocony/ záś znowu Duch ámbicyey ábo hárdośći pſuie. SkarJedn 187, 296; Cżaſu iednego w zápálcżywośći duchá nabożeńſtwá/ vmyślił [św. Piotr] cżterdzieśći dni poſtu w iednym dole/ ná dzieſiąći żemłach/ á ośmi cybulách odpráwić. SkarŻyw 471, 300, 471; CzechEp 30, 91; NiemObr 14; Coż wolićie? z rozgąli mam przyść do was; czyli z miłośćią/ y z duchem ćichośći? WujNT 1.Cor 4/21 [przekład tego samego tekstu KromRozm III H5], Rom 11/8, s. 563, 661, Gal 6/1.

duch jaki [z przydawką przymiotnikową] (16): A ſtworz we mnię ſerce cżyſte Boże wſſey możnośći/ y odnoẃ duchá prawego w mej nędznej wnętrznośći LubPs N4; Leop Ps 50/12, VVv; Piſzą że Bog ieſt prawdá: á tey kto rad ſłucha/ Zadną miárą nie lubi kłamliwego duchá. Prot A2v; BudBib 2.Mach 7/21; CzechRozm 38; Boć to prożno pokrywáć/ żelázem ſię tylko X. K. á ieſzcże onym z gliną pomieſzánym/ wedle Dánielá Proroká popiſał/ ktore w ſobie nie ma nic duchá ćichego y ćierpliwego Chriſtuſowego CzechEp *3v, *3v, 12, 90, 334, [387]; CzechEpPOrz *3v; Máią [Luteranowie] práwi/ duchá iákiegoś bárzo nieſtwornego/ nieſkromnego/ nieſpokoynego/ iáko latáwcá ReszPrz 65; WujNT 1.Petr 3/4; SkarKaz 352b.

W charakterystycznych połączeniach: duch ambicyji, bojaźni, cichości (5), cierpliwości, jedności, łaskawości, nabożeństwa (2), pobożności, pokoju, pokorności, pokory, rozumu (2), srogości, zranienia; duch cichy (7), kłamliwy, podniosły, prawy (3), pyszny (2), skromny, stateczny.

α. Siły psychiczne, animusz, odwaga, męstwo (11): Sluby czyńćie y pełńćie ie Pánu Bogu wáſſemu: wſſyſtcy ktorzy około niego przynaſſaćie dáry. Stráſliwemu y temu ktory odeymie duchá Kxiążęthom: ſtráſliwemu v krolow źiemſkich. Leop Ps 75/13, 1.Par 5/26 [2 r.], 2.Par 36/22; Abowiem ſtrzały wſzechmocnego przeniknęły mię/ ktorych iad zniſzczył duchá mego/ á ſtráchy Boże woiuią mię. BibRadz Iob 6/4, Agg 1/14 [2 r.]; A gdy to ſłyſzeli wſzyſcy krolowie Amoreyſcy [...] y wſzyſcy krolowie Kánáneyſcy iż przeſzli Izráelowie Iordan ſuchy/ polękli ſie bárzo/ iż nie był w nich duch. [bibl. Ios 5/1] BielKron 47, 59v; BudBib Ios 5/1; Sluby czyńćie [...] Pánu/ który duchá odeymuie Możnym królom KochPs 113.

W charakterystycznych połączeniach: odjąć (a. odejmować) (2), pobudzić (2), ruszyć, wzbudzić (3), wzruszyć, zniszczyć ducha.

c. Sposób myślenia, odczuwania lub postępowania (16): Piſał Luther o ſobye/ iż nyemáſz tego wpiſmie/ czego by nye rozumyał: A o ſwym Philippye Melánchtonye/ kyedy naprzod był wydał commentarze ná liſt Páwłá S. do Rzymyánow/ iż tymże duchem ye piſał/ ktorym Páweł liſt on nápiſał. KromRozm II ſ3v; SarnUzn H6v marg; GrzegŚm 66 [2 r.]; [Stary Zakon był bojaźni służebnej pełen] Lecż dáleko rzecż ieſt doſkonálſza/ miłośćią ſię do pełnienia woley Bożey pobudzáć: ktory Duch ieſt właſny Nowemu zakonowi SkarŻyw 2; WujNT 811.

duch kogo, czego [z przydawką rzeczownikową] (4): Myſmy przyięli nie Duchá/ te^go świátá/ ále Duchá/ ktory ieſt z bogá [Vulg 1.Cor 2/12] KrowObr 54 [przekład tego samego tekstu WujNT]; RejPosWiecz² 93v; Then thedy y táki duch Boży/ ćichy/ pokorny/ y miłuiący nieprzyiaćielá/ iż ieſth właſnie duch nowego przymierza/ duch Kryſtuſow GrzegŚm 66; WujNT 1.Cor 2/12.

duch jaki [z przydawką przymiotnikową] (5): Ale iſz Kaćerſki duch tym Kxięgam wyrozumieć nie może/ to cżyni ich zátwárdziáły y pyſſny duch y niedowiárſtwo/ iſz oni Boſkiemu ſlowu nie wierzą/ gdzieby to pokornym ſercem obácżyć mieli. Leop VVv; CzechEp 323; Piſmo S. nie właſnym iákim áni oſobnym duchem haeretyckim ma być rozumiáne y wykłádáne: ále onym duchem/ ktorym ieſt podáne y ſpiſáne [...] Bo nie rozumem ludzkim ieſt piſáne/ ále z nátchnienia Duchá S. WujNT 811; PowodPr 39; Ale do czyſtośći chowánia/ iáko duch kośćielny cżyni/ námowić ie [mnichy i mniszki] y do opuſzczenia świátá młode i bogáte poćiągnąć: to ráczey wielkie ieſt cudo Duchá ś. SkarKaz 418b.

