[zaloguj się]
[pdf]

POWIETRZE (786) sb n

o oraz pierwsze e jasne, -é (10), -e (7); -é OpecŻyw (2), Oczko, też SienLek (5), Calep (1); -e KochPs, KochMRot, OrzJan, SarnStat (2), GosłCast; -é : -e ZawJeft (1:1).

Fleksja
sg pl
N powietrze powietrzå
G powietrzå
D powietrzu
A powietrzé powietrzå
I powietrzem, powietrzym
L powietrzu

sg N powietrze (173); -é (8), -e (4), -(e) (161). ◊ G powietrzå (201); -å (110), -a (1), -(a) (90); -å : -a SkarŻyw (7:1). ◊ D powietrzu (20). ◊ A powietrzé (101); -é (2), -e (3), -(e) (96). ◊ I powietrzem (86), powietrzym (12); -ym OpecŻyw, KrowObr (3), SienLek, Oczko, Calag; -em : -ym BielKron (5:3), Mącz (9:1), Calep (1:1); ~ -em (3), -(e)m (83). ◊ L powietrzu (181). ◊ pl N powietrzå (5); -å (4), -(a) (1). ◊ A powietrzå (7); -å (6), -a (1) Mącz.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Niebo, sklepienie niebieskie, kopuła zamykająca przestrzeń nad ziemią, firmament niebieski (według Biblii – materialna powłoka oddzielająca wody górne od wód dolnych, czyli ziemskich); aer HistAl, Vulg; caelum, expansio, facies expansionis, firmamentum PolAnt; aether Mącz (88): Potym był deſzcż wielki y ciemny obłok/ ktory ták záćmił powietrze iż przez trzy dni ſlońcá nie widzieli [...] Alexander pocżął ofiáry cżynić bogom ſwym/ á gdy ſie modlił nathychmiaſt ſie powietrze wyiáſniło/ ták iż żadnego obłoku cięmnego nie było. HistAl [I3]v; RejPos 288v; Y rzekł Bog: niech będzie powietrze w pośrodku wod/ y niech będzie przedziałem miedzy wodámi á wodámi Y vcżynił Bog powietrze/ y przydzielił miedzy wodámi/ ktore pod powietrzem/ miedzy wodámi/ ktore nád powietrzem/ y było ták. A názwał Bog powietrze niebem. BudBib Gen 1/6-8, Ps 76/17[18]; Oczko 6; SkarKaz 5a.

W porównaniu (1): A tedy [w czasie sądu ostatecznego] vcżyćielowie zaświecą ſię iáko świátłość powietrza/ á ktorzy ku ſpráwiedliwośći náwrácáią mnogie/ (będą) iáko gwiazdy ná wieki wiecżne. BudBib Dan 12/3.

Fraza peryfr.: »co (A) powietrze płaszczem swym okrywa« = ptactwo (1): co w morzu kąpie ſye głębokiem [tj. ryby]/ Ták téż co y po wietrze [!] płaſczem ſwym ſzérokiem Okrywa. Wſzyſtko dźiatki ſwé wiernie miłuie ZawJeft 32.
Wyrażenie: »powietrze niebieskie« = sklepienie niebieskie, kopuła nieba (5): Dniá wtorego [Boże] ſtworzyłeś powietrze niebieſkie/ y roſkazałeś áby wyſtąpiło miedzy wody/ y ták ie rozdźieliło áby iedny zoſtáły wzgorę/ á drugie ná dole. BibRadz 4.Esdr 6/11. Cf »na powietrzu«, »po powietrzu«.
Wyrażenia przyimkowe: »z powietrza« = z nieba (4): Wiele ſtrżałek twoich miły panie z powietrza wychodziło/ (koment) Strzałek [Ps 76/18] to ieſt piorunow WróbŻołt aa5v, hh8; RejWiz 130; Siodmego dniá vyrzał [Salomon] wdzyęcżnie prziymowáć Páná Bogá ſwoię ofiárę/ gdy ogień sſtąpił s powietrza á ofiárę ná ołtarzu wſzytkę ſtrawił. BielKron 77v.

»na powietrze« = do nieba; w stronę nieba; in aere Vulg (3): Leop 4.Esdr 8/21; Ano też y Páweł s. powieda/ iż był wzięt áż do trzeciego niebá. Ale obácż cżyią ſie to mocą działo (marg) Zadny mocą ſwą nie wſtąpił na powietrze (–). RejPos 135v.

~ Szereg: »do nieba, to jest na powietrze« (1): Matthias Flaccus Illyricus tego nie pozwala/ áby Pan Chryſtus miał ná niebioſá wſtąpić/ ále ſobie wymyſla iákieś pewne náznácżone mieyſce/ z ktorego miał do niebá/ to ieſt ná powietrze wſtąpić/ áby tym ſpoſobem ſwoię moc y władzą pokazał y obiáwił. ReszPrz 85. ~

»na powietrzu« = in aere, in expansione, in firmamento PolAnt; in aera Vulg (62): Matuchna z zwoleniki ſtála poglądaiątz w niebo/ cżekaiątz pocieſſeniá iego. A oto dwa anieli w biálym odzieniu na powietrzu ſie ijm vkázali OpecŻyw 174v; Zachmurzenie na powietrzu, deſzcż, grod [!] trzaskavica. FalZioł V 55, V 55, 72; Ktory [Bóg] wyćiągnąwſſy wilgotnoſći zgłębokiey ziemie záwieſſa ie ná powietrzu według woley ſwoiey/ á ſnich záſię wywodzi gromy y wody rozmáite RejPs 201v, 152; KrowObr 68v; Záſz on podrożny iádąc w nocy w tey iáſnośći/ Nie vżywa roſkoſzy widząc odmiennośći/ Ná powietrzu ná gwiazdách/ á dniá ſie nádzyewa RejWiz 2v, 127, 165 [2 r.]; Leop 2.Mach 5 arg; (arg) Znáki na powietrzu widźiáne nad Ieruzálem. (–) [...] Y przydáło ſię że po wſzythkim mieśćie/ práwie przez cżterdźieśći dni vkázowáło ſię ná powietrzu rycerſtwo biegáiące/ w złothem odźieniu BibRadz 2.Mach 5/2, 2.Mach 5/3; BielKron 121, 363v; Ecnephias, Roſtąpienie obłoków/ Wielki ſtórm ná powietrzu. Mącz 99b; Ażaż kiedy wielkie Złączenie Płánetow zwierſchnich/ álbo záćmienie ták Słońca/ iako y Mieſiącá/ álbo Komet ná powietrzu widzenie było/ przez iákiey wielkiey nędze ludzkiey ná świećie? LeovPrzep a3v, a4v, b, C2v, C3v, E3v; iż dziwne ſrogośći á dziwne záburzenia będą ſie vkázowáć ná powietrzu. RejAp 138v, 138v; Othoż gdy ſie vkazáłá gwiazdá ná powietrzu/ kthora tháka nigd⟨y⟩ przed tym nie byłá: tedy ći pogáńſcy Mędrcy [...] ſzli zá oną gwiazdą RejPos 35, 5, 7, 9v, 18, 20v (11); Azaſz nie widamy ná powietrzu rozlicżnych odmian á ſtráſznych burzek? ázaſz gwiazdá kthora ſpokoiem ſiedzi? RejZwierc 152v; Chwalćie go niebioſá niebieſkie/ y wody/ ktore ná wierzchu niebios, (marg) Rozumie o obłokách wodnych/ ktore ná powietrzu/ bo to niebem zowie. (–) BudBib Ps 148/4, Ps 150/1, I 379a marg, Ez 10/1; SkarŻyw 25, 277 [2 r.], 396 [2 r.]; StryjKron 532; CzechEpPOrz **3; Lecz kóń [tj. gwiazdozbiór] między gwiazdámi ná powietrzu ſłynie. KochPhaen 9; Przećiwko nim świádczą niebá: Swiádczą gwiazdy niezliczoné/ Na powietrzu zápaloné. KochFrag 18; WujNT 1.Thess 4/17; SkarKaz 5a, b [2 r.], 6a.

~ Wyrażenia: »na powietrzu niebieskiem« = in expansione caelorum(-i) PolAnt (3): Niech będą świátłá ná powietrzu niebieſkiem áby przedzielenie (cżyniły) miedzy dniem y miedzy nocą BudBib Gen 1/14, Gen 1/15, 17.

bibl. »na powietrzu wysokim« (1): O dwoiákich wodách tu wzmiánká ieſt o tych ktore ſą pod rozpoſtrzeniem [tj. sklepieniem niebieskim]/ iáko morze/ y rzeki [...]. Też y o tych ktore ſą nád rozpoſtrzeniem/ iáko obłoki dzdzowe ná powietrzu wyſokim nád námi. BibRadz I 1b marg.

Szeregi: »na powietrzu, na niebie« (1): Micat ignibus aether [...], Błyska ſie ná powietrzu ná niebie. Mącz 220c.

»i na ziemi, i na powietrzu« (1): racżył im [Jezus ludowi izraelskiemu] okázáć ieſzcże w dziećińſtwie ſwoim/ y ná zyemi/ y ná powietrzu/ iáwne znáki o ſobie á o Boſthwie ſwoim RejPos 81. ~

»po powietrzu, po obliczu powietrza« (3:1): Leop Ps 17/12; BudBib I 1b marg; Ten [Bóg] z lochów źiemſkich obłoki wyćiąga/ Y po powietrzu ſzyrokim rośćiąga. KochPs 197.

~ Wyrażenie: »po powietrzu niebieskim« = pod sklepieniem niebieskim (1): Y rzekł Bog: niech płodzą wody płod duſzą żywiący y ptáſtwá lataiące nád ziemią: po powietrzu niebieſkim [super terram, facies expansionis caelorum]. (marg) wł. po oblicżu powietrza rć. Ale to obycżay mowy Ewreyſkiey. (–) BudBib Gen 1/20. ~

Przen (1):
Wyrażenie przyimkowe: »na powietrze« = wielki, sięgający do nieba (1): Bo wielkie áż do niebios miłoſierdzie twoie [Boże]/ y áż ná powietrze [usque ad caelos] práwdá twoiá. BudBib Ps 56/10[11].
2. Przestrzeń między niebem a ziemią, przestworza (sfera, w której żyją ptaki, też, według dawnych wierzeń, sfera działania złych duchów); aer HistAl, PolAnt, Mącz, Vulg; emisperium HistAl; caelum(-i) PolAnt (110): FalZioł IV 29c; byłá tákowa wielkoſć y gęſtoſć ſtrzał/ iż tez wſzytko powietrze nápełnione ſtrzałámi HistAl F4; Też wieſz iáko powietrze ieſt onymi duchy/ Ták mocnie oſadzono/ co zową złyduchy. RejWiz 138v; Aer. Powietrze/ to yeſt/ dálekość álbo rowność miedzi Niebem á Ziemią/ miedzi cztermi żywioły yeden. Mącz 4d, 392c; RejAp 101v, 175; Iſz Piotr S. był w Rzymie poſpołu z Páwłem S. á tám Symona cżárnokśiężniká z powietrza z rzućił SkarŻyw 279; [Niech będźie vtwiérdzenié [Gen 1/6].] Co tu Láćińſki tłumacz Firmamentum [...], to ieſt vtwiérdzenim ábo twiérdzą zowie/ to inni z Zydowikiégo [...] Rakiah, Expansio, rośćiąg/ rośćiągnienié ábo powietrze prżekłádáią. Przez co ſie rozumié wizytko to ſpatium, y ten wſzytek przećiąg który ieſt nád námi/ od źiemie áż do niebá/ który w ſobie ma y powietrze y niebo. Przetóż yi téż ſam Pan Bog názwał niebem/ ver: 8. któré w piſmie S. dwoiákié ſie náyduie: Niebo gwiáźdźiſté/ y niebo powietrzné. O piérwſzym ták mówi: ver: 14. Niech będą świátłá ná vtwiérdzeniu/ ábo ná rośćięgu niebieſkim. Y ver. 16. Aby świéćiły ná rośćięgu niebieſkim. A o wtórym ver: 7. Y vczynił Bóg vtwiérdzenié/ ábo ten rośćiąg: y przedźielił wody któré były nád vtwiérdzenim/ od tych któré pod vtwiérdzeniém były: to ieſt/ wody któré były nád powietrzem/ od tych ktore ſą ná źiemi pod powietrzem. WujBib 2b].

