[zaloguj się]
[pdf]

DECH (67) sb m

e jasne.

Fleksja
sg
N dech
G tchu, dechu
D tchu
A dech
I tchem
L tchu

sg N dech (19). ◊ G tchu (22), dechu (1) LudWieś. ◊ D tchu (1). ◊ A dech (19). ◊ I tchem (4); -em (3), -(e)m (1). ◊ L tchu (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Oddech, tchnienie; halitus Mącz, Calep, Calag Cn; anhelitus Mącz, Calag; anima, spiritus Mącz, Cn; flatus Mącz; aspiratio, expiratio, interspiratio Calep (62): Iedennaſthe [znamię umarłego płodu] gdy dech brzemienney pocżyna ſie ſmierdzączy FalZioł V 32v; [Aqua vita] Zachowuie kożdego Od powietrza morowego Od dechu ſmrodliwego Cżyſcie wonia. LudWieś B4v; Yáko w myeſcye/ woyſſce/ kroleſtwye/ doſtoyeńſtwá y vrzędy/ w domu goſpodarz/ goſpodyni/ klucznik. rć. w ćyele ſuche żyły/ dech/ śiły duſſne/ ożywyáyąca/ rucháyąca/ y czuyąca KromRozm III F8; Tchu [halitum] mego chroniłá ſie żona moiá Leop Iob 19/17; Anima illius foetet. Smierdźi dech yego. Smierdźi mu z vſt. Mącz 10b; Ligula, nux gutturis, minor lingua, Ięziczek który dech przimuye y zámyka. Mącz 106c; Tribus rebus animantium vita tenetur, cibo, potione, spiritu, Trzemi rzeczámi żywot wſzech zwierząt bywa záchowan/ Pokármem/ Pićiem y Tchem. Mącz 408c, 10a, b, 17a, 152d, 206c (11); áż gdy tchnąwſzy Bog ſłowo wyrzekł/ ktore ſię dopiero ſynem/ iáko dech duchem/ ſtáło. CzechEp 255; Aták ono myślenie chcąc wykonáć/ wzruſzył [Bóg] w ſobie wedle X.K. dech CzechEp 256, 177; Iáko głowá byłá chorá: Gdy ſye winem nápuſzyłá/ Szyki mi wnet pomyliłá. By ná niébie we łbie grzmiáło/ Tchu áż názbyt doſtawáło. PudłFr 21; Aspiro ‒ Nadijmąm, dech daię, dmę. Calep 104a; Interspiro ‒ Dech wpuſzcząm. Calep 555a; Prospiro ‒ Dech rozpuſzczam. Calep 865a, 104a, 471a [2 r.]; RybGęśli D; JanNKar C3.
Fraza: »tchu nie stawa, nie zostało« [szyk 1 : 1] (1 : 1): Bo nic we mnie śił nie zoſtáło/ ále y tchu mi iuż nieſtáwa [halitus meus intercluditur]. Leop Dan 10/17; á byłá chorobá iego mocna bárzo/ áż w nim nie zoſtáło tchu [non remaneret in eo halitus]. BudBib 3.Reg 17/17.
Zwroty: »brać w się dech« = ducere spiritum, flare, trahere spiritum Mącz [szyk zmienny] (3): Flare simul et Sorbere. Weſpołek dąć y ſárkáć álbo dech w ſię bráć. To yeſt dwie rzeczy w ſpołek czinyć niepodobno yeſt yáko pánu Bogu y Dyabłu służić. Mącz 130c; Ducere spiritum, Tchnąć álbo też bráć w ſię dech Mącz 408c, 460d.

»tchu nie mieć« (2): KochPs 198; Zwyćięſtwá od ſamego Bogá wſzechmogącego prośić maſz/ nie od tych báłwánow niemych/ ktore niewidzą/ nie ſłyſzą/ niemowią/ nie cżuią/ y tchu nie máią. SkarŻyw 566.

»tchu nie puścić« (1): Spiritum suspendere inter legendum Długo tchu nie puścić. Mącz 289c.

»tchu ująć« (1): KlonŻal A3 cf »dech i siły«.

peryfr. »dech wypuszczać« = umierać (1): Expiro ‒ dech wipuſzcząm, vmierąm. Calep 393b.

»dech zadzierżeć, zatrzymawać« [szyk zmienny] (1 : 1): Continere animam Dech zádzierżeć/ zátáyić w ſobie. Mącz 446d; potym zátrzymáiąc dech biegay/ álbo rękomá nieco prácuy SienLek 83v.

»dech w sobie zataić« (2): Animam comprimere, Dech w ſobie zátáić. Mącz 320d, 446d.