Szereg: »nauka i duch« (1): Strzeżćieſz ſie tedy/ ábyśćie y wy od Turkow Náuki y Duchá nie wźięli. WujJud 49.

3. Istotna, zasadnicza treść, sens, charakter, istota rzeczy, sedno sprawy (33): Długoż tákowe rzecży będzieſz mowił/ y duch rozmáithey mowy vſt twoich [et spiritus multiplex serrnones oris tui]? Leop Iob 8/2.

duch kogo, czego (czyj) (7): Iż Pan Bog wiáry w ſercá ludzkie niedáie s pátrzenia/ ále tylko s ſluchánia ſlowá ſwego. Abowiem nieprzywiązał duchá prawdy do Báłwanow/ ále Duchá nieprawdy. KrowObr 113v; Duchem niewoley zowie [św. Paweł] moc onę y ſkutecżność Zakonu/ onę boiaśń y przeſtrách/ wątpliwość/ y roſpácż kthorą cżyni w ſercach Zakon GrzegŚm 55; My z Bogá ieſteſmy. Kto zna Bogá; ſłucha nas. Kto nie ieſt z Bogá; nie ſłucha nas. ſtąd znamy duchá prawdy/ y duchá błędu. WujNT 1.Ioann 4/6, s. 825, Yyyyy2v.

W przeciwstawieniu: »litera (a. pismo) ... duch« (21): [św. Paweł pisze] A iż tćyonká álbo literá zábiya/ ále duch/ to yeſt duchowne wyrozumyenye y wypełnyánye piſmá ożywya [Vulg 2.Cor 3/6] KromRozm II n3v; KrowObr 144 [2 r.]; ále ten ieſt práwym Zydem/ ktory potáiemnie ieſt żydem/ y to ieſt práwe obrzezánie ktore ieſt ná ſercu w duchu/ nie według litery: ktorego chwalá nie z ludzi ále z Bogá ieſt. Leop Rom 2/29; BibRadz Rom 2/29; O Ewángeliey Páná Chriſtuſowey/ o obietnicách/ y o duchu á pozwierzchniey literze. WujJud B5v [idem] 78v; RejPosRozpr c; Potym maſz ono piſánie/ ktore wedle litery zda ſie iákoby Sálomonowi ſłużyć miáło: áno przedſię wedle duchá po więtſzey cżęśći Chriſtuſowi Iezuſowi ſłuży. CzechRozm 178, 94v, 98v, 105, 135; ále tego tylko żeby on Iezus był tym Meſyaſzem/ ábo Chriſtuſem/ tego poiąć [Żydzi] nie mogli: temu wierzyć nie chćieli: te^go o nim nie rozumieli: iż też piſmá ś. ták tylko po zwierzchownie cżytáli y wykłádáli: ná literę ſię oglądáiąc/ á duchá w niey nie vpátruiąc etc. CzechEp 210, 366; WujNT 2.Cor 3/6 [3 r.], Rom 2/29, 77/6, 2.Cor 3/8.

Wyrażenie przyimkowe: »wedle (a. według) ducha« = w sensie typicznym (8): dla tego iż żaden nie może być zbáwion/ iedno ten ktori wedle duchá ieſt z dwoygánaśćie pokolenia Izráelſkiego/ á ſpráwuie ſię wedle słowá ktore opowiedźieli dwánaśćie Apoſtołow. BibRadz II 143v; Choćiaż też niektore rzecży (to wyznawam) w teyże Bożey obietnicy/ iemu [Salomonowi] ſłużyły/ iáko figurze tego/ w ktorym ſie to wſzyſtko cále y ſkutecżnie pokázáć miáło/ iákoſz koniecżnie wſzyſtko to cále y zupełnie wedle duchá/ nie w ktorym inſzym potomku Dawidowym ſie ſpełniło y ieſzcże pełni/ iedno w Iezuſie Chriſtuſie CzechRozm 177, 98v, 105, 144, 178 [2 r.]; CzechEp 366. Cf W przeciwstawieniu.

4. Tchnienie, dech, oddech, powietrze; substancja lotna, wyziewy, opary, para wodna; spiritus Calep, Cn; anhelitus BartBydg; halitus Cn (281): Anhelitus, duch, oddech BartBydg 10, 148; FalZioł II 2d, IV 14a, 48d [2 r.]; Cżemu nie ktorzy ludzie maią ſmrodliwy duch z vſt pochodząci. GlabGad C7v, B5v, C7, C7v, C7v żp, H4v; Vſta moie odtworzyłem/ y przyciągnąłem ducha [attraxi spiritum] WróbŻołt 118/131; Ogyeń á duch s przepáśći ſpádnye ná nye [na grzesznych] wſſędzye [Vulg Ps 10/7] LubPs C4; Leop Sap 11/21 [2 r.]; Przetoż ćieleśnie Chryſtus thchnął/ tym znákiem vkázuiąc/ iż iáko z vſt cżłowiecżych cieleśnie duch ludzki pochodzi/ ták z Boſkiey iſtnośći/ ták iáko boſtwu przyſtoi/ Duch ktory zniey ieſt wyćieka. SkarJedn 279; FAllopi [...] błoto z táką wodą ogniem lekkim wárząc/ [...] przyſádę á właſność wody odłączał: [...] á w tym odłączániu duchów/ y częśći ſubtylnieyſzych/ od tych co zoſtawáią ná dnie grubſzych/ ieſli zoſtał popiół/ ſól/ śiárká/ álbo który kruſzec/ tám pokázáć muſzą. Oczko 11, 5v, 21; Calep 999a.

