[zaloguj się]
[pdf]

ODDECH (34) sb m

o prawdopodobnie jasne (tak w od-); e jasne:

Fleksja
sg pl
N oddech
G oddechu
A oddech oddechy

sg N oddech (19). ◊ G oddechu (3). ◊ A oddech (12). ◊ [pl A oddechy.]

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Oddychanie; anhelitus Murm, Mymer1, BartBydg; respiratio Calep, Cn; exspiratio, interspiratio, respiramen, spiritus Calep; inspiratio Vulg; aspiratio, reflatus Cn (25): Murm 64; Mymer1 21; BartBydg 10; zaduſzaiąć w ſobie oddech vſtha y nos mocznie zatulaiąć FalZioł V 26a; Cżemu natura nozdrze vcżyniła. (-) [...] Druga [przyczyna tego jest] dla oddechu y ochłodzeniu ſercza, gdy cżłowiek vſta zatworzy. GlabGad B7v; Calep 393b, 555a, 918a [2 r.], 999a; Ziemiá bowiem odbiera/ źiemię álbo ćiáło/ Wodá krew/ á wiátr oddech/ ten ktorym dycháło KołakCath B4v.

W porównaniu (1): powſtał dym ćięmney náuki kácerſkiey / iáko z wielkiego piecá wielki dym wychodzi: ktorym y ſłońce Pan Chriſtus/ y powietrze/ to ieſt piſmo święte (przez ktore w tym żywoćie iákoby oddech mamy) ieſt záćmione WujNT 860.

Wyrażenia: »trudny, ciasny, ciężki oddech« = anhelatio; dyspnoea Calep [szyk 2:2] (2:1:1): Krew iego gdy ią ktho pije w iakiem trunku/ tedy ſie mu tako przyda/ ciaſny oddech, ocży cżyrwone/ kaſzel ſuchy/ krwią pluie FalZioł IV 36c; Ocży wpádną á ięzyk ſie pyeni. [...] Oddech trudny iedza nie ſmákuie BielKom C8; Calep 70b, 345b.

»oddech wolny, snadny« [szyk 3:1] (3:1): oleiek thych Koczenkow [...] otwiera dziurki zathkane y oddech głowie noſem wolny cżyni. FalZioł I 128d, I 36a, V 4; Kto drogą miernośći chodzi/ Ma zdrowie [...] ſmák w iedzeniu Snádny oddech w przyrodzeniu BielKom E8v.

bibl. »mając oddech żywota« = żywy (1): Wſzytko to co było ná źiemi máiąc oddech żywotá [quorum facie erat anhelitus spiritus vitae] w nozdrzách ſwych pozdycháło. BibRadz Gen 7/22.

Szereg: »żywot i oddech« = vita et inspiratio Vulg (4): Gdyſz Bog Oćiec náſz miły ieſt Zywotem prawdźiwym/ dáiąc wſzytkim żywot/ y oddech/ y wſzytko GrzegŚm 51, 3; CzechEp 274; WujNT Act 17/25.
2. Miejsce, przez które coś wydostaje się na zewnątrz, ujście, upust; spiraculum Calep (7): Calep 999a; á ieſli mu [winu] oddechu nie zoſtáwiſz/ tedy y ſtátek namocnieyſzy rozwáli. WerGośc 260; [SienHerb 621b].

oddech czego (4): Pierwſza wilgość/ Kreẃ gorąca á wilka/ podobna Powietrzu: ma ſwe mieyſce w ſercu/ ktorey oddech/ Nozdrze. Wtora wilgość [...] ma ſwe mieyſtce/ przy Wątrobie/ á oddech iey/ Vſzy. SienLek 28v, 28v [2 r.].

[Szereg: »pory i też oddechy«: tedy oná ćiepłość otwiera pory iteż oddechy [w drzewie] Cresc 1571 44; Bowiem ćiepło przyrodzone tám śię rozchadza [...] zátykáiąc wſzytkie pory iteż oddechy źiemne Cresc 1571 137.]
Przen (1): Tákżeć też cżłowiek/ co naſkrytſzego w ſobie ma/ to ná ſię vpiwſzy ſię wywoła: á ieſli mu oddechu w tym nie vcżyniſz/ iż mowę iego hámowáć zechceſz/ wnet ſię od iádu ledwie nie roſpuknie. WerGośc 260.
3. Odpoczynek (1): Pauso, Odpocziwam/ Oddech czinię. Mącz 285b.
4. [Gazy nagromadzone w naczyniu; wypuszczanie ich: Abowiem tho gdy ſie ſpiecże/ pewnieyſze bywa niżli śkło/ y niepuſzcża przez ſie żadnego oddechu. SienHerb 600b; woda ſtoiąca [...] zágrzewa też gnoy/ y pomaga mu ku vgniłośći [...]/ á zwłaſzcża wodá tákowa ktora z deſzcżem [...] ſpada: bowiem tá ieſt ćiepła ſámá z śiebie/ y párę rychley wypuſzcża/ ktorą cżyni gnoiowy [lege: gnojowi] oddech nieiaki Cresc 1571 84.
Fraza: »oddech uchodzi«: Zlepże pilnie ſzyię ſklenice poiemney zgębą báńcżáną/ [...] obwáruy dobrze/ iákoby oddech żaden nieuchodźił. SienHerb 595b.]
*** Bez wystarczającego kontekstu (1): Spiramen – Oddech. Calep 999a.

Synonimy: 2. luft; 3. ochłoda, ochłodzenie, odetchnienie, odpocznienie, odpoczynek, odpoczynienie, wytchnienie.

Cf ODDYCHANIE

LWil