[zaloguj się]
[pdf]

POWIETRZNY (92) ai

o oraz e jasne.

Fleksja
sg
mNpowietrzny fNpowietrzn(a) nNpowietrzne
Gpowietrzn(e)go Gpowietrzn(e)j Gpowietrzn(e)go
Dpowietrzn(e)mu D Dpowietrzn(e)mu
Apowietrzny Apowietrzną Apowietrzn(e)
L L Lpowietrzn(e)m
pl
N m an powietrzni
subst powietrzn(e)
G powietrznych
D powietrznym, powietrzn(e)m
A m an powietrzné
subst powietrzn(e)
I m powietrzn(e)mi

sg m N powietrzny (8). ◊ G powietrzn(e)go (2). ◊ D powietrzn(e)mu (1). ◊ [A powietrzny.] ◊ f N powietrzn(a) (1). ◊ G powietrzn(e)j (1). ◊ A powietrzną (1). ◊ n N powietrzne (7); [-é], -(e) (7). ◊ G powietrzn(e)go (10). ◊ D powietrzn(e)mu (1). ◊ A powietrzn(e) (2). ◊ L powietrzn(e)m (1). ◊ pl N m an powietrzni (25) [cum sb N pl: orłowie, ptacy, ptaszkowie]. subst powietrzn(e) (5). ◊ G powietrznych (5). ◊ D powietrznym (3), powietrzn(e)m (1); -ym Leop; -ym : -(e)m BibRadz (2:1). ◊ A m an powietrzné (8); [-é], -(e) (8). subst powietrzn(e) (6). ◊ I m powietrzn(e)mi (4).

Sł stp, Cn notuje, Linde także XVII – XVIII w.

Przymiotnik od „powietrze” (92):
1. Od znacz. ‘sklepienie niebieskie’; coelorum (G) PolAnt; aerius, aethereus Cn (1):
Wyrażenie: »obłoki powietrzne« (1): [Bóg] Położył ćiemność táynik ſwoy/ około niego namiot iego/ ćiemność wodna/ obłoki powietrzne [in nubibus coelorum]. BudBib Ps 17/11[12].
[Zestawienie: »niebo powietrzne«: Niech będźie vtwiérdzenié [Gen 1/6].] Co tu Láćińſki tłumacz Firmamentum [...], to ieſt vtwiérdzenim ábo twiérdzą zowie/ to inni z Zydowikiégo [...] Rakiah, Expansio, rośćiąg/ rośćiągnienié ábo powietrze prżekłádáią. Przez co ſie rozumié wizytko to ſpatium, y ten wſzytek przećiąg który ieſt nád námi/ od źiemie áż do niebá/ który w ſobie ma y powietrze y niebo. Przetóż yi téż ſam Pan Bog názwał niebem/ ver: 8. któré w piſmie S. dwoiákié ſie náyduie: Niebo gwiáźdźiſté/ y niebo powietrzné. O piérwſzym ták mówi: ver: 14. Niech będą świátłá ná vtwiérdzeniu/ ábo ná rośćięgu niebieſkim. Y ver. 16. Aby świéćiły ná rośćięgu niebieſkim. A o wtórym ver: 7. Y vczynił Bóg vtwiérdzenié/ ábo ten rośćiąg: y przedźielił wody któré były nád vtwiérdzenim/ od tych któré pod vtwiérdzeniém były: to ieſt/ wody któré były nád powietrzem/ od tych ktore ſą ná źiemi pod powietrzem. WujBib 2b.]
2. Od znacz. ‘przestrzeń między niebem a ziemią’; caeli(-orum) (G) Vulg, PolAnt; aerius, aethereus Cn (63): PRáwym murem ieſt y świetnym ſłupem nie tyło iednemu miáſtu/ ále wſzytkiemu kośćiołowi Bożemu/ tęn dziwny słupnik [tj. św. Szymon]/ powietrzny męcżennik SkarŻyw 31, 31.
a. Żyjący w powietrzu (61):

W połączeniu szeregowym (1): PIerwſzego dniá Pan Bog Niebo y źiemię ſtworzył [...]. Piątego/ kożdą rzecż żywą/ ták źiemſką/ iáko wodną y powietrzną/ ſtworzył. BielKron A5v.