Wyrażenie: »dobrego duchu« (1): Kon máiąc długie kopytá á nie głębokie/ ieſli má zad wyſzſze niżli ná przod/ ten bywá prędki á ſkokliwy á dobrégo duchu. SienLek 187.

Szeregi: »dymy albo duchy« (1): [wodę siarczaną] zágrzać tylko trzebá/ [...] áby niewezwrzáłá/ á dymów/ álbo duchów ſwych/ niegubiłá Oczko 21.

»duch albo wiatr« (2): Czo za cżłonek ieſt płuce. Odpo. Ieſt cżłonek wiatrow albo duchow ktore płucza wćiągnąwſzy w ſię zaſię wydychaią, iedne na doł dla ochłodzenia ſercza, drugie wzgorę ku ſprawowaniu głoſu GlabGad E; BudBib I 374b marg.

W przen (4): [Orszula] máło Od źięmie ſye co wzniózwſzy/ duchem záráźliwym Srogiéy śmierći otchnioná/ [...]martwa vpádłá KochTr 6, 11; Ieſli omyie Pan plugaſtwá Corek Syońſkich/ y krew Ieruzalem omyie z pośrzodku iego. W Duchu ſądu/ y w Duchu vpalenia. [Vulg Is 4/4] WysKaz 34.

a. Podmuch, wiatr, burza; flatus, pneuma, spiritus Mącz [najczęściej w tekstach lub parafrazach ze Starego Testamentu] (43): OpecŻyw 175v; WróbŻołt 103/4; widząc iż ćiáło ieſt záwżdy ku ſwey woli przychylne/ á duch ſam przed ſie idz może lecż ſam przez ſie wroćić ſie niemoże [Vulg Ps 77/39 spiritus vadens et non rediens; wiátr idący á nie wracáiący ſie Wujek] RejPs 116 [przekład tego samego tekstu LubPs S, KochPs 117]; LubPs S, X5v; Leop Ps 17/16, Ier 4/12, s. *2v; A o Anielech mowi: Ktory poſły ſwe czyni duchy [qui facit angelos suos spiritus]/ á ſługi ſwoie płomieniem ogniá. (marg) Drudzy cżytáią wiátry/ á przez ten płomień rozumieią pioruny y błyſkáwice (‒) BibRadz Hebr 1/7 [przekład tego samego tekstu WróbŻołt 103/4, LubPs X5v, KochPs 154, CzechEp 284, WujNT], Eccli 39/32 [33]; BielKron 81, 82; Pneuma, Latine spiritus vel flatus, Duch/ wiátr/ dech/ wienie wiátru/ ſzum. Mącz 307c; Y sſtał ſie gwałthowny ſzum z niebá/ iákoby gwałthownego duchá przychodzącego [tamquam advenientis spiritus vehementis Vulg Act 2/2; iákoby przypadáiącego wiátru gwałtownego WujNT] RejPos 140v [przekład tego samego tekstu OpecŻyw 175v]; Y teraz nie widzą świátłá świecącego ná obłokach/ á duch biega [et ventus transivit]/ y wycżyśćia ie. BudBib Iob 37/21, Ps 17/14[16], Eccle 1/6 [2 r.], 8/8 [2 r.], Eccli 39/32 [33]; Wſzytki twé duchy y wſzytki twé wáły W mię vderzáły [Vulg Ps 41/8] KochPs 63; Niech ié [latorosłki nowe] ſurowo/ y z korzeniém żywym Wicher wykręći duchem popędliwym. KochPs 85, 117, 154, 213; CzechEp 284; [bałwany morskie] póki czuią Láſkáwy wiátr/ leniwo naprzód poſtępuią/ Potym zá dużſzym duchem co raz gęſtſzé wſtáią KochProp 14; Tákći (Pánie) duchem potężnym [in spiritu vehementi Vulg Ps 47/8; wiátrem gwałtownym Wujek] rozbijeſz okręty z Tárſu. LatHar 368, 383; WujNT Hebr 1/7, s. 754; KlonFlis B3v.

W charakterystycznych połączeniach: duższy, gwałtowny, nieskromny [= nieujarzmiony], popędliwy, potężny duch; duch prędkości.

Przysłowie: Abowiem duch gdzye chce wyeie [Spiritus ubi vult spirat Vulg Ioann 3/8]. y głos iego ſłyſzyſz/ ále niewyeż ſkąd przychodzi/ ábo gdzye ſie obroćić ma. RejPos 151v [idem] WujNT Ioann 3/8, s. 314.

