[zaloguj się]
[pdf]

1. PARA (114) sb f

Oba a jasne (w tym w pierwszym 2 r. błędne znakowanie).

Fleksja
sg pl
N para pary
G pary
D parze
A parę pary
I parą par(a)mi
L parze
V paro
inne sg G a. pl A - pary

sg N para (44). ◊ G pary (11). ◊ D parze (3). ◊ A parę (19). ◊ I parą (21). ◊ L parze (2). ◊ V paro (1). ◊ pl N pary (6). ◊ A pary (4). ◊ I par(a)mi (2). ◊ sg G a. pl A pary (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (jeden z niżej notowanych przykładów) – XIX w.

1. Coś ulotnego (często widocznego w postaci mgły), co uchodzi do góry, w powietrze, wydziela się z czegoś; vapor Vulg, PolAnt, Calag, Cn; spiritus Cn [w potocznym, a nie naukowym ujęciu; fizyka traktuje zjawiska z niektórych podgrup jako efekty całkowicie odrębnych, fizycznie różnych procesów] (91):

W porównaniu (Iac 4/15 i w nawiązaniach do niego) (5): á co ieſt żywoth wáſz? Párá co ſie troſſućkę vkaże/ á potym zginie. Leop Iac 4/15; GrzegŚm 3; Stądże pyſmo żywot naz [!]/ ćieniowy/ Sproſnośći parze/ y śiánu porownawa. BiałKaz B4, B4v; WujNT Iac 4/14[15].

a. Ciało lotne, w ktore przechodzi ciecz podczas jej ogrzewania (49): niektore Wodki rozmagitem miſterſtwem bywaią działane/ Niegdy thelko parzeniem pod Alembikiem á wſtępowaniem pary wzgorę/ Potym ſie ſtey pary woda działa á wycieka z alembiku. FalZioł II 1c; zgodzinę ma ona pani tak nad onym garnczem ſiedzieć: biorącz onę parę w tlę FalZioł V 26v, [*7]v, I 1c, 70a [2 r.], 127d, II 2d, III 16c, V 78v; Ogien moczą ſwą, karmią w garnczu zagrzewa, trawi, y wilgotnoſć z niey parą wyciąga. GlabGad Ev, C7v; BielKron 403; áby tho [mleko siemienne] ná gorące kámienie lał/ á w tey ſye párze poćił SienLek 91, 71v, 113, 116v; gdyż y ćiáłá w ten czás dla gorącá mdleyſzé/ y wody bárzo ſłábſzé/ że łatwiéy wietrzeią/ a párę ſwą pręcéy trácą. Oczko 28, 3 [2 r.], 8 [2 r.], 26, 28.

para czego (1): też ſama para onego korzenia w vſta brana/ cżyni vlżenie cięſzkiego oddychania w pierſiach. FalZioł I 110a.

para z czego (2): na łuſkę ktora ſie cżini na białoſciach ocżnych/ para ſthego ziela vwarzonego wrożaney wodcze FalZioł I 127d, V 79v.

W połączeniu szeregowym (1): lecz ónéy właſnośći iż nic [woda] niepozbyłá/ dym/ párá/ wónia/ y ſam effekt znácznie pokázuie. Oczko 11.

W charakterystycznych połączeniach: para brana w usta, korzenia [jakiego], z octu, z ziela; wstępowanie pary wzgorę; para czyni ulżenie, płodowi służy, szkodzi; od pary pozdychać; brać w się parę, ku gorze popędzać, puszczać [w co] (2), tracić; wycięgać przez parę; parą napełniać się, wyciągać wilgotność [z czego], zniszczeć; dzierżeć nad parą, położyć, (po)trzymać (3); w porze się pocić.

Fraza: »para idzie (a. (wy)szła), wychodzi« (10:3): A takowy ſtrach ziąl go [Chrystusa]/ [...] aż obfity pot wyſſedl s niego/ [...] para z iego glowy ſſla dlá wielkiégo vpratzowaniá. OpecŻyw 102v; warzyć tho w wodzie [...] á nakłaſć wnię kwiecia thego ziela/ á przykrywſzy dobrze iżby para niewychodziła FalZioł I 154b, I 30b, 70a, II 1d, 2a, V 26v, 79v; SienLek 108v, 174; Zgrzawſzy ią [wodę z cieplic] tedy wolno/ bo wárzyć ſye iéy nie godźi/ áby párá z niéy/ gdyż w téy párze moc ieſt nawiętſza/ nie wyſzłá/ w wánnę czyſtą wlać Oczko 26, 11, 26.
Zwroty: »nad parą parzyć (a. naparzać) się (a. naparzyć)« (3): FalZioł I 84a; Ieſli łono ſpuchnie/ náwarz mrowek weſpoł z mrowiſkiem/ niechayże chory ſyędźie nád garncem á nád párą ſye párzy SienLek 118v, 71.