Wyrażenia: »duchy powietrzne« = złe duchy (2): Ale owy ſzkodliwe [wiatry] co ſzkody dzyáłáią/ Ci od duchow powietrznych / wierz mi tę moc máią/ Kiedy z gniewu Páńſkiego pędzą ie przed ſobą [...]. Ci więc burzą wodámi/ domy przewracáią/ A s korzeniá drzewinę z gruntu wywracáią (marg) Wyátr cżárći źli burzą (–). RejWiz 149v. Cf Szereg.

peryfr. »książę mocy powietrznej« = szatan (1): Y Was gdyśćie byli vmárłemi/ w wyſthępkach y w grzechach wáſſych/ w kthorycheśćie niekiedy chodzili/ według wieku ſwiátá tego/ według Kxiążęćiá mocy powietrznei [secundum principem potestatis aeris] duchá tego/ ktory teraz moc ſwą okázuie w ſynach niedowiárſtwá Leop Eph 2/2.

Szereg: »duchy powietrzne i piekielne« (1): y potężnieyſze ieſt iedno ſkynienie ſtráſzliwego máieſtatu Boſtwá y cżłowiecżeńſtwá twego [Jezu]/ niżli moc wſzyſtkich duchow złych/ powietrznych y piekielnych LatHar 641.
α. Latający w powietrzu (57): ktorzy nas gonili/ prędſzy byli niż orłowie powietrzni: ná gorach doganiáli nas: ná puſtyniach záſadzáli ſie ná nas. PowodPr 10.
Wyrażenie: bibl »ptacy (a. ptaszkowie, a. ptastwo) powietrzni(-e)« = volatilia(-e) a. volucres(-is) caeli(-orum) Vulg, PolAnt; aves caeli Vulg [szyk 49:2] (51): Super ea volucres coeli habitabunt [...]. Nad thymi [wodami i górami] ptaſthwo powietrzne będźie ſobie gniezdziło WróbŻołt 103/12, 49/11; [Mówi Bóg:] Znam wſſytki ptaſſki powietrzne co ſye zyarnki páſą [Ps 49/11] LubPs N3; Ieſli vmrze Acháb w mieśćie/ ziedzą go pśi: A ieſli vmrze ná polu/ rozthárgáią go ptacy powietrzni Leop 3.Reg 21/24, Ps 49/11, Matth 13/32, Luc 8/5; Ty też z ſobą weźmieſz po śiedmi par wſzech zwierząt czyſtych [...]. [Noe zabrał do arki] Thákże y ptakow powietrznych po śiedmi par ſámcow y ſámic BibRadz Gen 7/3; [Królestwo Boże] Podobneć ieſt źiárnu gorczycznemu/ ktore wziąwſzy człek wrzućił do ogrodá ſwego/ á vrozſzy bywa z niego drzewo wielkie y ptaſzkowie powietrzni czynią gniazdká ná gáłązkách iego. BibRadz Luc 13/19 [przekład tego samego tekstu: Leop Matth 13/32, BibRadz Mar 4/32, WujNT Mar 4/32, Luc 13/19], Gen 6/7, Iob 28/21, Dan 4/9, Mar 4/32, Luc 8/5; Nie gardź krolem w vmyſle twoim/ áni w záwárciu twym nie łay bogátym/ bo ſnadź y ptacy powietrzni roznioſą głos twoy y mowę twoię [Eccle 10/20]. BielKron 82; RejAp 163, 164 [3 r.], Dd; HistRzym 87; RejPos 62; CzechEp 281; Liſzki iámy máią/ y ptaſzkowie powietrzni gniazdá/ á Syn cżłowiecży nie ma gdźieby głowę ſwą ſkłonił. LatHar 556 [przekład tego samego tekstu: HistRzym, WujNT Matth 8/20, Luc 9/58], 251; Weyźrzyćie ná ptáki powietrzne/ iż ći nie śieią áni żną/ áni zbieráią do gumien: á Oćiec wáſz niebieſki żywi ie. WujNT Matth 6/26 [przekład tego samego tekstu: CzechEp]; Oto/ rozśiewcá wyſzedł śiać. A gdy śiał/ iedno pádło podle drogi/ á ptacy powietrzni przyſzli y poiedli ie. WujNT Mar 4/4 [przekład tego samego tekstu: Luc 8/5, Leop Luc 8/5, BibRadz Luc 8/5, RejAp 164 [2 r.], RejPos 62, WujNT Matth 13/4], Matth 8/20, 13/4, Mar 4/32, s. 140, Luc 8/5 (10).