Wyrażenia: »duch akwilonow(y)« = wiatr północny (2): A to ieſt poczet znáków/ któré z iednéy ſtrony/ Słoneczny trop/ á z drugiéy duch nieunieśiony Aquilonów zámyka KochPhaen 13, 18.

»duch burzliwy, wichrowy« (1 : 1): [Chwalcie Jehowę] Ogniu y grádzie/ śniegu y páro/ duchu burzliwy [ventus turbinis] cżyniący słowo iego. BudBib Ps 148/8; Párá/ y ogiéń gorący/ Grad/ y śniég zniebá płynący Y prędkié duchy wichrowé [spiritus procelarum Vulg Ps 148/8] Ná páńſkié ſłowá gotowé. KochPs 214.

»popędliwy duch« = epitet w odniesieniu do człowieka, pędziwiatr? (1): y dla tego ich [Luteranów] ieſzcże popędliwe duchy zowie/ grube pnie/ prożne kloce/ hárde Olbrzymy/ drápiące kotki ReszPrz 66.

W przen (2): [Pycha] PAni wſzech złośći/ rowna do máćierze/ Bogu przećiwna/ cżłowieku ſzkodliwa/ Duchu ſkąd burza z nawáłnośćią bywa/ Wtorey [!] świát pływa/ iák cżołn po ieźierze GrabowSet D3v, T3v.

b. Tchnienie życia, życie, siła witalna; vitalitas Calep; anima, halitus, spiritus Cn (209): Cżłowiek ieſt myſl proſta, praczuiąca duſza, na malucżki cżas trwaiąci ducha prziymacż. BielŻyw 135; WróbŻołt 103/30; Spráwie twoiey [Panie] á wręce twoie niechay będzie poruczon duch moy [Vulg Ps 30/6] RejPs 44; Dni yego [człowieka] yák polny kwyát prętko muſſą miyáć. Abowiem y duch yego w nim prętko przeminye/ Ták iż myeyſcá nye pozna s ktorego tu zginie LubPs X4v, X6 [2 r.], dd4v, ff2; KrowObr 111v, 116v; To mowi Pan Bog [...] ktory dáie tchnienie ludziom ktorzy ſą ná niey/ y duchá tym co chodzą po niey [dans flatum populo ... et spiritum calcantibus eam], Leop Is 42/5, 1.Reg 30/12, Ps 145/4, Eccle 3/21, Is 19/3, Bar 2/17, Ez 37/10, 14; BibRadz Gen 6/2, Sap 16/14, Is 19/3; iednákie przychodzą przygody ludzyom iáko y źwirzętom/ á iáka iednego śmierć táka y drugiego/ iáki duch iednego táki drugiego [Vulg Eccle 3/19] BielKron 80, 4, 82, 95v, 96; A dano iey ieſt/ iż dáłá duchá obrázowi beſtiey/ ták iż mowił obraz beſtiey [Vulg Apoc 13/15]. RejAp 112; HistRzym 17; RejPos 188; Nád tho duſzá známionuie w piſmie duchá kthorym żywie káżde ſtworzenie żywe/ kthory duch poki w ćiele ieſth/ ma cżłowiek żywoth/ A gdy go Bog zepſuie vmiera. GrzegŚm 27; Oto ſłyſzyſz iż Pan Bog odeymuie Duchá/ Zywoth /Zdrowie/ y záś to dáie: on ſam zábija/ y ożywia GrzegŚm 28, 2, 3, 21, 22, 27 (20); WujJudConf 23; BudBib Gen 6/3, Iudic 15/19, Ier 10/14, Bar 2/15 [17]; iáko ciáło krom duchá martwe ieſt BudNT Iac 2/26; Ieſli im duchá weźmieſz/ w proch ſye wnet obrócą/ Ieſli im duchá nátchnieſz/ ná świat ſye záś wrócą. [Vulg Ps 103/29] KochPs 156 [przekład tego samego tekstu LubPs X6, GrzegŚm 27], 206, 211; WerGośc 263; Vitalitas – Zycię, duch. Calep 1130a, 71a; ZawJeft 40; GrabowSet,D2; WujNT s. 79, Luc 8/55, s. 227, Iac 2/26, Apoc 13/15.

Frazy: »duch się sili« = ktoś walczy ze śmiercią (2): [Kupiec narzeka] Ach nieſtetys toć czas przyſedl Naczozem ia nedznik wyſedl. Czyalo leży duch ſię ſyly Ze wſąd ſię nadzieią myly. Iuż by ſnac niezal y gardła By mię ziemia iuż pozarła. RejKup h2v, p3.

»duch moj we mnie ustaje« [szyk zmienny] (4): TarDuch E; Ale dla długiego cżekania nie mogła ſie pocieſzyć duſza moia iedno iżem pana boga pamiętał á wtymem ſie kochał y w thymemſie obierał aż duch moy we mnie vſtał. WróbŻołt 76/4, k. aa3, Ps 142/7.