W połączeniach szeregowych (10): RejWiz 115; od tego woiowánia okrutnego nie tylo źiemiá/ ále y morze. Náoſtátek y powietrze y to od gwałtow iego prożne niebyło BiałKaz H3v. Cf »na powietrzu«, »po powietrzu«, »w powietrzu«.

W przeciwstawieniu: »ziemia, morze ... powietrze« (1): Z ziemie też wſzytki pożytki bierzemy/ z morzá ryby/ s powietrza ptaki HistAl K4. Cf też »na powietrzu«, »po powietrzu«.

W porównaniach (4): Bowiem práwe ſláchectwo ieſt iákaś moc dziwna [...]. Ktora by buyny Orzeł po powietrzu lata/ A nigdy ſie nieſłuſznych przypadkow nie chwata. RejWiz 98v; BielSen 6. Cf »na powietrzu«.

Zwrot: »po powietrzu latać, latający, bujać; po wysokości powietrza bujać; na powietrzu latać, latający« [szyk zmienny] (6:1:1;1;3:1): BierEz G2; FalZioł IV 29c; Ieſli Pan Bog ptaſſki latáiące po powietrzu żywi/ [...] dáleko więcey ćiebie pożywi KrowObr 149; Wierz mi że ten miſtrz [tj. czart] vmie/ kiedy Pan dozwoli/ Gdy ſobie po powietrzu ták buia po woli. RejWiz 150, 13v, 98v, 166v, 167v; á dobre [tj. dobrych ludzi Bóg opatruje] iáko ſokolętá/ ktore nadobnych ptaſzkow z młodu vżywáią/ á potym ſobie po wyſokośći powietrza roſkoſznie buiaią. RejZwierc 148; CzechRozm 130v; y zpuśćiwſzy ſię z gory [Szymon Czarnoksiężnik]/ pocżął ná powietrzu latać (bo go cżárći nieśli) SkarŻyw 601, 601; BielSen 6; [WerReguła 111].
Wyrażenia: »książę zwierzchność mające na powietrzu, [władzy powietrza]« = szatan, Lucyfer (1): Y Was (marg) ożywił. [...] (–) ktorzyśćie byli vmárli dla wyſtępkow y grzechow wáſzych/ (w ktorycheśćie niekiedy chodźili wedle wieku świátá tego/ według kśiążęćiá zwierzchność máiącego ná tym powietrzu [secundum principem potestatis aeris huius]/ Duchá ktory teraz moc pokázuie w ſynách niepoſłuſznych) WujNT Eph 2/2; [według kśiążęćiá władzy powietrza tego (marg) który ma władzą y mieſzka ná tym powietrzu (–) WujBib Eph 2/2].

»mierne powietrze« = jedna ze sfer wyróżnianych w przestrzeni między niebem a ziemią (2): ále [Turcy] mnimáią mieć żywot błogoſłáwiony wiecżny po śmierći ćieleśnie/ to ieſt w Ráiu roſkoſzy/ gdzie ieſt ogrod wod roſkoſzney ſłodkośći pod przezrocżyſtym niebem/ á miernym powietrzym od Bogá vſádzonym BielKron 260v. Cf »w miernym powietrzu«.

»okrąg powietrza« (1): Wylały wody obłoki/ grom vcżyniły powietrza [...]. Głos gromu twego ná okręgu (powietrza) [in rota] BudBib Ps 76/17[18].

»na wysokość powietrza« = wysoko w górę, do góry; in aere, ad superiores emisperium HistAl (2): byłá tám gorá bárzo wyſoka/ ná ktorą gdy wſzedł Alexander/ widziáło ſie mu iákoby blisko niebá był. Thedi vmyſlił w ſwym ſercu ſpráwić tho iákoby go Gryfowie mogli podnieſć ná wyſokoſć powiethrza HistAl M5, M4v.

Szereg: »niebo, (i) powietrze« (2): Pełno niebo/ powietrze/ ſtworzenia dziwnego/ Ktorzy ſie przypátruią wielmożnośći iego. RejWiz 115, 128v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]
Wyrażenia przyimkowe: »z powietrza« = z góry (4): iż [wiatry] wzburzyły obłoki ták iż ptacy iáko proch ſpowietrza lećieli/ á pádáli dobrowolnie przed namioty ich. RejPs 115v, 155v [2 r.]; Heliaſzá sſtąpiwſzy s powietrza woz ogniſty/ gwałtownie pochwyćił RejPos 135v.

»na powietrze« = do góry, w przestworza (7): y żywi y vmárli ná powietrze poſtáwieni być muſzą. RejAp 172v, 87v; Ano Enoch wzięt ná powietrze/ nie wiemy gdzie ſie podział. RejPos 135v, 7; żywi ktorzy nie vmrą ná on czás [podczas sądu ostatecznego]/ vſłyſzeniem trąby/ y przenieśieniem ſię ná powietrze śmierći ſkuſzą SkarKaz 6b; álbo w lámentliwą Iáſkółkę ſie przekinie/ [...] Wzbiie ſie ná powietrza ſwoim chyżym lotem GosłCast 52; KlonWor 43; [GilPos 210, 212].

»na powietrze« = z nieba, w dół; in aerem PolAnt, Vulg (4): Zátym ſiodmy Anioł wylał báńkę ſwoię ná powietrze (marg) Przećiwko złym duchom y wſzem fałſzywym náucżyćielom to piſze. (–) BibRadz Apoc 16/17; RejAp 138; WujNT Apoc 16 arg, 16/17.

»na powietrzu« = in aere HistAl, Mącz (38): RejPs 97v; y vſlyſzeli głos ná powietrzu mowiący HistAl K7; LubPs ff3v marg; Figle cżártowſkye ná powietrzu RejWiz 150v marg, 10, 114v, 150v, 160, 171v, 194, Cc5v; Aves librant corpus in aere, Záwieſzáyą ſie ná powietrzu. Mącz 192c; Bo Aryſtoteles w pierwſzych Kſięgách ſwoich/ ktore nápiſał o Rzeczách rodzących ſie ná powietrzu/ bárzo mądrze dowodźi: że zá pewne Biegi niebieſkie ſpráwuią tu ná świećie rzeczy wſzytkie LeovPrzep a3; RejAp 139; RejPos 331; temu to cżłowiekowi iuż nie tylko ziemiá/ ále y ſkáły/ gory/ morzá/ láſy/ wody/ rozlicżne drzewa niemogą żywnośći dodáć. Nákoniecz iey y ná powietrzu ſzukáią/ dziwnemi kſtałty ptaki łápáiąc RejZwierc 156; KochPs 40; A dniá trzećiego vyrzał S. Benedict duſzę śioſtry ſwey ná powietrzu w niebo nieśioną SkarŻyw 252, 208; Ták odmienna [broda]/ ták mnożna między wieczyſtémi Wiśiáłá ná powietrzu ſny Platonowémi [tj. jako idea Platońska (żart.)]. KochBr 151; Aerius - Powietrnij, albo, czokol wiek ziie na powietrzu. Calep 35b.

~ W połączeniach szeregowych (5): ábowiem thu ieſt roſpráwá o dziwnych ſpráwach niebieſkich/ [...] y o inych ſpráwach co ſie w zyemi y ná zyemi y ná powietrzu tocżą. RejWiz 142v, 165; A pod ſwą mocną ręką zámknał [!] wſzytki niebeſpiecżeńſtwá/ ták ná ziemi/ ták ná wodzie/ ták też y ná powietrzu. RejPos 130v, [77]v. Cf W tekście przysięgi.

W porównaniach (2): CzechEp 326; Nędzá náſzá przelećiáłá iáko ſtrzałá/ y ptak ná powietrzu/ śládu iey żadnego y znáku nie máſz SkarKaz 639b.

W przeciwstawieniu: »na powietrzu ... pod wodami« (1): On ná powietrzu ptáſtwem/ pod wodámi Władnie rybámi. KochPs 11.

W tekście przysięgi sądowej wypowiadanej przez Żydów w Polsce (1): Ták mi Pánie Boże pomagay/ kthory ſtworzył Niebo/ źiemię/ źiołá/ y inne rzeczy ná Niebie/ ná powietrzu/ w Morzu/ na źiemi/ y moy żydowſki zakon vſtáwił. GroicPorz h2v.

Szeregi: »(tak) na niebie, (jako i) na powietrzu« (2): RejWiz 154v; Rozpoſtrżenie.) To ſlowo wſzytko w ſobie zámyka co kolwiek nád námi widáć/ ták ná niebie iáko i ná powietrzu. BibRadz I 1b marg. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»w wodzie i na powietrzu« (1): áby [człowiek] był iáko Bog ziemſki świátem y to co ná nim ieſt/ w wodzie y ná powietrzu y nád zwierzęty y nád tym co żyie/ władnący. SkarŻyw 259. [Ponadto w połączeniach szeregowych i w przeciwstawieniu.]

»tak na powietrzu, jako i na ziemi« (1): Kſiążę ich [czartów] ma theż oſobne ſwoie myśliwce/ iedny wietrzne drugie źiemne: ći myſliwcy nie ptakow áni záięcy gonią/ ále złośći ludźiem rozmáite wyrządzáią/ ták ná powietrzu iáko ná źiemi BielKron 467. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.]

Cf »na powietrzu latać«, »książę zwierzchność mające na powietrzu«. ~

»po powietrzu« (19): Cżemu koſć v pierſi ptaſzich i⟨e⟩ſt oſtra. (–) Bowiem one ſą w vſtawicżnim ruchaniu, tam y ſam po powietrzu ſie mieſzaiąc. GlabGad D5v; RejWiz 166; Mącz 180c; tákże y wſzytká ordá iego [czarta]/ że iuż więcey nie będzye ſie motáć á ſnowáć po powietrzu/ thák iáko tho byli zwykli cżynić ſtráſząc a kuſząc á dziwnie przeſláduiąc narody ludzkie RejAp 175; Ano też y Abákuk był przynieſion po powietrzu áż do Dánielá/ gdj był w iáſkini miedzy lwy poſádzon. RejPos [155]v; ModrzBaz 126.

~ W połączeniach szeregowych (2): RejPos 132v; Onę poſługę/ ktorą Złyduch ſynowi Bożemu wyrządzał/ noſząc go po powietrzu/ po gankách/ po gorách/ w to nákoniec obroćił/ áby Pan [...] chwałę Boſką mu oddał PowodPr 52.

W przeciwstawieniu: »po powietrzu... w wodach« (1): Niepodobnać też to/ áby ciáło z martwych wſtáć miáło/ ktore po powietrzu przez ptaki/ á w wodach przez ryby/ roznieſiono bywa. RejPos 67v.

Wyrażenie: »po powietrzu rozniesiony« (2): ſrogim głodem będą wytrawieni/ A od ptáſtwá po powietrzu będą roznieſieni LubPs gg5; RejPos 67v.
Szereg: »po niebu i po powietrzu« (1): Niemáſz iáko Bog (ludu) ſpráwiedliwy/ iezdzi po niebu ná rátunk twoy/ y w wielmożnośći ſwey po powietrzu [equitans caelos in auxilium tui, et in magnificentia sua caelos]. BudBib Deut 33/26.
Cf »po powietrzu latać«. ~

»w powietrzu« (3):

~ W połączeniu szeregowym (1): A iſz temu co iedno ſtworzył [Bog] ná ziemi/ w wodzie/ y powietrzu/ dáć miał Páná y głowę: vcżynił inne Pánu [tj. czlowiekowi] mięſzkánie [...] to ieſt/ on roſkoſzny Ray SkarŻyw 259.

Wyrażenie: »w miernym powietrzu« = w jednej ze sfer wyróżnianych w przestrzeni między niebem a ziemią (1): Drudzy mienią być Ray pod obłoki w miernym powietrzu BielKron 466v.
Szereg: »w powietrzu i w ziemi« (1): Y pewné práwo rzeczóm ſtworzonym [Bóg] zoſtáwił. Zoſtáwił to/ że z niebá w powietrzu y w źiemi Oſtátni ogień zgłádźi/ co okiem widźiemy [tj. wszystko, co widzialne]. ZawJeft 36. ~

Przen: O fantazjowaniu, myśleniu o czymś nierealnym, robieniu rzeczy niemożliwych; zmyślaniu rzeczy nieprawdziwych [zawsze w wyrażeniach przyimkowych] (7):

W przeciwstawieniu: »na powietrzu ... na ziemi« (1): NiemObr 179 cf »na powietrzu szukać«.