~ W połączeniach szeregowych (12): [Rzekł Bóg:] Vcżyńmy cżłowieká ná obraz y podobieńſtwo náſze/ á niechay będzie przełożony rybam morſkim/ ptakam powietrznym/ bydlętom ziemnym/ y tudzież wſzytkiey ziemi/ y temu cokolwiek żywię á ruſza ſie ná niey. Leop Gen 1/26; Tedy Adam dał imioná wſzyſtkim bydlętom/ y ptakom powietrznym/ y wſzem zwierzętom polnem BibRadz Gen 2/20, Gen 1/26, 28, 30, 7/22, 9/2, Ez 38/20; SkarŻyw 259; [Bóg] dla ćiebie ſzáfuie/ wioſną/ látem/ ieśienią y zimą: owoce/ ziołá/ powietrzne ptáſtwá/ wodne y ziemſkie źwierzętá rozmáiteć dáie/ álbo dla opátrzenia potrzeby twoiey/ álbo dla ochłody twoiey LatHar 674; WujNT Act 10/12, 11/6.

Szeregi: [»powietrzni albo latający po powietrzu«: Y vczynił Bóg vtwiérdzenié [...]. Y ptáſtwá latáiącé pod vtwiérdzenim niebieſkim/ to ieſt ná powietrzu. Y ztądże piſmo S. zowie ptaki niebieſkié ver: 16. to ieſt/ powietrzné/ álbo latáiącé po powietrzu. WujBib 2b.]

[»niebiescy to jest powietrzni«: WujBib 2b cf wyżej.]

»ptacy (a. ptastwo) powietrzni(-e) i źwierzętá ziemskie (a. polne)« = volatilia (a. omne volatile) caeli(-orum) et bestiae (a. omnis bestia) agri a. terrae, volucres (a. omnis volucris) caelorum et bestiae agri a. omne animal terrae PolAnt [szyk 2:2] (4): Tákże Pan Bog gdy iuż ſtworzył z źiemie wſzytki zwierzętá polne/ y wſzyſtki ptaki powietrzne/ przywiodł ie do Adámá/ áby ogłądał iákoby ie przezwać miał BibRadz Gen 2/19, Deut 28/26, Ier 16/4, Os 4/3. [Ponadto w połączeniach szeregowych 7 r.] ~