»poki duch(a) [w kim] (będzie, a. nieustanie, a. przebywa, a. zstawa)« = poki ktoś żyje (5): Rácż mye pręcyuchno wyſłucháć o moy miły Pánye/ Poki duch moy w nędznym cyele moim nye vſtánye LubPs ee5; Pokiś żyw/ á poki w tobie duchá zſtáwa [Dum adhuc vivis et est spiritus in te]/ nie wdaway ſię w niewolą żadnemu cżłowiekowi. BibRadz Eccli 33/21; Poki Duch w tobie będźie/ miey w ſercu ty ſłowá Prot D4; KochPs 175; A ty o méy vprzéymośći/ Y niewątṕ o ſtátecznośći: Bowiém póki duch wemnie/ Nie maſz/ ieno ſługę zemnie. KochFrag 27.

»poki czujesz władzę ducha swego; poki mym duchem władnąć dasz« = poki żyję (1 : 1): CHwal Páná poki żywieſz/ ſław dobroći iego Duſzo ma: poki cżuieſz władzę duchá ſwego GrabowSet Dv; Iákoż/ poki mym Duchem/ władnąć/ Boże mocny/ Daſz: chwały twey/ dźień będźie pełen GrabowSet V2v.

Zwroty: »ducha oddać« = umrzeć (1): Zdrowy ſmyſł/ nádźieię ſtałą/ mocną wiárę/ Day [Boże] w ten cżás/ gdyć duchá oddam zá ofiárę GrabowSet Q2.

»przypłacić duchem« (1): iuż tam Więc nie vchem/ Nie ſkorą/ nie włoſámi/ lecż przypłáći duchem. Iuż tám nie będźie chłoſtą karány brzozową: Karzą go [złodzieja] trzećim rázem śmierćią powrozową. KlonWor 37.

»ducha wypuścić« = umrzeć, skonać, umierać; emittere spiritum Vulg [szyk 9 : 5] (14): TarDuch C6v; [Jezus] ſkrzykiem zawołáwſzy/ ducha wypuścił [clamans expirasset; wołáiąc ſkonał WujNT] MurzNT Mar 15/39; To rzekſzy wypuśćił duchá ſwego [defecit anima eius] ná łożu máiąc ná ten cżás ſto pięćdzieſiąt y ośm lat BudBib Tob 14/13 [14], 2.Mach 7/9; Oycże wręce twoie polecam duchá mego. A to wyrzekſzy wypuśćił duchá [expiravit; ſkonał WujNT] BudNT Luc 23/46; y ták zárázem Duchá wypuśćił/ wielki y ſławny Chryſtuſow męcżennik SkarŻyw 373, 115, 253, 334, 393, 455; LatHar 701, 714; A IEſus záwoławſzy powtore wielkim głoſem/ wypuśćił duchá [emisit spiritum]. WujNT Matth 27/50 [przekład tego samego tekstu LatHar 714].

Wyrażenia: »duch człowieczy, ludzki, synow Adamowych« (4 : 1 : 1): Ktoż tho wie ieſli wſthępuie duch ſynow Adámowych [spiritus filiorum Adam] w zgorę/ á ieſli duch bydlęcy ſthępuie ná doł. Leop Eccle 3/21 [przekład tego samego tekstu BielKron 80: duch ludzki]; Powiáda Pan ktory rozpoſtrza niebioſá/ y ktory gruntuie źiemię/ y kthory ſthwarza duchá cżłowiecżego w cżłowiecże. Leop Zach 12/1; BielKron 80; Abowiem iákiſz ieſt żywot náſz? Párá ieſt kthora śię ná máły cżás okazuie á potym niſzcżeie (marg) Duch cżłowiecży niſzcżeie. (‒). GrzegŚm 3, 48, 51.

»duch żywota, żywotny, ożywiający« = spiritus, vitae Vulg, PolAnt; spiraculum vitae Vulg; spiritus animalis PolAnt (7 : 4 : 2): weſzło do Noego w Korab/ dwoie á dwoie/ ze wſzelkiego ćiáłá w ktorym był duch ożywiáiący [spiritus vitae] Leop Gen 7/15; Wśćiornaſcy ludzie/ y wſzyćkie rzeczy w ktorych był duch żywotá [spiraculum vitae] ná ziemi: pomarły, Y wygłádził Bog wſzythko ſtworzenie ktore było ná ziemi Leop Gen 7/22, Ez 10/17; Gdy oni [Cherubini] ſtali/ ſtáły też y ony [koła]/ á gdy ſię oni podnośili/ podnośiły ſie theż ony z nimi ſpołu/ ábowiem był duch żywotá w nich [spiritus animalis] BibRadz Ez 10/17, Gen 6/17; RejAp 93v; RejPos 210; BudBib Gen 6/17, Ez 10/17; CzechRozm 122v; Stworzył tedy Pan Bog cżłowieká z ziemie/ y wlał w niego duchá żywotá [Vulg Gen 2/7]. WerKaz 282; WujNT s. 333, Apoc 11/11.

Szeregi: »dusza albo (i) duch« (2): iż tu nie mowi nic Kryſtus o Duſzy álbo Duchu/ ktory ieſt tchnienie żywotá GrzegŚm 18; Boć żywe ieſt ſłowo Boże y ſkuteczne/ [...] y przenikáiące áż do rozdźielenia duſze y duchá [animae ac spiritus]/ y ſtáwow/ y ſzpikow WujNT Hebr 4/12.

»duch abo moc Boża« (1): A ćiáło [znamionuje] ſkorę tę zwierzchowną/ ktorey odźienia y ćiepłá trzebá poki nie otrętwieie oſthradawſzy duchá ábo mocy Bożey. GrzegŚm 27.