Przysłowie: Lepſza kopá gotowa niż dukatów kufa. Ktorąć więc ná powietrzu kiedy vkázuią/ A zátym ćię z wolnośći twych iáwnie wyzuią. CzahTr C.
Zwroty: »na powietrzu łowić« (1): Piscari in aere proverbium, Ná powietrzu łowić/ To yeſt tám ſzukáć gdźie niemáſz nic. Mącz 301a.

»po powietrzu latać z myślą; myśl po powietrzu lata« (1;1): Siedziſz ty zámknąwſzy ſie/ iż nie widziſz ſwiátá/ A myſl przedſię od duſze po powietrzu lata. RejWiz 120v, 60.

»na powietrzu ukazować (a. pokazać)« (3): GórnDworz X2v; Ná powietrżu coś mi vkázuieſz/ kiedyby ſię ták sſtáło/ owák sſtáło: Siłá ták rzeczy vkázáć możeſz/ ále żeby ſię ták gdźie sſtáło/ pokázáć nie możeſz. GórnRozm B4v; CzahTr C.

»na powietrzu szukać« (1): Niewiem tedy/ kędyby tákowego kośćiołá/ ktoryby nie błądźił ſzukáć máią: gdy go áni w onych piśmiech Oycowſkich/ áni w vſtáwach ſynodowych: [...] vpátrzyć nie mogą. Przyidźie go im kędy ná powietrzu ſzukáć/ gdyż go ná źiemi pokázáć z trudnością máią. NiemObr 179.

a. Przestrzeń bezpośrednio ponad ziemią (ale niezbyt wysoko) (8):
Wyrażenia przyimkowe: »na powietrze« = ku górze, do góry, w górę; in aerem Vulg (4): Leop Act 22/23; Ventilo, Wieyę/ rzucam ná powietrze/ wzdymam/ dmę. Mącz 483c; á wilk w zgorę ku niebu łeb podniożſzy ná powietrze toż dopiero wyie. CzechEp 37; A gdy oni wołáli y miotáli ſzáty ſwe/ y ćiſkáli proch ná powietrze [na znak wzburzenia]; roſkazał go [Jezusa] Hetman wieść do obozu WujNT Act 22/23.

»na powietrzu« = w górze, nie dotykając podłoża lub na czymś umieszczonym nad ziemią (3): Cybester, Kuklarz/ ktorzi ſie ná powietrzu záwieſzáyą á skoki czinią. Mącz 76a; bo w páłacu ſwoim dał był ná powietrzu záwieśić komorecżkę máłą thák wyſoko/ gdzie áż po drabinie muſiał chodzić GórnDworz Gg6v; SkarŻyw 211.

»po powietrzu« (1): Iáko gwałtowny wicher niezgoniony Proch po powietrzu nieśie: ták y ony Anyoł niech pędźi. KochPs 48.

b. Przestrzeń otwarta, znajdująca się na zewnątrz jakiegoś pomieszczenia (2): Subdiales ambulationes, Przechadzki/ Powietrze pod gołym niebem. Mącz 84c.
Wyrażenie przyimkowe: »z powietrza« = z zewnątrz, z dworu (1): [słyszałem] iſz gdy iego [św. Ekwicjusza] ćiáło w kośćiołku S. Wáwrzyńcá położone bjło/ wieśniák ieden ná iego grobie ſkrzjnię z zbożem położył/ niebacżąc iáki tam cżłowiek leżał. Tedy wicher z powietrza/ innych rzecży zániechawſzy/ ſkrzynię onę ſamę wynioſł/ y dáleko zárzućił SkarŻyw 213.
3. Niewidzialne ciało lotne wypełniające przestrzeń ponad ziemią; aer Murm, Mymer1, HistAl, PolAnt, Mącz, Modrz, Calag, Calep, Vulg, JanStat, Cn; coelum (caelum) Mącz, Cn; aura Mącz (390): A iże ſłońce nie było/ Powietrze ſie oźiębiło. BierEz S3; Aer. Lufft Powyetrze Murm 15; Mymer1 2v; á owocz na ſzypołcze nie wiſi/ ale ſiedzi na Latoroſli/ á od gorączoſci ſlonecżney y od powietrza zra [tj. dojrzewa] FalZioł III 20b, V 56, 62, 72; iż zimie wſzelką parę lepiey widać niżli lecie, á to iż lecie powietrze ieſt grube w ktorim ſie para zamieſza á tak ſie nie vkazuie. Ale zimno wſzytkie tłuſtoſci powietrza zciąga y wyſuſza przeto też ono cżini cżiſte GlabGad C7v; Ale takowa figura oſtra [tj. ostra kość w piersiach ptaka] ku takowey rzecży ieſt potrzebna, ktoraby mogła powietrze rozdzielać ku łacniejſzemu lataniu GlabGad D5v, C7v; [Boże] ktori chodziſz na wietrznych skrzydłach. [Ps 103/3] (koment) Czuſz, prętko powietrzem wſtępuieſz. WróbŻołt hh7; Powietrza choć nie widziſz/ ále przedſię cżuieſz RejWiz 113v; Podnieś iedno miech wzgorę/ tedy wnet do niego/ Nábierzeſz pełno wſzędy powietrza wolnego. A gdy gwałtem przyćiśnieſz/ vźrzyſz álić ſzumi RejWiz 149; Gdy [słońce] od ktorey kráiny dáleko ſie nieſie/ Pewnie náſzym s ſiekierą bywáć po drwá w leſie. A gdy záſie ſwym biegiem też bliżey náſtąpi/ Tedy z nim wdzyęcżne ciepło s powietrzem przyſtąpi. RejWiz 150v; Gdyż tám [w słońcu] nie máſz powietrza/ iákoż ſie ma [słońce] ſwiećić. Gdyż ſłyſzymy powietrze iż tu ieſt zámknione/ Miedzy zyemią á niebem w śrzodku zoſtáwione. RejWiz 154, 142v, 149 [3 r.], 150v, 151, 154 [2 r.], 154v; BibRadz Apoc 9/2; Mącz 67b, 101c, 178c; Prot A3v; y wyſtąpił dym z oney ſtudniey/ iákoby dym s piecá wielkiego/ á záćmiło ſie ſłońce y powietrze od dymu onego. RejAp 76, 133v; Abo gdy go [Jezusa] żydowie kámionowáć chcieli/ też tákież zniknąć a powietrzem zákryć racżył ſwięte ciáło ſwoie [tj. stał się niewidzialny] RejPos 135v, 289; KuczbKat 20; Calag 34Ią; SkarŻyw 206, 259 [2 r.]; Y źiemięś też dźiwnie ſpráwił [...]/ nápełniłeś przepáść morſką/ dźiwnemi rybámi/ ze wſząd płynącemi rzekámi. Wſzędyś powietrzem nápełnił/ rozlicżne w nim ptaſtwo ſpráwił ArtKanc 13; Tranquillitas - Spokoinoſcz powietrzą. Calep 1078b, 35b; GrabowSet C4; WujNT Apoc 9/2. [Cf też 2. Mącz 4d.]

W połączeniach szeregowych (6): RejAp 131v; iż [...] [Jezus] był śilen iáko práwy mocarz/ á drżało przed nim wſzytko ſtworzenie/ niebo/ ziemiá/ morze/ powietrze RejPos 80, 20; ták/ że iię ich [dwu Rzeczypospolitych] obywátele miedzy ſobą áni poymuią/ áni ſię znáią: Ná oſtátek/ że też áni wody/ áni powietrza/ áni słońcá niemáią ſpolnego. ModrzBaz 71; SarnStat 264. Cf W formule.

W porównaniach (5): Powietrze ono iáſne práwie przezrocżyſte/ Przez namnieyſzey mákuły/ iáko Kryſztał cżyſte. RejWiz 179v; RejAp 175. Cf »na powietrzu«, »po powietrzu«.

W formule wypowiadanej przez urzędnika sądowego (1): Ieſliżeś ſpráwiedliwie przyſyągł/ ták tobie pánie Boże pomoż/ ten ktory ſtworzył z niczego Niebo y źiemię/ Gory y przepáſći/ Powietrza y wody/ drzewá/ liſćia/ y trawę/ y ćiebie. GroicPorz aa2.

W charakterystycznych połączeniach: powietrze ciężkie, gęste (2), grube (2), insze, jasne, jako kryształ czyste, lekkie, nie mieniące się [= niezmienne], przez namniejszej makuły, przewiewające, przezroczyste, skłonne ku nakażeniu, subtelne, wilgotne, wolne, zimne; powietrze jest (bywa) uczyścione(-o) (jako kryształ) (2), oziębiło się, rozgorzało, wyszło, zaćmiło się (jest zaćmione) (3); powietrza używać; powietrze czynić [jakie: czyste, gęstsze, grubsze] (3), (wy)czyścić (2), pędzić po ziemi, rozdzielać, zagęszczać; powietrzem broić [= wprawiać je w ruch], wstępować [ = unosić się ku górze]; przez powietrze widzieć [co]; powietrza odwilżenie, spokojność, tłustości.

Fraza peryfr.: »co siecze powietrze piory« = ptaki (1): Wſzytko to/ co ieſt w morzu/ wſzytko co ná źiemi/ Y co śiecze powietrze pióry pirzchliwémi/ Oczy ku tobie wznośi/ który śiedźiſz w niebie KochPs 156.
Zwroty:peryfr. »rozniecać powietrza żelazy« = walczyć zbrojnie (1): Gdźie miecze ćięté/ gdźie ſztychowé rázy: Gdźie świát rozniéca powietrza żelázy/ [...] Pierśi ku ſtrzale żártkiéy obnáżoné Wolę ia widáć/ niż poſtrzały oné GosłCast 40.

»po powietrzu się rozwiać« (1): ále iáko proch który wicher z źiemie wzbudźi/ po powietrzu tám y ſám prędko ſię rozwieie/ ták przez Boſką kaźń káżdy z nich [ludzi niepobożnych] márnie zniſzcżeie. ArtKanc P20v.

peryfr. »siec powietrze (piory a. szumem skrzydeł)« = latać (3): Y coż cżyniſz/ powiáda/ Icáre przecż racżyſz Ták śmiele pod wiátr buiać vpadku niebacżyſz. Bacż żeś nie ná ſwych ſkrzydłách/ iam latálec ſtary/ Mym tropem śiecż powietrze nie krocżąc nic zmiáry RybGęśli C; GosłCast 20. Cf Fraza.

peryfr. »powietrze skrzydły brać« = latać (1): Nie ſam [orzeł, tj. pan młody] rzadkie powietrze ſkrzydły bierze ſwymi/ Iákaś Orlicá piękna łącży ſię z nim wſzędźie WitosłLut A3v.

Szeregi: »niebo i wszytko powietrze« (1): Pátrzayże [...]/ iáko ſie zmieniło niebo y wſzytko powietrze/ iáko ſie záćmiło ſłońce/ iáko ſie zátrzęſłá zyemiá/ [...] żáłuiąc á dziwuiąc ſie tákiemu okrucieńſtwu/ kthore ſie sſtáło nád Pánem RejPos 105v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.]

»ziemia, powietrze« (1): RejPos 109v cf W przen. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.]

Wyrażenia przyimkowe: »na powietrzu« (12): FalZioł I 70b; Wiedz też iż Hiſtorici ſtarzy powiadali aby w onych krainach. zawſze widać pierze wiſące napowietrzu, drudz[i] też mienią iż ſniegi y ſzrony tam vſtawicżnie ſpadaiące z daleka ſie widzą iakoby pierze lataiące. MiechGlab *4v; Gdyż wodá gdy ćicho ná powietrzu widzimy iż też ćicho ſtoi/ á gdy ſie wiátrem zburzy iuż theż nic burzliwſzego nie máſz. RejAp 146; Calag 429b; SkarŻyw [474] [2 r.]; A Echo ná powietrzu z trwogi ſię odzywá. StryjKron 255; Calep 134b; Bo ćiáło vwielbione może ná powietrzu chodźić/ y ná obłokách y wiátrách latáć SkarKaz 242b; [Aż ná głośnych kornetach krzykliwie zágráli: Dobréy myśli panowie/ ſłudzy wykrzykáią/ Aże ſie ná powietrzu głoſy rozlégáią. VegKmita 16].

~ W porównaniach (2): Ieden ieſt y tenże Duch S. żywy y iſtotny/ który záwżdy z Oycem y z Synem ieſt. Nie iſzby [Duch Św.] z vſt Oycowſkich y Synowſkich ták pochodził y tchniony był/ iáko ſię mowá ná powietrzu rozchodzi SkarŻyw 278; Nieprzyiaćiele twoi [Panie] [...] Ták zniſzczeią iáko dym ná powietrzu ginie KochPs 96.