Przen [w nawiązaniu do przypowieści o ziarnie rzuconym przy drodze] (5):
Wyrażenie: »ptak powietrzny« = czart [szyk 4:1] (5): A coż to ſą zá ptacy powietrzni? Nicći inſzego iedno oni ſprzećiwnicy náſzy/ co nam y ty ziárná prawdy Páńſkiey y wybieráią y przez inſtrumentá ſwoie zátłumiáią. RejAp 164v, Dd3; A on powietrzny pthak nieſláchetny cżárt/ vſtáwicżny ſprzećiwnik náſz/ wybija ie [słowa i nauki Pańskie] á zátłumia ie w nas. RejPos 65v, 64v, 65.
3. Od znacz. ‘niewidzialne ciało lotne’ (12):
α. Taki, jak powietrze (1): Ten [Apulegius] powiadał że dyabli ſą żywi cicho, [...] rozumem domyſlni, ducha cirpiącego, ciała powietrznego, bytu wiecżnego, z tego lepak pięciorga, troie z ludzmi ieſt im poſpolite, cżwarte ich oſobliwe, piąte lepak ſpołu z bogi nieſmiertelnymi maią. BielŻyw 91.
αα. [Koloru powietrza, tj. biały lub może przezroczysty: á wiſiáły po wſzyſtkich ſtronach oppony powietrzney bárwy [aerii coloris; BibRadz: białe;WujBib: białé]/ y złotey/ y niebieskiey/ álbo modrey bárwy Leop Esth 1/6 (Linde).]
β. Pochodzący z powietrza, tj. z zewnątrz (2): iż zimno powietrzne ktore zgania ciepło przyrodzone do wnąthrza, cżyni lepſzą ſtrawnoſć w żołądku GlabGad G3, G3.
a. Od znacz. ‘jeden z czterech żywiołów (obok wody, ognia i ziemi)’ (8):
α. W którego budowie przeważa powietrze (2):
Wyrażenie: »powietrznego przyrodzenia« [szyk 1:1] (2): [roślina o nazwie dłoń Krystowa] ieſth przyrodzenia powietrznego/ w pirſzym ſlopniu/ ma moc właſną iadowitoſć s cżłowieká wymiatać FalZioł I 112b, [*8]v.
Szereg: »krewny [= sangwiniczny] i powietrzny« (1): Wiek cżłowiecży cżworaki ieſt, Pierwſzy dziecińſtwo: krewnego y powietrznego przyrodzenia. FalZioł [*8]v.
β. Wywierający wpływ na działanie powietrza jako składnika budowy różnych organizmów, zwłaszcza człowieka [w tym: o ciałach niebieskich i znakach zodiaku (5)] (6):
Wyrażenie: »powietrznego przyrodzenia« [szyk 2:2] (4): Wilkoſci przirodzone cżterzy ſą/ á płanety ſprawcze gich/ krew gorącza á wilgotna, Iupiter ſprawcza iey/ powietrznego przyrodzenia. Druga wilkoſć flegma [...] FalZioł [*8]v; Bliznięta. Są przyrodzenia powietrznego męzkiego/ cieple y wilkie. FalZioł V 49v, V 50, 50v.
Szeregi: »powietrzny i krewny« (1): Roku cżterzy cżęſci ſą/ [...] Wioſna ieſt napierwſza cżęſć/ ktora ieſt gorącza á mokra, powietrzna y krewna/ w niey ſie krew mnoży FalZioł [*8]v.

»ziemny i powietrzny« (1): to złączenie wielkie zwierſchnich Plánetow/ iuż tám tego roku oſtátni raz będźie w Známieniu [tj. znaku zodiaku] niebyeſkim wodnym/ á inſze potym wielkie złączenia będą bywáć w známionách ogniſtich áż práwie do dwu ſtu lat/ po ktorych przez źiemne známioná y powietrzne przydą záś do wodnych známion. LeovPrzep E4.

b. Od znacz. ‘źródło ciężkich chorób’ (1):
Zestawienie: »powietrzne zarażenie, zabide« = paraliż (1): Apoplexia [...], Powietrſne záráżenie/ álbo/ zábicie/ gdy wſziſtko ciáło zmartwieye/ álbo/ też część á członek który ciáłá. Mącz 12d.
4. Od znacz. ‘zaraza, epidemia’; infamis, pestilens Cn (9):
Wyrażenia: »czasu powietrznego« = w czasie zarazy, podczas epidemii (1): [olej bardzo dobry] á zwłaſzcża khu wyciągnieniu iadu przez rany albo przez wrzodi/ á to zwłaſzcża cżaſu powietrznigo [!]. FalZioł I 69b.