»duch i tchnienie« (1): Ieſliż vmyſli w ſercu ſwem [Bóg] od człowieká wźiąć duchá y tchnienie iego [spiritum eius et flatum eius] Tedyć zginie ſpołu wſzytko ćiáło/ á człowiek ſie obroći w proch. BibRadz Iob 34/14.

»(ani) duch i (ani) żywot« [szyk 3 : 1] (4): vchwyćiwſzy obiemá rękomá wnętrznośći ſwoie/ wywlokł ie/ y rzućił miedzy lud proſząc Páná w ktorego mocy ieſt żywot y duch [vitae et spiritus]/ áby mu go potym záſię przywroćił/ á tymći ſpoſobem dokońcżył żywotá. BibRadz 2.Mach 14/46; GrzegŚm 51; Iákieć było zácżęćie wáſze w żywoćie moim ia nie wiem/ ánim wam dáłá duchá áni żywotá [spiritum et animam]/ ánim teſz ſpráwiłá żywiołow z ktorych każdy z was ieſt złożon. BudBib 2. Mach 7/22; Padł ná kámień co zdawná ná vlicy leżał: Y tám go duch y żywot ná mieyſcu odbieżał. Zaden tám nie żáłował tey śmierći okrutney KlonWor 44.

α. Wszelka istota żywa (11): Namocnieyſſy Boże (ktory ieſteś Bog) duchow wſſyſtkiego ćiáłá [Deus spirituum universae carnis] Leop Num 16/22.

W połączeniu z zaimkiem [wszelki (5), każdy (3), żaden] (9): Sen ieſth obraz ſmierci, w pracech odpocżynienie, nędznych pożądanie, [...] á każdego ducha odpocżynienie. BielŻyw 137; LubPs gg; KrowObr 198v; á wyſchnie wſſelkie ſerce/ y vpádną zemdlawſſy wſzytkie ręce/ y ſchorzeie kozdi duch Leop Ez 21/7; BielKron 343; chwalćie go [Pana] ná cymbalech dobrze brzmiących: wſzelki duch niech chwali Páná [omnis spiritus laudet Dominum Vulg Ps 150/6; wſzelkie dychánie BudBib]. ModrzBaz 55v [przekład tego samego tekstu LubPs gg]; [Boże] twa moc ták władnie/ Ze/ iáko ſię iey ſchronić/ duch żaden nie zgádnie. GrabowSet L2; LatHar 570; GosłCast 31.

Wyrażenie: »duch żywiący« (2): Czarnéy nocy pośrzodek/ gdy ćieniem obléwa Swiát/ wſzelki duch żywiący mile odpoczywa. GosłCast 31, 18.