Szereg: »na powietrzu i na ziemi« (1): ieſzcże milſza rzecż ieſt gdy ſie kto obiera około tych/ ktore ná powietrzu y na ziemi nawałnośći bywáią. KwiatKsiąż 14. ~

»po powietrzu« (2): Też ten dom wktorem mieſzkaſz/ niechay będzie daleko [...] od garbarzow/ od kuſznierzow/ od mydlarzow/ ktorzy po powietrzu ſmrod cżynią FalZioł V 62.~ W porównaniu (1): A iáko proch który wicher po powietrzu nośi/ Ták ſpráwá ludzi złośćiwych wſſytká ſie roſproſſy. LubPs Bv. ~

W przen (2): Powietrze ſie też zaſmucilo/ opoki ſie padały/ tzo pana ſwégo żalowály OpecŻyw 148v; Ráduie ſie zyemiá/ ráduie ſie wſzytko powietrze RejPos 109v.
Przen (3):
Zwrot: »po powietrzu rozwiać, roztrząsać« [o nietrwałości ludzkich zamysłów] (1:1): A náſzé płoné nadźieie Po powietrzu dmá rozwieie. KochPs 211; GosłCast 10.
Wyrażenie: »grube powietrze« = niewiedza, prymitywizm umysłowy (1): Ale y ona nauka piękna ieſt ktora ſię około oquitośći gwiazd poruſzen/ wielkośćiach/ y różnośćiach obiera. Abowiem nas od tych ciemnośći y od grubego powietrza odwodzi KwiatKsiąż I3v.
α. Według niektórych starożytnych i późniejszych filozofów: jeden z czterech żywiołów (obok wody, ognia i ziemi), element budowy wszystkich bytów (26): Kąſanie ieſt od ognia/ ſlodkoſć od powietrza, lako przy Cinamonie nayduie ſie: iż ieſt gorzkoſć zſlodkoſcią zmięſzana FalZioł [*7]; bo każde lekarſthwo ktore w ſobie ma więtſzą cżęſć powietrza nizli inich żywiołow / ieſth barzo ſlachethne bo w ſobie niema gruboſci ziemney FalZioł II 4a; Iowiſz. Ieſt przyrodzenia męskiego/ ciepły y wilki iako y powietrze. FalZioł V 51, I 95a, II 2b, 4a; Niebo dziwno ſpráwione s powietrza dziwnego/ A iáko ná kſtałt wody/ práwie płynącego. RejWiz 144v; Cztery żywioły/ to ieſt cztery Wilkośći/ w ktorych żywoth człowieczy zależy. Pierwſza wilgość/ Kreẃ gorąca á wilka/ podobna Powietrzu: ma ſwe mieyſtce w ſercu SienLek 28v. [Cf też znacz. 2. Mącz 4d.]

W różnych połączeniach (najczęściej szeregowych) z nazwami pozostałych żywiołów [w tym: z wymienieniem wszystkich czterech żywiołów (10)] (13): WSzelka rzecz zywiącza/ albo thez z ziemie roſtącza: Ze cżterzech żywiołow ſtworzona albo ſlożona ieſt. To ieſt z ognia/ z powietrza/ z wody/ y z ziemie. FalZioł [*7]; Żywioły cżterzy ſą z ſwemi przyrodzonemi ſpoſoby, Powietrze gorąćze y mokre/ ogień gorączy y ſuchy/ woda mokra y zimna/ ziemia zimna y ſucha. FalZioł [*8]v, [*7]; Poźrzyſz ná dęſzką zemię [!]/ y ná iey grubośći/ Pátrz ná ogyeń/ ná wodę/ ná ich ſubtylnośći. Pátrzayże ná powietrzu iáka przeźrocżyſtość RejWiz 113, 145v, 149, 151; Meteora Aristotelis, Xięgi Ariſtoteleſowe w których o wyſokich rzeczách/ to yeſt o obłokách powietrzu/ wodźie/ ogniu wyſokich zwłaſzczá elementách á żywiołách wypiſano yeſt. Mącz 219c; Ogień/ Powietrze/ Wodá/ ty zwirzchnie żywioły/ [...] To wſzytko mnie ſłużyło Prot A3v; [są cztery światy] Trzeći pod Niebem/ od Mieſyącá áż do źiemie/ gdźie ſą cztery żywioły/ Ogień/ Powietrze/ Wodá á źiemiá. SienLek 28,1,41; [Stwarzając świat Bóg] Rozdźielił Chaos ná cżtery oſády Z ſwey Boſkiey rády. (marg) Elementa. (–) Niebem otocżył wſzytko ſwoie dźieło [...]. Tám wiecżne ognie ſwoie mieyſce máią Y tám pałáią. Puſte powietrze y wiátr nie ośiádły Poniżey záwiſł. Ná źiemi záś pádły Morzá y rzeki/ [...] Ziemia z gorámi záśiádłá ná dole KlonFlis B4.

Szeregi: »ogień i powietrze« (1): Przyrodzenie Wina ieſth ſlożone z ognia y s powietrza. FalZioł I 156b. [Ponadto w różnych połącze13 r.]

»woda i powietrze« (1): [Jemioła] Ieſth ſlożenia ſlachethnego z wody y ſpowiethrza FalZioł I 154d. [Ponadto w różnych połącze12 r.]

Personifikacja (1):

W połączeniu szeregowym z nazwami pozostałych żywiołów (1): OKrągły świát powoźi czás z záwitą głową/ Dwá koniá w woźie idą/ noc y dźień ie zową: Ziemiá/ Ogień/ Powietrze/ Wodá/ cztéry śioſtry KochMRot C.

Wyrażenie przyimkowe: »na, w powietrzu« = in aere Murm, Mymer1 (1:1): De Elementis/ et eis quae in aere generantur. Von den vier elementen/ von den dingea dy do in der lufft gegenerirt werden. O Zywyelyech y o tych rzeczach ktore ſye nápowyetrzu rodząm [np. obłok, mgła, grom, błyskawica, deszcz, grad, światłość, niepogoda, wiatr]. Murm 15; Mymer1 4.
a. Jako to, czym się oddycha (29): (nagł) Przebywanie twoie w iakiem powietrzu ma bicz. (–) CHoway ſie w powietrzu zdrowem á przewiewaiączem/ á rano przeciw ſłonecżnemu wſchodu okna otwieray aby ſłoncze do gmachu wchodziło/ á powietrze w niem wycżyſciło. FalZioł V 61v, IV 2c, V 30v, 61v, 62; Powietrze ieſt ſtroż żywota. BielŻyw 136; HistAl K7v; Tu nád námi powietrze co go vżywamy/ O dobrze ie cżuiemy/ choć go nie widamy. RejWiz 149; GDyżći Zdrowie ćieleſne w mierze zależy/ mamy wiedźieć/ iżći miárá ma być w rozgodzeniu ſzeſći rzeczy przyrodzonych: Naprzod Powietrza: wtore Iedzenia y pićia: trzećie Spania y czućia: czwarte [...]: piąte [...]: á ſzoſte [...] SienLek 2.

W połączeniu szeregowym (1): Widząc błónie źieloné/ y powietrze czyſté/ Y ſłońce górnoświétné/ iáſnie przeźrzoczyſté/ Dopiéruczko tu chćiáłá [pani moja] [...] Widźieć świát GosłCast 23.

W porównaniach (2): gdyż nas tá [nauka Chrystusa] chłodzi/ żywi/ y otrzeźwia/ ták iáko powietrze chłodzi/ żywi/ y otrzeźwia cżłowieká káżdego. RejAp 77v, 138v.

W wyjaśnieniu przenośni (1): Możymy theż thym powietrzem duchownie rozumieć wierną náukę Páńſką/ bez ktorey iáko bez powiethrza żaden żyw być nie może RejAp 138v.

W charakterystycznych połączeniach: powietrze insze, niepłodne, subtelne, świebodne; powietrze chłodzi, otrzeźwia, przychodzi, żywi; powietrze czyścić (wyczyściać) (2); chować się w powietrzu [jakim].

Wyrażenia: »powietrze czyste« (1): GosłCast 23 cf W połączeniu szeregowym.

»dobre, zdrowe powietrze« = aura salubris Miech, Mącz; salubritas aeris, salubritas a. temperatura a. temperies caeli Cn [szyk 6:4] (5:5): Gdyż tha Oſtrea albo ten małżyk chcze vżywać lepſzego powietrza: wylezie z ſkorupy aby ſie ochłodził na wietrze FalZioł IV 38a; łoże [chorego na żołądek] ma też być poſthawiono na powietrzu dobrem gdzie ma leżeć iżby ie wiatr podwiewał FalZioł 69, V 61v, 73v; przyeli do Morawy y do Bohemſkiey ziemie, y przewiedziawſzy ony krainy iż były puſte á powietrza zdrowego y ziemie płodney, poſtawili oboz na gorze, kthorą zową Rzip MiechGlab 43; Mącz 21a; Oczko 26; SkarŻyw 130; BielSen 11; GrabowSet B3v.

»powietrze grube« (1): przeſzli áż do grunthu iedney gory. Ták był zaſtęp wſzythek vciążon s powietrza grubego [aeris spissi] iż też duſznoſć wielką ćirpieli. A gdy wſtępowali ná wyſokoſć gyry [!]/ nálezli tám powietrze ſubtelnieyſze [aerem subtiliorem] HistAl K7v.

»świeże powietrze« (1): iż więźniowie ktorzi długo w ciemnici bywaią, będąc wypuſzcżeni naprzod ſie raduią ſwieżemu powietrzu, ktorego gdy w ſię nabierzą tuż dopiro pokarmu żądaią. GlabGad F5.

Przen (4): RejAp 138v [2 r.], Ee4; powitał dym ćięmney náuki kácerſkiey/ iáko z wielkiégo piecá wielki dym wychodzi: ktorym y ſłońce Pan Chriſtus/ y powietrze/ to ieſt piſmo święte (przez ktore w tym żywoćie iákoby oddech mamy) ieſt záćmione WujNT 860.
b. Jako źródło (rozsadnik) chorób; pestilentia Vulg, PolAnt; pestis Vulg, Mącz; contagio Modrz (250): y od niemoczy kthore z powiethrz a [!] przychodzą na ludzi [kamienie jacynkty]: cżynią ie być przeſpiecżnemi FalZioł IV 54b; Też ogień w gmachu mieć zdrzewa dobrego/ bo ſie niem powietrze naprawia FalZioł V 62v, V 62 żp, 73v; GlabGad K3v; RejPs 136; BielKron 247v; Powietrze ćięſzkie thoć nam bárzo ſzkodźi/ ták młode dźiatki, iák ſtáre nádchodźi/ cżynią ſię wrzody przećiw przyrodzeniu/ lekárſtwá nie máſz. ArtKanc R17.

W połączeniach szeregowych [w tym: powietrze morowe (10); jako suplikacja (1), w innych wezwaniach modlitewnych (3)] (12): proſſim aby Bog [...] racził nas zachować od wſziſtkich zlich rzeczy/ Iako ty ſą/ gniew boży/ męka piekielna/ wieczny ſąd/ potępienie/ nagła ſmierć/ Balwofalſtwo/ glod/ walka/ powietrze złe/ niemoczy cęiſkię [!]/ roſpać/ y yne zle rzeczy duſne/ y cieleſne SeklKat T2; RejWiz 93v; Leop 4.Esdr 15/49; Pestis, Powietrze/ mór/ morowe powietrze. Mącz 294d; SienLek 58; LeovPrzep G3v; LeovPrzepSamb b3v; ieſli ludzie ná Ziemi mieſzkáiący grzeſzyć będą/ rozſądzę ich w głodzie/ álbo w mieczu/ álbo w ogniu/ álbo w ſmierći/ y morowym powietrzu/ y w trzęſieniu ziemie/ etć. StryjKron 6, 160; Od woyny/ głodu/ y powietrza morowego/ Wybaẃ nas Pánie Iezu. LatHar 341; PowodPr 7, 14.

W porównaniach (5): Przeſthańmy my ná proſtocie Apoſtolſkiey/ ſtrzeżmy ſię ábychmy nie byli zwiedźieni przez Filozofią/ ktorey ſię iáko powietrza złego każe ſtrzedz Apoſtoł. GrzegRóżn L4v; GórnDworz Hh8v; RejPos 334v; ſámo ludzkie ná świećie żyćie/ iáśnie to pokázáć może/ iáko wiele ćięſzkich złośći chodzi zá niewiádomośćią iáko zá ślepotą/ á zá złemi zabáwámi iáko zá zárázliwym powietrzem. ModrzBaz 6v; SkarŻyw 374.