Wyrażenia: »jednym tchem« = duszkiem, jednym łykiem (2): Uno spiritu, Yednym tchem. Mącz 408c, 76a.

»tchnący dech« (1): Anhelans spiritus, Ziewáyący. Tchnący dech Mącz 408c.

Szeregi: »duszkiem albo jednym tchem« (1): Kubek [...] w który ſie ták wiele wleye yáko yeden może duſzkiem/ álbo yednym tchem wypić. Mącz 76a.

»dech i (ode)tchnienie« (2): takieſz łono y macicza nie ma być zawarto: aby płod mogł mieć dech y odetchnienie FalZioł V 34v; Dech et tchnięnie. Halitus, anhelitus. Calag 33a.

»dech i siły« (1): PLácżćie rzeki Słowáńſkie/ [...] boć mnie iuż nie sſtáie W vśćiech ſłow y łez w ocżu/ záiąkáwe łkánie Tchu y śieł mi vięło/ y cżęſte wzdychánie. KlonŻal A3.

»słowo, (a, i) dech« [szyk 2 : 1] (3): Boby iuż tu trzech Loiká X.K. vrodźiłá/ procż ſłowá á tchu/ ktory ſię y w wołáiącym/ y w ſłowie też wymowionym z vmyſłu rodźi, CzechEp 153, 154, 255.

»dech a(l)bo wiatr« [szyk 4 : 1] (5): Krztań przes który wiatr álbo dech wychodźi. Mącz 150c; gdy ſkoro wymowił/ iedno ſię/ to ieſt/ dech ábo wiátr/ ktory ſię wewnątrz przed wymowionym ſłowem wſzcżyna/ duchem ś. ſtać miáło CzechEp 255, 152, 154, 255.

»bez władzej, bez tchu« (1): nie rychło ią [dzieweczkę] wſtudniey nálezli/ bez władzey/ bez tchu/ práwie vmárłá SkarŻyw 161.

»i dech i żywot« (1): [ksiądz kanonik] mowi: iż [Syn Boga] ſam ieſt od śiebie/ y przez ſię: nic niemáąc [!] od nikogo: owſzem ſam inſzym y tchu y żywotá y wſzytkiego vżyczáiąc CzechEp 286.

W przen (1):
Szereg: »dech i dowcip« (1): Komuż tedy odkázuieſz odumárłe ſprzęty/ Lutnią y treśc niedotycżną/ o Póéta święty? Tchu i dowćipu po tobie żaden dźiś nie ma ſto/ Coby ſię twych pieśni podiął pártácżeſmy proſto. KlonŻal B2v.
Przen (7):
a) Życie, życie wieczne (6): A Bogá kthory ma dech twoy w ręce ſwoiey/ y wſzytkie drogi twoie nie wielbiłeś. Leop Dan 5/23; Gdy chorego odbieży Doktor bez nádźieie/ On ſam w zdrowiu niewątpi poki puls dech leie RybGęśli B; Y ćiebie ſzkodá milcżeć o gromádo święta/ Ktorym [wierszem] dech zmárłym mnoży Cnotá ſkrzydłopięta. RybGęśli D4.
Zwrot: »tchu schodzić« = umierać (1): Takżeć duſze cnotliwych ludzi co tchu ſchodzą/ do tychżeć tám rádośći też záwżdy przychodzą. RejWiz 116.
Wyrażenie: »do ostatniego, (a. ostatecznego) tchu« = póki życia (2): Quorum usque ad extremum spiritum provecta est prudentia, Którich mądrość áż do oſtátnego tchu trwáłá. Mącz 478a, 408c.
b) Zwrot: »tchu nie mieć własnego« = być zależnym od kogoś (1): cóż ten rozumieć będźie który/ áni tchu którymby władał/ y którymby żył/ niema właſnégo? OrzJan 37.
2. Podmuch; flatus, spiritus Mącz (5): Pneuma. Latine spiritus vel flatus, Duch/ wiátr/ dech/ wienie wiátru/ ſzum. Mącz 307c; Spiritus [...] Dech. Wiánie/ Powietrze/ Dęcie Wiátr. Mącz 408c; Spiramentum. Est per quod exit spiritus, Dziurá/ Loch/ skáłá zkąd wiátr wybiya y dech wychodzy yednym słowem może być zwan/ wiátrowyloch [!]. Mącz 408d, 324b; Odſtąpiſzli mnie/ wnet/ rowien lekkiemu Prochowi będę/ co grzyskiem tchu wſzemu/ Ládá ćień/ będźie miał więcey godnośći/ Niż ia/ wzgárdzony od twoiey lutośći. GrabowSet Tv.

Synonimy: 1. odetchnienie, tchnienie, wiatr; 2. dęcie, duch, powietrze, szum, wianie.

KCh