β. lek. Według dawnych pojęć medycznych powietrze (pneuma), a raczej pewna jego część szczególnie subtelna, eteryczna, dostająca się za pomocą płuc lub porów skórnych do organizmu, gdzie zostaje wciągnięta do serca, siedliska siły życiowej, i rozprowadzona przez tętnice do całego organizmu. Pojęcie „pneumy” jako siły życiowej wiązano z pojęciem siły psychicznej z siedzibą w mózgu rozchodzącej się po organizmie drogami nerwowymi, a także z pojęciem siły wegetatywnej z siedliskiem w wątrobie i rozchodzącej się po organizmie poprzez żyły; spiritus Cn [apud medicos spiritus est substantia aetherea, calida, levissima, tenuissima, omnes in corpore motus ciens, eiusdem originis cum calore nativo et ei permistus penitus et alter alterius nomine appellatur spiritus naturae, vitae vinculum; animae instrumentum. Spiritus vitales (siły) generantur in corde, hepate et cerebro assiduo, quia etiam assiduo absumuntur, et feruntur per venas, arterias, nervos in corpus totum Cn] (73): á kto by miał mdły wzrok albo zamierzknienie przed ocżima/ w puſć tego ſoku w nos á na wznak ſię położ yż doydzie tam daleko do żiłek ktore pochodzą od mozgu do ocżu/ przynoſzącż duchy iaſne FalZioł I 13d; Też naprzeciwko omdlewaniu y teſknoſciam kthore bywaią z zapalenia duchow ktore od ſerca pochodzą [jest wódka różana] FalZioł I 116a; BOragowa wodkha/ Sercze poſila y gruboſć krwie cżyſci, duchy ſerdecżne wyiaſnia/ Myſl dobrą cżyni FalZioł II 3d; [Wódka lawendowa] Mozg y z nerwy y z duchy iego/ ſmyſly wnętrzne y zewnętrzne wſzythki poſpołu y gich cżłonki naprawia y poſila FalZioł II 7b, I 60c, 156b, III 23c, IV 55a, V 7v (14); gdy by kto był oſlepion na iedno oko á drugie czało zoſtało, tedi w onym iednym przybędzie mu oſtroſci wzroku więczey niżli kiedy w parzze [!] było. Abowiem duchy one widzenia pirwey rozdwoione, zchadzaią ſie ku iednemu oku. GlabGad B4v; Aby ſie tim [kichaniem] czyſciła moc głowy wzroku gdi w kichaniu wilkoſć z ocżu pochodzi aby też wychodziły duchy zbytnie od mozgu ktorego ſie celle w ten cżas odtwieraią GlabGad B8; Cżaſem to [smrodliwy duch z ust] pochodzi z wilgotnoſci nie ſtrawney w żołądku/ Iako cżłowieku zbytnie pijącemu, cżaſem dla zakażenia duchow y zagniłych wilgoſci w cżłoⁿkoch niektorich zwłaſzcża w płuczach GlabGad C7v; Bowiem kuri y drudzi ptaci maią w ſzyi żyły ciaſne, tak ich duch ruchaiąci może ſie w nich przez niektory cżas zachować. Ale v cżłowieka ſą żyły beſtworne: y ſzyrokie z ktorich duch takowy hnet wychadza, á także ciało ſie nie ruſza. GlabGad D2; Tu maſz bacżyć iż troiaki ieſt duch, w ciele cżłowiecżim. Ieden ieſt duch żiwota ktori ciału żiwnoſć dawa, tego pocżątek ieſt w wątrobie. Drugi ieſt duch rozumnoſci, tego mieſtce ieſt w mozgu. Trzeci ieſt duch cżuynoſci, iego pocżątek y mieſtcze ieſt w ſerczu, á według tego ducha drugie dwa ſprawuią ſie y rządzą podług iako ieſt iego moc albo niedoſtatek. GlabGad E; w macici niewieſciey, na przod ſie vcżyni błonka ktora ono plemię okrążiwſzi w ſobie zadzierza, tamże wpoſrzodku (iako widamy w żołtku iaiecznym) zarodzi ſie nie iaki duch ſprawuiąci, ktori naprzod ſerce ſprawi, potim ze krwie czo naſubtilnieyſzy z nienagła ſprawi wątrobę, zatim z grubſzey á z zimney wilgoti ſprawi mozg y thuk w koſci. GlabGad E2v; Cżemu ſerce vſtawno ſie chwieie wciele. Od. Bowiem ſie w nim rodzi z ie^go gorączoſci duch ktori ieſt ſubtilnieyſzi niż wiatr, także on mnożąc ſie vſthawno ſzuka mieſtcza ſzyrſzego w poſrzodku ſercza roztwarzaiąc ie y podnoſząc. GlabGad E3; Czo barziey mnoży duchy w ciele, ieſtli karmia albo wiatr. Odpo. Barziey karmia, abowiem ciało przyrownawa ſie pokarmu iakiego kto pożywa, á tak z iego cżęſci czo naſubtilnieyſzych mnożą ſie duchy w ćiele á nie z wiatru, zaſię wiatr one duchy potwierdza dawaiącz im moc y ſiłę GlabGad F5v; Cżemu zwierzęta ſpią. Odpo. Ieſt tego potrzeba wielga, bowiem duchy wſzithkich ſmyſłow cżaſu cżujnoſci ſpraczuią ſie około ſpraw rozmaitich y owſzem wynidą z ciala, á tak ich bywa mniey, ktore więc cżaſu ſpania odpocżynienie maią y iakoby z nowu naprawienie. GlabGad Lv; Dwa ſą ſprawce ſpania, ſerce á mozg, ſerce ciepłem ſwym parę wzgorę podnoſzącz, á mozg ktori ią ſwym zimnem cżyni zſiadłą tak iż ona wſzitkie ſmyſły wiąże, gdy ich duchum drogi ktorimi oni chodzą zamyka, á tak on dym ieſt materia z ktorey ſpanie pochodzi. GlabGad L3; w cżłowiecże otyłym, gdi tam wſzędi mięſo zaroſcie tłuſtoſć zaſtąpi, iakoż ſie tam mogą rozſzerzyć duchy rozumne ktore ſie w ſuchoſci kochaią. GlabGad N4v, B5, B6, C6v, C8v [2 r.], D (28); Ale ná inſze wzdęćie álbo wſpuchnienie/ ſuche [bańki] ſtáwiáią: śiekánećiem wyćiągáią kreẃ/ á ſuche duch. SienLek 33v; Bo Rzecżpoſpolita ieſt iáko iedno ćiáło iednego źwierzęćiá/ ktorego wſzytkie cżłonki iednym ſię duche^m ocżerſtwiáią/ y wſzytkie ie^go ſpráwy od iednego źrzodłá płyną ModrzBaz 100, 92v; Ponieważ [franca] ieſt chorobá przyrzutna/ która zſobą wſtęchlinę iádowitą nieśie/ á Duchy záraz/ y kreẃ wſzyſtkę záraża Oczko 39v, 27v, 28v [2 r.].

W charakterystycznych połączeniach: duch (-y) czujności, jasne, ogniste, oświecone, patrzenia, przyrodzone, rozumne, rozumności, ruchający, serdeczne (2), sprawujący, widzenia (2), żywiołne (2), żywota; duchy pomnażać, posilać (9), potwierdzać (3), utwierdzać (2), wyjaśniać; wyniszczenie (3), wzruszenie, zakażenie, zapalenie, zarażenie, zmartwienie duchow (4).