W prośbach modlitewnych (7): Oddal precż od nas powietrze morowe/ á rácż z łáſki ſwey ſpráwić látá zdrowe/ oddal też ſrogie niemocy, y wrzody/ wſzyſtkie złe przygody. ArtKanc R16v, R18; KochFrag 29. Cf W połączeniach szeregowych.

Zwroty: »morowym powietrzem umrzeć« (1): Látá 800. Mnátá Kſiążę Cżeſkie morowym powietrzem vmárł BielKron 321.

»nakazić się powietrzem; nakażenie powietrza [= odpowietrza]« (1;1): Niektorzi rutę z Orzechy włoskiemi iedzą aby ſie nienakaziły powiethrzem iadowithem FalZioł V 62v, V 62v.

»puścić (a. dopuścić, a. przepuścić) powietrze morowe« = immittere pestem a. pestilentiam Vulg; mittere pestilentiam PolAnt [szyk zmienny] (4): Dopuśćił tedy Pan ná lud Iſráelſki powietrze morowe/ [...] á vmárło zá ten cżás ludu [...] ſiedḿdzieſiąt tyſięcy mężow. Leop 2.Reg 24/15, 4.Esdr 15/49; BibRadz Lev 26/25; BielKron 30.

»powietrze zarażać (a. zarazić), kazić (a. zakażać), psować; powietrza zakażenie, zarażenie [= zarazą]; powietrze (jest) zarażone, skażone (a. nakażone, a. zakażone); powietrze skazi się« [w tym: zakażone, skazi się (1)] = pestilentia Murm; epidimia BartBydg; aerem corrumpere a. sordidare; aer corruptus HistAl; aer venenatus Calag [szyk zmienny] (7:3:1;1:1;10:4;1): Murm 79; Epidimia, povyetrze zarazone wszhądi bąndącze BartBydg 50; bo ten wiatr [północny] ieſt na zdrowſzy á ſwem przewiewaniem powiethrze ſkażone zagania precż FalZioł V 62; bo to pewnieyſza rzecż ieſt/ iż to powietrze ktore pierwej było zakażone: nie leda ſie iako po wtore ſkazi. Niżli powietrze ktore ieſzcże nie było zarażone FalZioł V 73v, V 62, 72, 73v [2 r.]; Iednego też cżaſu w Attenach było nakażone powietrze aż ludzie barzo marli BielŻyw 67; RejPs 136, 158; LudWieś B2v; záſię oſmego dniá [Aleksander i jego wojsko] nádiecháli Bazyliſzká [...] niewymownie ſmrodliwego/ ktory był tákowego iádu/ iż nie thylko ſmrodem ſwym/ ále theż y wzrokiem iáko nadáley mogł zayrzeć/ powietrze zárażał. A ták [...] tylko od ſamego wzroku iego pádáli vmárli. HistAl K8, I6v [2 r.]; iáką tu moc [wiatry] máią/ Ze cżáſem nam gorąco/ cżáſem źimno dáią. Pſuią nam też y zboża/ y powietrze pſuią/ Skąd ſie dziwne niemocy cżęſto vkázuią. RejWiz 149v, 112v, 169v [2 r.], Cc5; BielKron 271; Słyſzelichmy [...]/ iáko byłá ſpádłá gwiazdá z niebá ná ziemię/ iáko záćmiłá ſłońce/ iáko záráźiłá powietrze RejAp 109v, 76v [2 r.], 110; Calag 503b; [Kſięgi Oſme/ w ktorych nauká ieſt vſtrzedz śię powietrza záráżonego/ To ieſt morowego SienHerb 475 (Linde); UrzędowHerb 270b].

»powietrzem (a. jadem powietrza) zarazić (się), zarażony, zarażenie; zarażenie powietrza, od powietrza; powietrze zaraża (a. zaraziło)« = adiungere pestilentiam PolAnt; contagione inficere Modrz [szyk zmienny] (2:9:3;5:2;2): Kamień bezaar [...] wypądza iad przez poth, á dla tego też pomaga człowiekowi powietrzem morowem zarażonemu FalZioł IV 49c; CIiała [!] krwie niecżyſtey/ wilkoſci złych á zbytnich pełne/ wprożnowaniu/ w obżarſtwie/ w ſmilſtwie vſtawicżnem przebywaiącze/ ſą na ſkłonnieyſze ku zarażeniu powietrza FalZioł V 61; iako á ktoremi znamiony: cżłowieká powietrzem Morowem zarażonego Pewnie maſz poznać. [...] Naprzod gdy [...] będzie Febrą, to ieſt gorącżką ruſzon/ tak iże mu ſie będzie widziało iako by miał w ſobie ogień [...] Zaſię [...] iżby miał w bokoch, albo kędy na inſzych ſthronach ciała ſtrzekanie/ kłocie. Iuż pewny znak ieſt Morowem powiethrzem zarażenia. FalZioł V 66v; tego cżaſu narichley ſie pocżyna mor/ bo powietrze gorączoſcią ſlonecżną bywa vcżyſciono/ á tak ieſt ſkłonnieyſze ku nakażeniu niżli gęſte á grube/ wſzakże nie barzo długo trwa/ á tak wiele ludzi zaraża iż muſzą mrzeć. FalZioł V 72, V 61, 61v, 65, 66v [2 r.], 67 [2 r.] (17); BibRadz Deut 28/21; Lántgráſá powietrze záráźiło/ Krfierſth Sáſki y z żoną też rychło vmárł. BielKron 237; Mącz 294d; RejPos 334v; ModrzBaz 35v. Cf »czasu zarażenia powietrzem morowym«.

Wyrażenia: »choroba powietrza morowego, z powietrza morowego« (1:1): Niektorzy też fok wytłocżymſzy [!] z polney Drijakwie: piją/ á we dwunaſcie godzin pozbywaią tey choroby złey z powietrza morowego. FalZioł V 69v; CzechEp 87.

»czasu morowego powietrza, zarażenia powietrzem morowym« (15:1): DEbową wodkhę gdy ią ktho pije rano cżaſu morowego powietrza/ broni tego cżłowieká od iadowithego powietrza iż mu niemoże nicz zaſzkodzić FalZioł II 6a; Dom twoy cżaſu wſzelkiego morowego powietrza: tak możeſz ſprawować. Warz w oczcie piołynek y rożą á tem krop po domu FalZioł V 62, kt, I 71a, III 2d, 36b, IV 57d (15); ArtKanc R16v żp.

»jadowite [ = rozsiewające, przynoszące zarazę] powietrze; jad (a. jadowitość) powietrza« [szyk 8:4] (7;5): Orzechy włoſkie po ribach ieſć: ieſt iakoby drijakiew przeciw iadom. A gdy gich rano pożywa z rutą á z figami/ bronią powietrzu iadowiwitemu [!] y też inſzem iadom: ku ſerczu przyſtępować. FalZioł V 64, II 6a, III 2d, 19d, IV 50a, V 61 (11); á przetoż y on dom zárażony zámknąć/ y ludźiam ábo śię z tego domu nieukázowáć/ álbo ile tedyż z miáſtá precż wynośić roſkázowáli: rozumieiąc to być lepſzą rzecż/ niżby iádem powietrza wſzytko miáſto záráźić ſie miáło [ut contagione sua totam civitatem inficerent]. ModrzBaz 35v.

»zaraza powietrza morowego (a. złego)« (2): Vſzłá zárázy powietrza złégo ZawJeft 29; ktory wiátr [z południa] ieſt ſłáby/ miękki/ wilgotny y opárzyſty: zgniłość/ y zarázę powietrza morowego przynoſzący. KlonFlis B.

»złe, zaraźliwe, niezdrowe, zagniłe powietrze« [w tym: zagniłe i niezdrowe (1)] = contagio Modrz; calamitosum caelum, gravitas caeli (ac loci), inimicus a. pestifer aer, morbus caeli, pestitas Cn [szyk 18:6] (19:3:1:1): FalZioł V 68v, V 69v; BielŻyw 68; CZO wihcey [!] cżłowieku ſzkodzi ieſtli zły pokarm cżyli złe powietrze (–) Złe powietrze ſzkodliwſze ieſt. Bowiem ono richley ſzkodzi ſerczu GlabGad K3; SeklKat T2; KrowObr 174v; A kiedy też [wiatr] przypádnie z morza zágniłego/ Także nam też przynośi przyrodzenie iego/ Ze zágniłe powietrze y niezdrowe będzye/ Ze y ludzyom y zyołom/ będzye ſzkodzić wſzędzye. RejWiz 149v; tám mieſzkáliſmy trzy dni/ gdźieſmy obacżyli ziemię bárzo nędzną/ nieurodną/ y nieweſołą/ y złego powietrza/ áż z inąd żywnośći przywożą. BielKron 456v; GrzegRóżn L4v; WIelka Niemoc przygadza ſye od zbytku pićia y iedzenia/ od trućiny/ od wściekłego pſá/ álbo od żmije: álbo theż od złego powietrza SienLek 58, 12; RejPos 133; Sáturnus dzieći morzy/ y złe powietrze z chorobámi przywodzi. CzechRozm 6v; ModrzBaz 6v; Ciebie on z łowczych obierży wyzuie/Y w záráźliwym powietrzu rátuie KochPs 138; Mieſzkał y ná iednym bágniſku/ ktore zowią Orygáryum: gdzie prze ſmrod y złe powietrze ſpuchł był/ y włoſy wſzytkie ná nim opádły/ y było ćiáło iego pſtre ná nim iáko zmijá. SkarŻyw 573, 374, 480; ArtKanc R18; ZawJeft 29; Calep 978b; KochFrag 29.

Zestawienie: »morowe powietrze« = epidemia dżumy, pestilentia Vulg, Mącz, Modrz, Cn; pestis Mącz, Cn; pestilens aura Mącz; mortalitas, pestifera labes, pestilitas Cn [szyk 59:53] (112): Też wodka ſzcżawiowa z driyakwią pita: morowego powietrza broni FalZioł I 4c; abowiem ktho ſie chcze od powietrza morowego vchować/ ma krew y inſze wilkoſci dobre od złych vcżyſcić FalZioł V 61v; Z południa wiatr ieſt na gorſzy/ bo ieſt przycżyną powietrza morowego. FalZioł V 62; (nagł) Ktorego czaſu narichley morowe powietrze powſtawa. (–) GDy ſie iuż lato dokońcżawa á cżas ſie iuż ieſienny przybliża FalZioł V 72; Też takieſz drijakiew/ y takieſz Metridatum: ſą dziwney á niewymowney pomoczy naprzeciw morowemu powietrzu/ tak przed zarażeniem iako y w zarażeniu. FalZioł V 73v, ‡‡3f, I118c [2 r.], 120c, d, 146a (40); LudWieś A4v [2 r.], B2v, B4v; RejKupSekl a5; Leop 2.Reg 24/13; thyſiąc dwie śće y dwadzieśćiá y ſiedḿ ludzi śmierćią przyrodzoną á chorobámi/ nie morowym powietrzem/ pogrzebionych tego roku popiſano. BielKron 288; Pestilentia vexari, Morowym powietrzem być trapión. Mącz 491d, 21a, 294d [2 r.]; Powietrzé morowe iáko vbiégáć y odpądzáć SienLek S[ss]4v, 124 [2 r.], 125 żp, 126 żp, 128 żp, 129 żp (12); po ktorym záćmieniu bárzo rychło morowe powietrze w wielu Kráinach pánowáło LeovPrzep A3, A2v; iáko y oni [ludzie umarli] pirwſzy przywłaſzcżáli [...] Lenartowi konie/ Antoniemu ſwinie/ Sebeſtianowi morowe powietrze RejAp 111v, 132v; był ieden ktory chwaląc muchę/ kſięgę nápiſał: drugi chwalił quartanę febrę: [...] więc y morowego powietrza chwałá/ ieſt ná piſmie GórnDworz K5v, Hh8v; [urzędnicy zwani Aediles (tj. edylami)] zdrowie ludzkie ná bácżnośći mieli: morowe powietrze/ wedle przemożenia dowćipu ludzkiego/ oddaláli ModrzBaz 35; Krol [...] ſam do Litwy/ choć w ten czás wielkim powietrzem morowym vdręczoney/ ná łowy odiechał. StryjKron 617, 617 marg; ArtKanc R16v, R18; Calep 795a; LatHar 125; [SienHerb 475 (Linde)]. Cf W połączeniach szeregowych, Zwroty, Wyrażenia, Szeregi.
Szeregi: »powietrze morowe (a. złe) i głod« [szyk 2:1] (3): SkarŻyw 30; LatHar 623; [Panie] Vchoway głodu/ y powietrza złégo: Day wſzytko dobré/ z miłośierdźia ſwégo. KochFrag 29. [Ponadto w połączeniach szeregowych 8 r.]