»parę z siebie wypuszczać« (2): FalZioł V 27v; CIEplice ięzykiem naſzym przeto ſą názwáné/ iż z meatów źiemnych idąc/ párę ciepłą z śiebie wypuſzczáią Oczko 1.

Wyrażenia: »para ciepła, gorąca« [szyk 1:1] (1:1): łáźnié tám ſye rozſypáły/ [...] á Sudátorya/ y páry gorącéy mieyſcá/ téſz właſnie co y przedtym były. Oczko 3, 1.

»pary odstąpienie« = parowanie (1): Evaporatio – Pari odſtapienię. Calep 375b.

Szereg: »ani pot, ani para« (1): abowiem zciſnione w dziurecżkach ciało/ ani potu/ ani pari z ſiebie: nie wypuſzcża FalZioł V 27v.
α. Powietrze wydychane na mrozie (1): iż zimie wſzelką parę lepiey widać niżli lecie, á to iż lecie powietrze ieſt grube w ktorim ſie para zamieſza á tak ſie nie vkazuie. GlabGad C7v.
b. Wyziewy, śmierdzące lub wonne opary; vapor PolAnt (4): Potym go [...] roſkazał włożyć ná ogień ieſzcże żywego/ y ſmáżyć na panwi/ ále gdy z panwie párá ſzeroko zálatáłá tedy [...] BudBib 2.Mach 7/5.

para czego (1): gdy ſie komu nos zatka niecżyſtoſciami grubemi/ tedy gdy ſkłoniſz głowę na parę iego [olejku kocenków]/ otwiera dziurki zathkane FalZioł I 128d.

para z czego (2): BierEz B3v; Retrimentum, Párá z człowieczego gnoyu Mącz 354c.

[Przen:
Wyrażenie: »para kuchenna« = dobre jadło: gdźie w rádách o Rzeczypoſpolitéy ludźie zá chlebem idą/ á ieden drugiégo párzą/ á párą kuchenną iákoby zá nos wodźi. SolikZiem C3v.]
c. Mgła, opar; halitus terrae Mącz, Cn; halitus Calag (6): zimie dla pary [ratione evaporationum] wielkiey z niego [morza] powſtawaiącey zimna zbytnie tam nie mogą być. MiechGlab 25; Calag 109b.

para z czego (1): dymu nyeznáyąc/ á widząc kurzáwę z prochu/ álbo párę z mokrádlni/ mnimałby/ ále omylnye/ iż tám ogyeń. KromRozm III B8.

W połączeniach szeregowych (2): BibRadz Ps 148/8; Y wy páná chwalić maćie [...]. Párá/ y ogiéń gorący/ Grad/ y śniég zniebá płynący [Ps 148/8] KochPs 214.

Fraza: »pary wychodzą« (1): Halitus terrae, Dym álbo chmurawy/ páry które z ziemie wychodzą. Mącz 152d.
d. Dym; capnos Calep (7): Komety álbo łyſkánia z źimnéy páry. Li.6.wi.5. [Cf że w źiemi [...] ſą záwárté kruſzce/ y wody/ z wiátrámi rozmáitémi: któré ogień ták trybuie y rozłączą [!]/ że iáko w vſtáwicznym kóminie/ piekąc á wárząc/ vſtáwicznie oddźiéla á ku górze pobudza: 6] Oczko [42].

W połączeniu szeregowym (1): Parſkał dymem y ogniem: nie pomogły cżary/ Kopćie/ żary/ pożogi płomienie y páry. KlonWor 24.

W porównaniu (1): Iáko párá y dym z kominá vprzedza ogień/ ták ſłowá vſzczypliwe vprzedzaią wylanie krwie. BibRadz Eccli 22/28.