Wyrażenia: »duchy, duch ożywiające(-y)« (10 : 1): [wódka kamforowa] Gdi iey cżeſtho pożywa á wiele: ſzkodzi/ ábowiem martwi duchy ożywiaiącze y mocz przyrodzoną/ paniam płodnoſć traci/ Siwiznę na cżłowieka prędko w wodzi FalZioł I 71a; A ieſtli po Circule ołowianey barwy przydzie cżarny. Tedy zmartwienie duchow ożywiaiączych mozgowych. A tak vpadek wielki znamionuie. FalZioł V 8; Bowie^m krew ieſt nawyſſzi á na znamienitſzy ſkarb żywota: zdrowia cżłowiecżego, Y kochanie duchow ożywiaiączych y poſilaiączych cżłowieka. FalZioł V 57, I 25c, [115²] d, II 10d, V 2, 6, 7v; Bowiem ono [ciasto] ma lipkoſć zbitnią ktora ciągnie ſie w żyły á tak ie zatika y nie dopuſzcża tam wchodzić duchom ożywiaiącim, z kądże przychodzi wiele niemoci. GlabGad G6; izali ręká żyć może/ gdy ſię od ćiáłá oderwie? Tráći duchá ożywiáiącego SkarKazSej 672b.

»duch żywotny« (7): Ale ciała dobrey krwie á cżyſtich wilkoſci/ y w mierney ſprawie chowaiącze ſie/ nie łatwie prziymuią poruſzenia: powietrza iadowitego/ ale mu ſnadnie przeciwiaią ſie/ á duchy żywotne ſercza chronią FalZioł V 61v, II 2c, 21d, V 62, 67v, 70v; A przetoć Gálenus nie rádźi częſto krwie dla czyśćienia innych wilkośći puſzczáć: ábowiem ze krwią y duch żywotny wychodźi/ á mdlą ſye wnętrzne ſpráwy członkow czelnych/ y żywot ſye tym kroći. SienLek 33v.

Szeregi: »duchy i ciepło (a. gorącość) przyrodzone« (5): [Moc z zimności żywiołowej] Naprzod zaziąbia/ á z thąd pochodzą y inſze rzecży/ iako wilkoſci/ krwie z ſiadanie/ [...] Sen przywodzić/ duchy martwić y gorączoſć przyrodzoną FalZioł *8, II 11a, V 2v; Złe powietrze ſzkodliwſze ieſt. Bowiem ono richley ſzkodzi ſerczu w ktorim ieſt ſztok y zrodło wſzitkich duchow j ciepła przyrodzonego GlabGad K3v, K7.

»duchy a pary jadowite« (1): Cżemu ocżi niewiaſty vpławy cierpiączey zarażaią y pſuią noue zrzadło albo zwierciadło. Odpo. Bowiem tego cżaſu pochodzą z niewiaſty duchy á pary iadowite, w głowę iey z żołądka wſtępuiące GlabGad B6.

5. Zestawienie w funkcji nazwy botanicznej: »Ducha Świętego korzeń« = Angelica silvestris L. (Rost); dzięgiel; laserpitium, panax Heracleum, radix silphi, silphium, syriaca radix Mącz [dzięgiel ogrodny ‒ angelica, panaces angelicum, costus niger, radix S. Spiritus, panax Heracleum Cn] (2): Syriaca radix, Radix sylphi sive Laserpitii Korzeń á źiele które Angelicam zową/ duchá ſwiętego korzeń álbo dzięgiel áczkolwiek niektórzy Angelicam nie zá Silphium ále zá Panax Heracleos máyą. Mącz 437c, 393c.

*** Bez wystarczającego kontekstu (3): Spiritus. Geyſt. Duch. Mymer¹ 3v; Geiſt. Duch. Spiritus. Spectrum. Calag 224a; Genius ‒ Duch. Calep 455b.

*** Wyraz objaśniany (16): Ale tu duſzá álbo Duch známienuie cżłowieká duchownego: ktory ma żywot wiecżny GrzegŚm 18; Przethoż ku łácnemu wyrozumieniu thego/ y inych mieyſc/ wpáthrz się pilnie w thy ſłowá/ Ciáło/ Duſzá/ Duch/ iáko śię rozmáićie w piśmie rozumieią. GrzegŚm 19; Známienuie też w piſmie ćiáło/ ćieleſną oblicżność/ álbo bytność/ á duch rádę/ wolą/ moc GrzegŚm 20; Duch známionuie Cżłowieká z Bogá álbo z Diabłá nátchnionego GrzegŚm 56; Známionuie też w piſmie Duch/ dáry Duchá Swiętego GrzegŚm 56, 33, 49, 54 [2 r.], 55 [2 r.], 56 (13); K temu/ ſłowo á duch vſt/ cżęſto ſię zá iedno biorą. Iáko tu: ſłowem Iehowinym [...] niebioſá ſą vcżynione/ á duchem vſt ie^go wſzytek záſtęp ich CzechEp 278; Duſzę y duchá w tym pieniu Bázylius ś. zá iedno bierze. Może ſię przedſię duſzá do rozumu/ duch do woley śćiągáć LatHar 67.

Synonimy: 1. b. α. anjoł; β. bies, czart, demon, diabeł, kusiciel; c. dusza; α. mara, zjawienie; 2. a. dusza, serce, umysł, wnętrzności; b. animusz; 3. »rzecz sama«; 4. dech, oddech, tchnienie; a. dech, szum, wiatr, wienie; b. para, tchnienie, zdrowie, żywot; α. dychanie; β. dym, kurzawa; 5. anjelika, dzięgiel.

TG, WG