»nagła śmierć i morowe powietrze« (1): O Swięty Sebeſtyanie/ [...] przycżyń ſię zá námi do Páná Iezuſá Chryſtuſá/ ábyſmy nagłey śmierći/ y morowego powietrza [...] byli vchowáni. LatHar 439.

Przen [w tym: czego (1)] (4):
Zwrot: »zarazić (a. zarażać) powietrze« (4): á iż iuż [Anioł przepaści] zárażał to wdzięczne powietrze náuki y poſthánowienia iego ſwiętego? RejAp 78; Támto był Anyoł przepáści/ niepokoiu/ á ſrogiego záburzenia/ ktory záráźił y powietrze/ to ieſt pokoy/ prawdę/ y wiernną [!] áaukę ná ziemi RejAp 84v, 77v, 94v.
α. Jako źródło paraliżu i (rzadziej) apopleksji (według ówczesnych przekonań) (70): Drugdy nie wſzyſtek człowiek bywa záráżon/ ále iedná część/ álbo ręká álbo nogá/ álbo połowicá: á takiemu mowią/ iżby ij powietrze záráźiło. Aleć to nie iedno od powietrza/ á cześćiey ſnadź od zbytniego opijánia y obżárſtwá. SienLek 61v.
Wyrażenia: »powietrzem ruszony, (być) trącon(y); powietrza ruszenie; powietrze ruszy(ło) [kogo]« = paralyticus PolAnt, Vulg, Cn; siderari, sideratus, sidere aſflatus; pestis perculit Mącz [szyk 27:7] (23:3;5;3): Coſtns [!] ieſth oſobne lekarſtwo poſilaiące ſuche żyły/ á nawięcey gdy kogo powietrze ruſzy/ iako paraliż/ tedy oleijek ſthego ziela ieſth barzo dobri mazać pacierżej wſzitek grzbiet FalZioł I 35b; Tedy oto niektorzy przynieſli [do Jezusa] ná łożku człowieká ktory był ruſzony powietrzem [Leop: páráliżem záráżonego] BibRadz Luc 5/18, Luc 5 arg; Krol Alexánder pocżął chorzeć z ruſzenia powietrza. BielKron 403; Sideror, est sidere afflari, Powietrzem być trącón zmilknąć ſie. Mącz 391d, 290d, 391d [2 r.]; Tedy támże tegoſz cżaſu ruſzyło Alkimá powietrze [percussus est Alcimus]/ á nie doſzły ſpráwy iego/ bo zámknione ſą vſtá tego od tegoſz záráżenia/ ták iſz nie mogł słowá przemówić BudBib 1.Mach 9/55; ieſt téż chorób niemało/ co [...] ćieplicámi hámowáć ſye mogą: iáko łupánia/ puł głowy bolenia/ powietrza ruſzenié/ ſkurczenié/ vſt/ ſzyie/ álbo inſzych członków drzenié Oczko 14, 16v, 17, 21v; LatHar 218, 534; [Chrystus] Vzdrawia powietrzem ruſzonego. WujNT Matth 9 arg, przedm 34, Matth 8/6, 9/2 [2 r.], 6, Mar 2 arg (17); [BibRadz Mar 2/3 (Linde); OczkoPrzymiot 423 (Linde); Volck 541]. Cf Szeregi.

»powietrza zabicie; powietrzem zabity; powietrze zabije [kogo]« = paraliż; chory na paraliż; (ktoś) zachoruje na paraliż [szyk 6:4] (5;3;1): vcżiniwſzi proch s piretrum/ z imbiru/ z ziela ktore zową angelſki trank/ ten proch w nos wſtrzykać iżby kichał Tym każdemu cżłowiekowiekowi [!] powietrzem zabitemu możeſz pomocz. FalZioł I 141d; Mięſo Lelkowe powiethrzem zabitym, ieſt barzo zdrowe. FalZioł IV 25d, *4f, I 141d; Paralyticus, Ochromiony/ powietrzem zábity/ niedoſtáteczny ná którym członku. Mącz 277a; [Wino ſzáłwijowe dobre przećiw páráliżowey y wielkiey niemocy/ źiele też to w winie warzone/ na cżłonek powietrzym (iáko mowią) zabity przykłádáne bárzo pomaga. Cresc 1571 255 (Linde)]. Cf Szeregi.

»powietrzem (jest) zarażon(y); powietrza, powietrzem zarażenie; powietrze zaraziło« = apoplecticus Mącz, Calep, Cn; attonitus, dissolutio, sideratio Mącz; apoplexia Calep [szyk 16:7] (15;4:3;1): OpecŻyw 43; Apoplexia dum totum corpus id malum invasit, Szo der schlag den gantzen leib an kummen iſt: Kyedy wſſyſtko powyetrzem zárázone ćyáło yeſt. Murm 68; Też ktoby powietrzem był zarażon/ to ieſth kogoby ſzlak zabił, maią mu ogolić głowę/ á to ziele rozmocżywſzy w winie á przigrzać go przed ogniem/ á tak tim ciepło głowę okładać FalZioł I 141d; Drugie lekarzſtwo cżęſto kroć na paraliż doſwiadcżone. [...] ſtłucz thy rzecży czo nalepiey możeſz/ á rozpuſciwſzy ſadło Liſie/ wmieſzay ty inſze rzecży w ſadło/ á k temu przyley aquam vite [...]/ á tak tą ſlachetną maſcią v ognia namazuy cżłonki powietrzem zarażone/ vznaſz dziwną pomocz. FalZioł V 77, V 30v, 50v; GlabGad L; Święty Marćin Febry vzdrawia/ Dijabły odgania/ zarażone tzłonki powietrzym ożywia. KrowObr 174v, 49, 57; BielKron 288; Paralysis, [...] Latine dissolutio, Záráżenie powietrzem/ chromotá ná ciele. Mącz 277a, 12d, 154c, 391d; SienLek 61v, 63 żp; Ták Pán Bog tey Romule popráwuiąc/ wielką ná nię niemoc Páráliżową/ álbo záráżenia powietrza przepuśćił. SkarŻyw 589, 30,136, 226; Apoplectici – Powu trzim [!] albo ſliakiem zarazoni. Apoplexia – Zarażenie ſzliakiem, powie trzeni [!]. Calep 82b; [BibRadz Matth 8/6; A ktorzy [...] polegli/ ći ſą. A napierwey Bártelotus Milonus/ ktory iż był powietrzem záráżony przeto go zwano párálitykiem BazHist 41v (Linde); BiałPos 223 (Linde); WujPosN 1584 I 72 (Linde)].

»zawięnienie powietrzym« = paraliż (1): Schlag. Slák. Záwięnięnie powietrzym. Paralysis. Apoplexia. Calag 420a.

»złego powietrza obwianie« = paraliż (1): Siderari – Schnąc [lege: schnąć] dlia nieiakiego złego powietrzą obwianią. Calep 978b.

Szeregi: »paduchowaty i powietrzem ruszony« (1): Y wodźili do niego wſzytki chore/ rozmáitemi niemocámi y boleśćiámi zięte/ y opętáne/ y lunátyki/ y páráliżowáte [et daemoniacos, et lunaticos, et paralyticos]/ y vlecżał ie. (marg) Po Ebr. Aram. Albo páduchowáte/ y powietrzem ruſzone. (–) BudNT Matth 4/24. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»paraliż, ((to) jest) zabicie powietrza([-em]) (a. gdy kogo powietrze zabije)« [szyk 2:1] (3): Lekarzſtwo na paraliz/ To ieſt gdi kogo powietrze zabije w połowiczę/ albo w rękę/ albo w nogę FalZioł V 76v; O zámorzeniu piętych żył/ ktorą chorobę zową niektorzy Paráliżem łaćinę krzywiąc/ Drudzy zábićim powietrza. SienLek 62v, T[tt]2v; [SienHerb B#3 (Linde)].

»powietrzem ruszony i chromy« (1): Wiele też powietrzem ruſzonych y chromych [paralytici et claudi] byli vzdrowieni. WujNT Act 8/7.

»szlak (a. szłak) to jest powietrza zabicie« (2): [wódka rośliny zwanej kurza noga] ſmyſly wnętrzne y zewnętrzne wſzythki poſpołu y gich cżłonki naprawia y poſila/ á zachowawa od ſzłaku/ to ieſt od zabicia powiethrza FalZioł II 7b, V 51v.

4. Zaraza, epidemia; pestis Murm, Vulg, Mącz, PolAnt; pestilentia Mącz, Calag; epidimia Murm; lues, mortalitas Mącz [w tekstach biblijnych lub do Biblii nawiązujących – traktowana jako kara zesłana przez Boga, jedna z plag] (111): Epidimia, morbus, populatum vagans, non solum pestilenna, sed quicunque, Eyn iegliche kranckheit die vber al/ vberhand nympt vnd regiert ader vmbgehet. Powyetrze wſſędy pánuyące. Murm 79, 79; To lekarſtwo daway ludziem ſtraſzliwym/ przeciw powietrzu/ tym kthorzy bolącżki maią/ wrzedliwym FalZioł I 95d; Też migdały z kwiatem rucianym ieſć po ranu: zachowawa dobrze od powietrza. FalZioł V 63, +4d, II 23 [2 r.], V 69v; MiechGlab *2; LubPs S; O Błogoſláwiony Rochu/ iáko wielkie ſą zaſlugi twoie/ przes ktore my wierzymy/ iż od powietrza wybáwieni będziemy KrowObr 174v, 89v; A ták Grekowie/ [...] záwżdy mieli dziwnie wymyſláne boſzki. Iedny ná walki/ drugie w niemocy/ Iowiſz był przećiw powietrzu BielKron 98; Rozmáićie iey [królowej Barbary] przycżynę śmierći wykłádáli/ iedni winili lekárzá/ drudzy powiádáli z vrázu po porodzeniu drudzy powietrzem BielKron 415v, 57v, 77; Incesserunt mortalitates in castra, Powietrze prziſzło ná woysko. Mącz 44b; Urbs pestilentia afſlicta, Od powietrza ſtreſtáne [= ukarane zarazą]. Mącz 130b; Lues, Poſpolita chorobá/ plagá/ powietrze które yednego czáſu ná wſziſtki ludzie przipáda. Mącz 199a, 181a, 262a, 294d [2 r.], 313d, 487a; Oley od powietrza bárzo dobry: Weźmi kwiećia Dzwonkowégo garść/ Chebdowégo dwie gárśći/ Bzowégo ſześć gárśći/ [...] SienLek 160, 160 marg; á ieſli o powietrze idzie/ bierz prezerwátywy/ thedyć ſie bać nie trzebá. GórnDworz R8v; RejPos 252; coraz tim barziej około powietrza w Mazowſzu ludzie cos natrącayą. KochList nlb 1; [papieże rzymscy] onych [świętych] wzywáć od potrzeb niektorych roſkazáli. Iáko [...] Wáwrzyńcá od ogniá/ Sebeſtyaná od powietrza/ Rochá od wrzodow CzechRozm 6v; Roku Páńſkiego 1400. [...] wiele pielgrzymow przez cáły rok idąc do Rzymu/ y wracáiąc ſię/ chorych zoſtawáło/ y do Senny do onego ſzpitalá Bractwá Pánny Máryey/ de la ſkalá/ wiele ſię ich obracáło: ták iſz ſię miedzy nie/ powietrze rzućiło. SkarŻyw 460,480 marg; BielSen 8; GórnRozm H3v; ActReg 28; Pestifer – Śmiertelni, poẃietrze przinoſząd. Calep 795b; Vrzędnik y Dworká ma mieć z látá źiołá ná lekárſtwo dla owiec/ od powietrza. A tego cżáſu gdy powietrze ná nie przychodźi/ dáwáć im wcżás ieſzcże przed tym GostGosp 104; (nagł) Porządek około powietrza. (–) Miáſto ná dźieśiątki rozdźielić: tákże záś ná kopy álbo ná ſtá: áby Dźieśiątnik wiedźiał co ſle w dźiewiąći domiech dżieie GostGosp 144, 120, 142, 146 [3 r.]; KochFragJan 3; A gdźieby powietrze przypádło ná mieyſcu náznáczonym: tedy my mamy zá oznaymieniem páná Podſkárbiégo inſzé mieyſce dla odbiéránia pieniędzy náznáczyć. SarnStat 365.