»piłułki (a. piłuły) (ktore zową) powietrzne« = lekarstwo przeciw zarazie, chorobie epidemicznej (5): Ale lepiey ſtej Haleny piłułek pożiwać Ktore zową powietrzne/ [...] abowiem wywodzącz z cżłowieka zagniłoſci/ zachowawa go w długim zdrowiu/ y od iadowithego á morowego powietrza FalZioł III 2d; Też piłułki peſtilendales/ to ieſt Powietrzne: cżaſu morowego powietrza: na każdy tydzień po dwudzieſtu bierane/ zachowawaią cżłowieká nadewſzytki rzecży od zarażenia FalZioł V 73v, V 62v, 69, 71v.

Zestawienia: »powietrzne zarażenie, nakażenie« = zaraza, choroba epidemiczna [szyk 2:1] (2:1): Pestilentia, morowka, pestis, povyetrzne zarazenye BartBydg 112b; ten trunk ieſt ſerdecżne poſilenie broniącz go od wſzelkiego nakażenia powietrznego/ y też od wſzelkich ynych iadow FalZioł V 62v; Cżwarte znamię [zarażenia], obciążenie z wielkiem boleniem głowy/ thak iż on bol głowy ieſt mu barzo nieznoſiſty. Ato poſpolicie znamię ieſt przi każdem powietrznem zarażeniu. FalZioł V 66v.

[»wrzod powietrzny« = wrzód powstały wskutek zarazy; objaw dżumy: tedy tejże godziny, skoro słońce we Lwa drugiego roku wnidzie, zaraz [morowe powietrze] ustanie, i tak, żeby też kto miał wrzód powietrzny, a tej godziny doczekał, tedy już żyw zostanie RadzPodróż 147; ná woźie leży chory/ y boſonogi/ ná ktorey miał wrzod powietrzny BusLic 27v.]

5. Od znacz. ‘stan pogody’ (3):
a. Od znacz. ‘niepogoda’ (2): Tempestuosus, Niepogodny/ powietrzny. Mącz 443d.
Wyrażenie: »nawałność powietrzna« = gwałtowne zjawisko atmosferyczne (np. ulewa, wichura, burza) (1): Niebo też iuż muśi odmienić zwycżáie ſwoie/ iuż dzdze/ grády/ chmury/ mgły/ burzki/ y ine nawáłnośći powiethrzne vſpokoione być muſzą/ powietrze iáko kryſztał vcżyſcione być muśi. RejAp [175].
b. Od nienotowanego u nas znacz. ‘burza’ (1): Fulguralis, Powietrzny/ łiskáwiczny. Mącz 139a.
6. Od znacz. ‘wiatr’: wietrzny, wywołujący powstawanie fal na wodzie (2): Fluctus, Wełny ná wodzie Też Szturm álbo ſzum powietrzny. Mącz 131c; Fluctuosus, Powietrzny/ Wełniſty. Mącz 131d.
7. bot. Zestawienie: »powietrzne ziele« = Ajuga chamaepitys Schreb. (André); dąbrówka żołtokwiatowa, roślina zielna z rodziny wargowych (Labiatae) (1): Chamaepitys – Powietrzne ziele, ſuchotnę ziele. Calep 186b; [Iua Powietrzne ziele SzymŁowEnch +3v].
*** Bez wystarczającego kontekstu (1): Aerius – Powietrnij, albo, czokol wiek ziie na powietrzu. Calep 35b.

Synonimy: 2. niebieski; 4. morowy; zest. »powietrzne zarażenie«: dymienica, morowka, wrzedzienica; »wrzod powietrzny«: bolączka, fistuła, guz, sadzel; 5.a. niepogodny; b. błyskawiczny, burzliwy, błyskawiczny; 6. wełnisty; 7. iwa, »suchotne ziele«.

Cf [POWIETRZOWY], WIETRZNY

MFr