Zwrot: »parę wypuszczać« (1): qui tangit montes: et fumigant. [...] trąći gori á ony parę wypuſcżaią. WróbŻołt 103/32.
Wyrażenie: »para dymowa« (1): A vcżynię cudá ná niebie/ y ná źiemi/ krew/ y ogień/ y párę dymową [vaporem fumi]. Leop Ioel 2/30.
Szereg: »para, (i, albo) dym« = vapor et fumus PolAnt (3): Wezmi żywicze/ ſmoły á włoż ią na węgle á potym wezmi marunę/ byliczę [...]/ włożę [lege: włoż że] thi zioła na kamień [...] ciepły á pothym ſam możeſz ſiedzieć na onym zielu y nad oną parą albo dimem żiwiczowym FalZioł I 83c; BibRadz Eccli 22/28; Calep 162a.
e. Produkt przemiany materii w organizmie, zwłaszcza ludzkim (w naiwnym tłumaczeniu niektórych procesów fizjologicznych) (20): FalZioł II 12d [2 r.], V 75v; ona potrawa cżyni w nim [wilku] wilgotne á grube pary z ktorych on ſzarzeie na ſierſci. GlabGad B2; Dwa ſą ſprawce ſpania, ſerce á mozg, ſerce ciepłem ſwym parę wzgorę podnoſzącz, á mozg ktori ią ſwym zimnem cżyni zſiadłą [...], á tak on dym ieſt materia z ktorey ſpanie pochodzi. GlabGad L3, I3; ieſli przypádnie thám gorąca párá [do głowy z żołądka]/ Tedy ſie będzye zdáło by zyemiá gorzáłá. RejWiz 120; SienLek 59v.

para czego (2): z ktorego [pokarmu niestrawionego] tilko para wychodzi w głowę [...], aże dopiro potim gdy cżłowiek wſtanie wſtępuie do żołądka wypychając z niego pary pokarmu tam leżączego GlabGad K8v, C4v.

para z czego (1): gdy będą na pępek [kamienie] przywiązany/ tedy powciągaią pari z wina/ á tak rozwięzuią z pijańſtwa FalZioł IV 48a.

W charakterystycznych połączeniach: para gorąca, gruba (2), jadowita (2), wielga, wilgotna, wstępująca (2), zarażająca, zatykająca [co]; pary pokarmu, z wina; wypądzenie z wnątrza pary; czyniący parę, powciągać, wyciągać z głowy, wypychać, wzgorę podnieść, zanieczyszczony parą, zarażać się; para ku gorze się podnosi, panuje, przypadnie, zaraża (2).

Fraza: »para wychodzi (a. pochodzi)« [szyk zmienny] (4): Cżaſem to przychodzi z zarażenia cżłonkow bliſkich około ſercza, gdy z cżeluſci żołądkowych albo z onego ielitha na kthorym żołądek wiſſi wychodzi para iadowita cżłonki takowe zarażaiącza GlabGad E4v, B6, F6, K8v.
Szeregi: »duchy a pary« (1): tego cżaſu pochodzą z niewiaſty duchy á pary iadowite, w głowę iey z żołądka wſtępuiące GlabGad B6.

»pary, (a) dymy« [szyk 1:1] (2): FalZioł V 25v; Cżemu ięziki wężow y robakow nie ktorich takież y pſow wſciekłych zarażaią cżłonek vkąſzony. (–) Bowiem tam panuią pary á dymy iadowite z melankoliej, ktorich takie zwierzęta ſą pełne á tak kąſaiąc zarażaią. GlabGad C5.

»para i wiatry« (1): Cżemu ciało płuc ieſt rzadkie á iako gębka dziurkowate. (–) Aby tim więcey wiathru mogło w ſobie zachować [...] ku wypądzeniu pary y wiatrow złych z wnątrza. GlabGad E.

α. Gazy wypuszczane odbytnicą (2): śiárkę z nitrzyną iáśnie oglądaſz/ ieſli ſye nie żádźiſz zápálić komu párę zádkową/ tám gdy w tę párę świécę zápaloną wráźiſz/ będźie śiárká iáſnym płomieniem gorzéć SienLek Vuu4.
Wyrażenie: »para zadkowa« (1): SienLek Vuu4 cf wyżej.
2. Oddech, wydychane powietrze; vapor Vulg; anhelitus, spiritus oris, vapor ab ore Cn (20): głupcy mówią bárzo śmiele: Iż gdy duch z párą z człowieká wynidźie/ Pomiéſzawſzy ſie z wiátrem wniwecz idzie. GórnTroas 30.

para czyja [w tym: G pron (1), pron poss (1)] (2): OpecŻyw 15v; Aby cie nie vwodziły/ Słowá ludzi grubych z brzuchy/ Co im ná twarz lecą muchy/ Y zdycháią od ich páry/ Iakoby ie polał wáry BielKom E8.