W połączeniach szeregowych [w tym: ogień (a. pożar), (i) powietrze (6); jako suplikacja (2)] (15):SeklKat G3v, Y2v, Y3v; LubPs Y5v; przypiſuią moc oſobliwą/ temu ilowu Tetragrammathon/ y drugiemu kthore zową Abrákádábrá/ iákoby ty ſlowá wymówione/ y ná kárćie nápiſáne/ miáły odgániáć/ álbo záwieſzone náſzyi/ Febry/ ognie/ powietrze/ grády/ mietze/ y inſze niebeſpietznośći/ y ſſkody rozmáite. KrowObr 100; To mowi Pan: ktożkolwiek zoſthánie w tym mieśćie/ vmrze od miecżá/ od głodu y od powietrza Leop Ier 38/2; Mącz 294d; RejAp 135; RejPos 276v; GrzegŚm 66; BudBib 2.Par 6/28; BiałKaz M2; GostGosp 40; Od powietrza/ woyny/ y głodu wybaw. Od nagłey á nieſpodźiewáney śmierći/ wybaw nas Pánie. LatHar 176, 417.

W porównaniach (3): od nich iáko od powietrza vćiekam. KrowObr B2, 205; Przetoż Aeſchilus Philozof pijáńſtwá wyſtrzegáć ſie iáko zarázy y powietrza roſkázował Phil 4.

W charakterystycznych połączeniach: powietrze ma być sprawiono [czym, mnoży się, okaże się [= nastąpi], panowało (panujące) (3), pokruszy [kogo], przestało, przychodzi (przyszło) [na kogo] (2), przypadło [gdzie], przypada (przypadnie) [na kogo], przystąpiło, roście [= rozprzestrzenia się] [z czego], rzuciło się, zajdzie, zajmie się, zamogło się, zaraziło [kogo]; powietrza pozbywać, uchować (uchowanie) (2), uchronić się, wystrzegać się (2); od powietrza uciekać, wybawić (wybawiony) (2), zachowawać; od powietrza [= przez powietrze] strestany [= ukarany]; powietrze odganiać, przynoszący, rozmnożyć [= rozprzestrzenić]; powietrzem grozić, stracić [kogo], strapiony, straszyć, zabijać [kogo]; przed powietrzem zbiegły; porządek około powietrza; przyczyna powietrza; lekarstwo od powietrza; olej(ek) od powietrza (2), (na)przeciw powietrzu (2), [ku pozbyciu powietrza]; prezerwatywy na powietrze [= przeciw powietrzu].

W charakterystycznych wyrażeniach przyimkowych: dla [= z powodu] powietrza, na [= przeciw] powietrze, od [= przeciw] powietrza (5), od [= z powodu] powietrza, około [= w związku z] powietrza (2), (na)przeciw [= dla ochrony przed] powietrzu (4).

Zwroty: »(prze)puścić (a. dopuścić, a. spuścić, a. przepuszczać) powietrze [na kogo, na co (żywotne)]« = zesłać zarazę; mittere pestilentiam PolAnt [szyk zmienny] (8): [niektórzy przytaczają] grzech Dawidow ná plác/ prze ktory był Pan ná lud ſwoy okrutne powietrze dopuśćić racżył. LubPs T6v; BibRadz 2.Reg 24 arg, 2.Par 7/13; Przeto rzekł Pan Bog záſię do Moiżeſzá/ idź do Fáráoná/ ieſli ludu mego nie puśći/ puſzcżę powietrze ná wſzytko bydło po wſzytkim kroleſtwie iego/ iż żadne żywe nie zoſtánie BielKron 29v, 56v; RejAp 135; RejPos 75v, 276v.

»powietrzem umrzeć, zdechnąć, [zginąć]; umrzeć od powietrza« (4:1;1): Leop Ier 38/2; Tego roku Ciołek Biſkup Płocki w Rzymie powietrzym vmárł/ mieſiącá Wrześniá. BielKron 418v, 181 [2 r.]; ſwiętego ſie Sebeſtianá boiſz ábyś powietrzem nie zdechł. RejAp 154v; PowodPr 7; [miecż z domu Dawidowego niewyſzedł/ a dniá iednego powietrzem zginęło 70000 mężow HerbOdpow L7v; Sentencja 34v].

»zach(w)ycić (a. zachwacić), zach(w)ycenie powietrza; [powietrze zachwycone]« = zarazić się; zarażenie się [szyk zmienny] (5:6): Zaſię gdyby iuz człowiek zachycił powietrza: á był prawie niemoczen/ vpuſciwſzy mu krwie dobrze/ potym mu vcżynić wraczanie FalZioł V 73, *5b, 1154b, V 66; RejKup p6v; Mącz 507c; (nagł) Záchfycenié powietrza. (–) GDy kto powietrza záchfyći/ wnet mu krwie vpuśćić z żyły ktora ieſt nabliſzſza gdźie bolączkę czuie SienLek 124v; á w záchfyceniu powietrza/ wſzyſtko ćiáło niektorzy pomázuią tym oleiem SienLek 160v, 126, 160v marg; [Drugie też lekarſtwo pewne ku pozbyćiu powietrza záchwyconego SienHerb 541a, 452a, [487]b, 541a, B#4, C#4v].

Wyrażenia: »czas powietrza, zarażenia powietrzem« [w tym: czasu (5)] (5:1): Cżaſu też zarażenia powietrzem/ tymże obycżaiem tego prochu [...] maſz pożywać FalZioł V 73v; á thá [Diotima] ofiárámi ſwemi/ odwlokłá cżás powietrza w Athenach/ áż do dzieſiąći lat. GórnDworz Z, R8v; Cżáſu powietrza zmiáſtá nigdy nie wyieżdżał/ ále owcom ſwoim [tj. wiernym] ſlużył SkarŻyw 413; LatHar 622, Aaa5.

»srogie, gwałtowne, ostre, wielkie powietrze« [szyk 4:3] (4:1:1:1): kápłan Apolinow gniewał ſie/ iż iego dzyewkę Aſtyomen trzymał v ſiebie Agámemnon poimáną/ dla cżego prośili go áby ią wroćił/ nie chciał: przeto wielkie powietrze pádło ná Greki iż márli bez miáry. BielKron 57v; A gdy Doktor powiedział/ iż ná gwałthowne powietrze/ nic mi práwi prezerwátywy nie pomogą. GórnDworz S; RejPos 75v; á iż powietrze ſrogie pánowáło/ ták w Polſzcze iáko w Litwie/ muſiał [krol] z Witołtem y z Krolową długi czás wpuſzczách mieſzkáć StryjKron 557; ZawJeft 5, 39; OStrym powietrzem Albo chorobą Ciężką ſtrapiona Páni/ ozdobą Co przedtym byłá Domu wſzytkiégo/ Dźiś leży wyſchłá Z bólu wielkiego GosłCast 21.

Szeregi: »mor, (abo) powietrze« (2): ieſlibyś ſie kiedy miły Pánie rozgniewał ná ten lud [...]/ á iáki ſrogi mor ábo iákie ſrogie powietrze przepuśćił ná nie RejPos 75v; Calag 375a.

»powietrze, (i) głod« [szyk 2:1] (3): Bo ſie on ich być pánem ſrodze opowieda/ [...] Groźi głodem powietrzem/ groźi krwie rozlaniem RejZwierc 244v; LatHar 622, Aaa5. [Ponadto w połączeniach szeregowych 7 r.]

»powietrze i zaraza (a. zarażenie)« [szyk 1:1] (2): (nagł) Papieſz y kxiężá ná kożdą niedzielę ták tzáruie Wodę. (–) [...] Iż gdzieby kolwiek tą Wodą kropiono/ áby tám niebyło wſzelkiey nietzyſtośći/ [...] niechay tám niebędzie Duch powietrza/ y záráżenia KrowObr 71v; Phil 4.

Wyrażenie przyimkowe: »w powietrze« = w czasie zarazy, podczas epidemii (4): Abowiem/ zwłaſzczá w powietrze/ trzebá miárę w tych rzeczách mieć SienLek 13v; I to trunek dobry przećiw iádowi/ á owſzem w powietrze/ garść ſzáłwijey/ liśćia bzowégo/ tylé ieżynowégo/ kożdego rowno warz w iáſnym winie/ álbo w piwie wyſtałym/ wſyṕ w tho tártégo imbieru SienLek 157, S[ss]3v; GostGosp 146; [BudDzieciokrzczeń 107; Teraz w to powietrze ná wśi śiedząc/ poſłałem był ſługę do Krákowá ná wzwiády JanWróż 3].
Przen (5):
Zwrot: »zachwycić powietrza« = stracić siły, osłabnąć, zachowywać się tak, jakby się zachorowało na zarazę (2): Konew Piwá z Imbierem pod ſobą piáſtuiąc/ Popiją ſie kobiety/ ſpołu ſie czeſtuiąc. Záchwyćiłá powietrza odmieniłá mowę/ Zátacża ſie po domu/ nárzeka ná głowę. BielSat C2 [idem] BielRozm 18.
Wyrażenia: »arryjańskie powietrze« = nauka ariańska (z punktu widzenia katolików) (1): A iſz Konſtánſowi [errata zmienia: Konſtáncyuſzowi] zachodne ſię páńſtwá po bráćie były doſtáły/ śmiał y tám Arryáńſkie powietrze/ ſwą władzą zánośić. SkarŻyw 391.

»ruszony powietrzem [czego]« (1): Pánie IEzu Chryſte/ [...] Rácżże zlecżyć/ przedźiwny cudotworco/ ruſzoną powietrzem rozlicżnych namiętnośći [...] duſzę LatHar 236.

Szereg: »zaraza i powietrze« (1): Dobrze też y ná te zabawy [tj. grzechy]/ iáko zarazy cżáſem ſumnienia ludzkiego/ y duchowne iákieś powietrza/ bráć iákie lekárſtwá/ y preſerwátywy. LatHar 254.
5. Stan pogody; aer, coelum Mącz, Cn; aura Vulg; spiritus, tempestas Mącz (34): [Z ówczesnej prognozy pogody] Wedlug przyrodzenia znamienia [tj. znaku zodiaku] iaſnoſc/ albo deſzcż Iaſnoſc/ a powietrze lubiezne. FalZioł V 55; Ciepło na powietrzu/ a wiatr z deſzczem. FalZioł V 55v; Inclementia aeris, Twárde á cieſzkie powietrze. Mącz 57a; Coelum varians, Nieſtáteczne powietrze. Mącz 475d; Ventus operam dat, Mamy wiátr á pogodę po ſwey woley, folguye nam powietrze. Mącz 483d, 21d, 449b.

W połączeniach szeregowych (2): Powietrze ſuche Łyskanie/ trazkawicza/ grad. FalZioł V 55v; RejPs 218.

W charakterystycznych połączeniach: powietrze ciężkie, lubiezne, mgliste, miękkie, niestateczne, prawe, skromne, suche, twarde, wilgotne.

Wyrażenia: »ciche, spokojne powietrze« = bezwietrzna pogoda; aura Vulg; silens spiritus Mącz (1:1): I obroćił burzę iego w ćiche powietrze Leop Ps 106/29; Silentis spiritus dies, Spokoynego powietrza dźień. Mącz 393a.

»czyste powietrze« (1): temperies coeli, Mierność powietrza/ práwe/ czyſte mierniuchne powietrze. Mącz 443b.

»dobre powietrze« (1): Clementia coeli, Pogodá/ dobre powietrze. Mącz 57a.

»jasność na powietrzu, powietrza; jasne powietrze« = bezchmurna, słoneczna pogoda (3:2;1): Iaſnoſc powiethrza z roſami. FalZioł V 55; Iaſnoſc na powietrzu z wiatrem. FalZioł V 55, V 55 [3 r.], 55v.

»mierne (a. mierniuchne) powietrze; mierność powietrza, na powietrzu« = aeris temperatio, temperies coeli Mącz (2;2:1): Mierne powietrze a deſzcż. FalZioł V 55v, V 55v; Aeris temperatio Mierność powietrza. Mącz 443b, 443b [2 r.].

»nawalne powietrze« = burzliwa pogoda (1): Wy záſię dziwne ſpráwy iego iáko ogień grad/ ſnieg/ wiátr y ine káżde mgliſte albo náwálne powietrze winnie wſſyſcy maćie dáwáć wielką chwałę iemu RejPs 218.

»powietrza, na powietrzu przemienność (a. zmienienie)« = zmiana pogody [szyk 2:2] (2:2): kto chcze na powietrzu zmienienie/ albo ktoreſzkokwiek [!] rzeczy: czas ſluſzny ku ſprawowaniu potrzeb wiedziecz/ Aby było wiedziano iako tu na tey Figurze ieſt wypiſano [dalej objaśnienie symboliki i oddziaływania znaków zodiaku]. FalZioł V 49, V 54v, 55; Affectiones coeli, Przemieyność [!] powietrza. Mącz 114c.

»powietrze wichrowate« = wichura, huragan (1): Turbo – Powietrże wychrowate. Calep 1094a.

»zasupienie powietrza« = zachmurzenie, pochmurna pogoda (1): Nubilum, Chmuráwá/ Záſupienie powietrza Mącz 252b.

Szereg: »powietrze albo pogody« (1): Otho wneth [bestyja] oſádziłá gory ony nowemi bluźnirſtwy/ przywłaſzcżáiąc rozlicżne mocy ludziom vmárłym/ iáko y oni pirwſzy przywłaſzcżáli/ Rochowi wrzody/ Apoloniey zęby/ Agácie powietrze álbo pogody RejAp 111v.
a. Niepogoda, zła pogoda (4): bo ſzáráńcża nie bywa żywá dáley ná ziemi iedno przez pięć mieſięcy/ od Kwietniá áż do Wrzeſniá/ á potym ią mroz álbo y ine powietrze powárzy á poráźi. RejAp 78v.
Szeregi: »deszcz albo powietrze« (1): Deſzcż/ albo powietrze dlugo trwaiące według znamion FalZioł V 55.

»powietrze, (a) niepogoda« = calamitosum coelum, tempestas Mącz (2): Calamitosum coelum, Powietrze á wielka niepogodá. Mącz 31a, 443d.

6. Klimat; coelum (caelum) Miech, Mącz, Cn; aura Miech; aer Cn (27): Kto ije cżoſnek rano przed wſzem iedłem á piciem, Then ſie nie bogi niezdrowia/ ani niemoczy z wody czudzoziemſkiey/ ani z powietrza przemiennego. FalZioł V 59v; Iakoż tho widamy iz thez ludzie chocia z ciepłych krain przichodzą do zimnych, gdy ſie iuż tham przyłożą powiethrzu czudzemu tedy thak dobrze piją y iedzą iako y oni czo ſie tam zrodzili, to wſzitko czyni odmienienie ich ſkładnoſci dla inſzego powietrza. GlabGad G3v; SienLek 2, S[ss]4v; Powietrzé iednoſtáyné w Egiptcie. Oczko [42]v; ále potopem P. Bog iuſz napſował powietrzá/ y zdrowia ludziom ſkroćił/ y długi wiek odiął SkarŻyw 271.

W charakterystycznych połączeniach: powietrze cudze, insze, jednostajne, przemienne.

Fraza: »powietrze [komu] (nie) służy« (2): HistLan D3v; Powietrze im nie ſłuży/ ná ktore trafili KmitaSpit Cv.
Zwrot: »przemienić powietrze; powietrza (G) odmieniać; powietrze [komu] się odmieniło« = przenieść się gdzie indziej, wyjechać, zwykle dla zmiany klimatu (1;1;1): BielKron 459v; Leniwey też ſtárośći ſnadźby nie wádziło/ Gdyby ſie iey powietrze indziey odmieniło. Bo ták ſiedząc ná mieyſcu tym rychley zgrzybieie/ A ſnadź gdzie indziey będąc rychley otrzeźwieie. HistLan D3; StryjKron A3v.
Wyrażenia: »ciepłe powietrze« = łagodny klimat; aura mitis Miech (2): czemu ludzie w zimnich krainach zwłaſzcza ku połnoci bydląci więczey iedzą, iako ſą tatarzi/ litwa/ polaci/ niżli w ciepłych ſtronach obywaiąci/ Iako ſą franci, włoſzy etc. Wſzytko to cżyni ſprawa zimnego albo ciepłego powietrza. GlabGad G3v; MiechGlab 53.

»dobre ((na)lepsze), zdrowe (zdrowsze) powietrze« = temperies Mącz, Calep, Cn; salubritas coeli (caeli) Mącz, Cn; mite coelum Miech; caelum bonum, salubritas aeris, temperies a. temperatura caeli Cn [szyk 6:2] (5:3): Augnſtus [!] Ceſarz chcąc okrutnoſć Szwabow vikromić na lepſzim powietrzu, przeprowadził ie do ziemie Galliey MiechGlab 44; Mor tám [w Moskwi] nie bywa bo ieſt dobre powietrze BielKron 430, 283v, 459v; Mącz 366a; Wierębyś tám mogł vżyć powietrza zdrowſzego/ A też tám práwie pokoy ná cżłeká ſtárego. HistLan D3v, D3v; Calep 1052b.

»powietrze mierne (a. mierniuchne); mierność powietrza« = klimat łagodny, umiarkowany [szyk 3:2] (4;1): [Kolumbus] Napierwey przypłynął ná Wyſpy ktore zową Kánárye od wielkości pſow/ drudzy też zową Fortunáte/ to ieſt ſzcżęſliwe od powietrza miernego. BielKron 440v; tá Kráiná [Kanchiet w Ameryce] obfita ieſth we złoto/ w ptaki/ w báwełnę/ ma mierność powietrza/ lud dobry BielKron 444, 443, 445; (nagł) Iż y Powietrze ieſt przyczyną Zdrowia y Chorob. (–) SLuſznoć y potrzebno człowieku mieſzkáć ná powietrzu miernym/ gdźie nieieſt wielkie gorąco SienLek 2.

»powietrze zimne« [szyk 1:1] (2): GlabGad G3v; Tákież też niema być mieſzkánie w powietrzu źimnym/ bo thákie lepák gáśi ćiepło przyrodzone SienLek 2v.

»złe powietrze« = klimat niekorzystny dla człowieka (1): A gdym ſie rozniemogł dobrowolnie/ mowił mi iż z wielkich poſtow niemoc mam Rzekłem potym iż nie s tego/ ále żem ná złe powietrze z dobrego przyiechał. Kazał mi potym przemienić powietrze/ á iść do Kánonoru BielKron 459v.

Szereg: »powietrze i niebo« (1): gdym do Turek [...] záiáchał/ iżbych zá morze pielgrzymuiąc/ nie tylko iedno powietrza/ y niebá odmieniał/ ſtárałem ſie o to [...]/ coby było z dobrą ſławą ſpolney Rzeczypoſpolitey náſzey StryjKron A3v.
7. Wiatr, często silny; wichura; tempestas Mącz, Calep; aura Vulg; spiritus Mącz; ventus Calag (24): Powietrze ieſt wiatrow wzburzenie, wałmobicie wod, á wyſuſzanie ziemie. BielŻyw 136; Weźrzy potym ku gorze/ á chmury ſie broią/ Roſtárgnione powietrzem/ ná poły ſie dwoią. RejWiz 165v; Gdj będzieſz wołáć niech ćię więc wyſwobodzą zebráni Boſſkowie twoi/ á wſſyſthkie ony wiátr zánieſie/ powietrze zábierze. Leop Is 57/13; Piſzą ná ten cżás o tákim powietrzu ná morzu/ iż pod ſáme obłoki okręty ſkakáły na wełłach BielKron 442v; Spiritus, Dech. Wiánie/ Powietrze/ Dęcie Wiátr. Mącz 408c; Eversa vi tempestatis quercus, Dąb od powietrza wywrócony. Mącz 488a, 269a; KlonFlis G2.

powietrze skąd [= z której strony świata] (1): Powietrze niemałe bywa od polnoczy. FalZioł V 55.

W charakterystycznych połączeniach: powietrze niemałe; powietrze porwie, zabierze; od powietrza wywrocony; powietrzem roztargniony.

Frazy: »bodaj nas powietrze porwało« [w formule magicznej, mającej uchronić przed niepomyślnym wiatrem] (1): Mykayże ná zad [flisaku] ſpráwiwſzy ſwe rzecży/ Wiátry pułnocne [sprzyjające powracającym z Gdańska flisakom] miey ná dobrey piecży. Klni ſię: Bodáy nas powietrze porwáło Námi miotáło. KlonFlis H3v.

»powietrze się przemieniło« = zmienił się kierunek wiatru (1): Gdy iuż dzieſięć dni po morzu pływał: powietrze ſie im przemieniło przećiw południowemv wiátru: y wſtał z pułnocy wiátr/ á wzbudzi nawałnośći/ á ták ſie rozigra morze HistRzym 11v.

»powietrze ucichło« = wiatr przestał wiać [szyk zmienny] (3): OpecŻyw 44; [Żeglarze] Puſzcżali loſy kimby ſie tho dzyało nyeprzeſpiecżeńſthwo [tj. gwałtowny wiatr na morzu]. Padł los ná Ionaſzá [...]. Przeto iąwſzy go zá nogi y zá ręce/ wrzućili go w morze/ gdzye go nátychmiaſt Wieloryb połknął/ y vćichło im powietrze. BielKron 92; SkarŻyw 461.

»powietrze wstało (a. powstało)« = zerwał się wiatr [szyk zmienny] (4): gdy [Justynus] poſtáwił moſt ná przebywániu przyrwy morſkiey/ á gdy powſtáło powietrze á wełły ſkakáły ná moſt/ kazał morze bić miotłą áby nie igráło. BielKron 117, 453; HistRzym 34v; Z ſzalonem wiatrem burza y powietrze wſtáło WisznTr 12.

Zwrot: »spuścić się na powietrze« = zdać się na pomyślność wiatru (1): Páſterz [...] Zá dáktyły owce przedał/ A w okręt ich náłádował: Y ſpuśćił ſie ná powietrze/ Chcąc tám náleść zyſki lepſze. Owa ſie morze wzburzyło/ Onę kogę zátopiło BierEz L4v.
Wyrażenia: »powietrze przeciwne« = wiatr o kierunku przeciwnym do celu czyjejś żeglugi (1): A gdyż iuż trzy dni od brzegu płynęli/ wſtáło im powietrze przećiwne/ y przypędźiło ie do tego miáſtá w ktorym byłá iego [Grzegorza] Mátká HistRzym 34v.

»powietrze wdzięczne« = lekki, przyjemny wiatr (1): Aura. Lenior ventorum flatus – Powietrze, wdzecnę. Calep 116b.

»wielkie powietrze« = wicher, huragan, zawierucha, sztorm; coeli intempestas, hiems Mącz [szyk 2:1] (3): Rychło potym powietrze wielkie wſtáło/ ták żeſmy mnimáli pod ſáme obłoki wzlátáć ná wełłach morſkich/ gdźie nam cżterzy Nawy vtonęły/ á drugie wiátr rozegnał rozno BielKron 453; Hyems etiam significat, Wielkie powietrze pochwyściel gdy ſie ſniég mróz/ deſzcz weſpołek wiya. Mącz 160c, 443d; [y ludźye y żywioły y wſzitko ſtworzenie było mu przećywno/ bo powietrze wielkie dom iego [...] prze wroćyło [!]/ y piorun łyikawice popalił iego gumna JanKoszŻyw F2].

Szeregi: »powietrze i nawałność morska« (1): á gdźieby téż iuż ono powietrze/ y oná nawáłność morſka ſámá okręt wywróćiłá y zátopiłá/ tedyć iuż nic áni po ſtárſzym/ áni po ſzyprze OrzJan 68.

»wiatr albo powietrze« (1): Von dem Wind/ oder Lufft bewegt werden. Od wiátru/ álbo od powietrza chwiać śię. Moveri vento. Calag 545a.

*** Bez wystarczającego kontekstu (2): Aura, Powietrze też pogodá. Mącz 21a; Tempestas – Czas. Powietrzę. Calep 1053a.
[[Uwaga: granice między znaczeniami nie zawsze są ostre, zwłaszcza między znacz. 2. a 3. oraz 3. a 4. i 5.]

Synonimy: 1. niebo, »niebo powietrzne«, rozciąg, rozciągnienie, twierdza, utwierdzenie; 2. przeciąg; 3.b. mor, zaraza; 4. epidemija, mor, zaraza, zarażenie; 5. pogoda; a. niepogoda; 6. klimat; 7. wiatr.

MFr