W porównaniach:

~ Jako comparatum (3): BielKom E8 [2 r.]; A widziſz v ſámego [czarta] iáka párá z gęby/ Leći iáko gęſta mgłá/ áż ma cżarne zęby. RejWiz 169v.

Jako comparandum (1): przeminiem iáko vſtna párá LatHar 638. ~

W charakterystycznych połączeniach: para jadowita, widoma, zimna; para leci; zdychać od pary; parą zarazić, zagrzewać (2).

Fraza: »para wychodzi (a. pochodzi)« (2): Cemu z cżłowieka para wychodzi widoma GlabGad C7v, C8v.
Zwrot: »prożną parę puszczać z ust« = niepotrzebnie mówić [szyk zmienny] (2): Mortuo verba facere, W niwecz mowić/ prożną párę z vſt puſzczác. Mącz 232b, 401d; [Ktorey rzekłá dziewká/ Máthko niepuſzcżay prozney páry z vſt/ boć tho wſzyſtko dármo HistPonc F5v].
Wyrażenia: »z gęby, ustna para« (1:1): LatHar 638; Wół y ośieł [...] zźiębłégo [Pana] z gąb ſwoich párą zágrzéwáli. SiebRozmyśl G.

»para wydychana« (1): ZKąd ſie bierzą ſlyny w cżłowiecże (–) Pochodzą z poczenia płucz [...], á tak ſie ciągną wzgorę za parą wydychaną. GlabGad C5v.

Przen (2):
Fraza:»rozna para z gęby idzie« [o człowieku fałszywym, zmieniającym zdanie] (1): Vźrzał dzicżek á páſterz w mroz ná ręce chuchał/ a potym gdy káſzę iadł/ iż gorąca dmuchał. Rzekł/ iuż tu mego bytu długo być nie może/ Gdyż ciepło w iedney gębye z źimnem maſz nieboże. Tákże też y z nas káżdy ſtrzeż ſie więc tákiego/ Gdy rozna párá z gęby idzie od iednego. RejFig Aa3.
Wyrażenie: »para ust« (1): (marg) Słowá ś. Ianá do Chryſtuſá. (–) Iam głos y párá vſt twoich: á tyś Słowo/ moc y mądrość wieczna. SkarKaz 515a.
a. Gorący, jadowity oddech potwora (6): ten był tákiey ſwiątośći/ iż Smoká ktory wiele ludzi párą zarażał/ ſwoią modlitwą zábił BielKron 171.
Wyrażenia: »para morowa« (1): ktory [wieloryb] ludzi pożyrał y zárażał párą morową. BielKron 54.

»para ognista« (1): Boć niebyłá ták niemożna wſſechmocna ręká twoiá/ [...] wpuśćić ná nie [na grzesznych] [...] gniewu pełne beſtye/ ábo parę ogniſtą tchnące [vaporem ignium spirantes]/ álbo dymny ſmrod wydawáiące Leop Sap 11/19.

»para siarczana« (1): Bo kiedy go kto gonił/ wnet płomieniem rzygnął/ Y párą go śiárcżáną przez ſtáie dośćignął. KlonWor 21.

»para smrodliwa« (2): kthory [smok] kiedy głodzien był ludzi kradał y pożyrał/ á párą ſmrodliwą zábijał BielKron 340v; KochPieś 49.

»parę tchnący« (1): Leop Sap 11/19 cf »para ognista«.

3. Gorącość, upal; zaduch (1): [tam [w zakrytym wozie] miasto chłodu, zwłaszcza gdy wiatru niemasz, bywa taka para, że się [ludzie] duszą DiarPeregr 78.]
Wyrażenie: »para słoneczna« (1): vapor solis Párá słoneczna. Mącz 475c.
*** Bez wystarczającego kontekstu (2): Vapor. Dunſt. Para. Mymer1 4v; BartBydg 165b.

Synonimy: 1.c. chmurawa, dym, mgła; d. dym; e. duch, dym; 2. dech, duch, oddech, tchnienie, wiatr.

ZCh