DWORNY (11) ai
o jasne.
comp dworni(e)jszy (2).
Fleksja
| sg |
| m | N | dworny, dworni(e)jszy |
f | N | dwornå |
n | N | dworné |
| G | dworn(e)go |
G | dworn(e)j |
G | dworn(e)go |
| D | |
D | dworn(e)j |
D | dworn(e)mu |
| A | |
A | dworną |
A | dworn(e) |
| I | dwornym |
I | dworną |
I | dwornym |
| L | |
L | dworn(e)j |
L | |
| pl |
| N |
m pers |
dworni |
| subst |
dworn(e) |
| G |
dwornych |
| D |
dwornym, dworni(e)jszym |
| A |
subst |
dworn(e) |
sg m N dworny, dworni(e)jszy (20). ◊ G dworn(e)go (1). ◊ I dwornym (3). ◊ f N dwornå (22). ◊ G dworn(e)j (10). ◊ D dworn(e)j (10). ◊ A dworną (11). ◊ I dworną (1). ◊ L dworn(e)j (3). ◊ n N dworné (2); -é (1), -(e) (1). ◊ G dworn(e)go (2). ◊ D dworn(e)mu (1). ◊ A dworn(e) (2). ◊ I dwornym (1). ◊ pl N m pers dworni (3). subst dworn(e) (4). ◊ G dwornych (4). ◊ D dwornym, dworni(e)jszym (2). ◊ A subst dworn(e) (9).
Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.
Znaczenia
- Przymiotnik od „dwor”
(111)
- 1. Należący do dworu, związany z dworem, tj. urzędnikami i świtą dworską, dworski
(71)
- 2. Wytworny, obyty, grzeczny, układny, uprzejmy, elegancki, piękny; wykształcony, doskonały
(19)
- 3. Przewrotny, przebiegły, zuchwały, zlośliwy; ciekawy, wścibski; niepotrzebny, zbyteczny
(20)
- 4. Przymiotnik od „dwor” ‘dziedziniec, podwórze’; podwórzowy
(1)
Przymiotnik od „dwor” (111):
1.
Należący do dworu, związany z dworem, tj. urzędnikami i świtą dworską, dworski (71):
Maniscallus, dworny koval. BartBydg 86b;
GórnDworz X4;
ModrzBaz 12v;
Głodni pochlebce czći mi vwłaczáli/ Mną ſobie gęby dworni wymywáli Dármoiadowie. KochPs 49.
Wyrażenia: »dworna czeladź« [
szyk 1 :
1] (
2):
że té przerzeczoné Woiewództwá o tákowé ſługi/ poddáné/ zbiegi/ y dworną czeladź/ bez przyporęczenia/ y záſtáwánia tákowych/ v ktorychby té zbiegi bydź mieli/ [...] ſądzoné bydź máią SarnStat 1181,
1180.
»dworny uf« = oddział żołnierzy najlepiej uzbrojonych i wyćwiczonych, stanowiących straż przyboczną wodza (1): A dworne vffy rządzić kazał Mońwidowi StryjKron 517.
Zestawienia: »dworna pani« [szyk 43 : 4] (47): (did) Pleban ſię fraſuie ze ſnmnienie zartuie s ſtarych vſtaw. (–) A ieſczez ta pani dworna Tak zuphale ieſt vporna. Niedba Czo koſczyol vſtawył RejKup 12; Iuż w. m. tę dworną pánią wyſtaẃ/ iáko naylepiey vmieſz GórnDworz V2v; Są theż ieſzcże/ y ine cnoty/ kthore ták w dworzáninie/ iáko y w dworney pániey náydowáć ſie máią GórnDworz V8; Iuż thá páni Dworna/ ieſt thák dobrze ozdobiona/ iż iey iedwabiu/ pereł/ kámieni drogich/ kęs ieden nie trzebá. GórnDworz Ccv, V8, X3v, Bb8, Ii8v, Kk2 (46).
W zestawieniach będących nazwami urzędników nadwornych (
17):»chorąży dworny« (
3):
Eráſmus Dębieńſki Chorąży Dworny SarnStat 1065 [
idem (
2)]
1044,
1195.
»marszałek dworny« [szyk 6 : 2] (8): Potym Rádźiwił dworny Márſzałek nádobnie/ Iechał w ſwym Włoſkim ſtroiu StryjWjaz B3, B3; Márſza. Dwor. kor. SarnStat 38, 38, 1016, 1043, 1065, 1194.
»podskarbi dworny« (2): WyprKr 2; Podſkárbi Dworny [Viecthesaurarius Curiae JanStat 309] nic tych rzeczy ſpráwowáć nie będźie SarnStat 335.
»referendarz dworny« (3): Stániſław Oſowſki Kántor Gniéźniéńſki Refferendarz Dworny SarnStat 1043 [idem (2)] 1065, 1194.
W przen (1): A ztądże też żywą [dworzanie] w leniſtwie y w nicżemnośći/ zá ktorą idą ſzáchy/ koſtki/ trunecżne bieſiády/ gámrácye/ y inſże dworne zarázy [aularum pestes.]. ModrzBaz 13.
2.
Wytworny, obyty, grzeczny, układny, uprzejmy, elegancki, piękny; wykształcony, doskonały (19):
Tedy będzie ſwiécitz odzienijé grubé/ a zatzmi ſie odzienijé dworné. OpecŻyw [192];
ForCnR A4;
GlabGad N3v;
Rodzi ſie ieden proſtak/ drugi záſię dworny. RejWiz 117;
BibRadz I *4;
BielKron 4v;
KlonŻal Bv;
Eutrapelia ‒ Nie obrazliwi zart, dworny zart. Calep 379b;
GosłCast 46.
Wyrażenia:
[»dworny krok«:
I rzekł Pan: Przeto że ſie wynioſly wzgorę corki Syońſkie/ y chadzáły wyćiągnąwſſy ſſyie/ y mrugániem ocżu/ ſſly y pląſáły chadzáły y nogámi ſwemi dwornym krokiem [composito gradu] poſtępowáły Leop Is 3/16 (
Linde).
]»dworni ludzie« [szyk 2 : 2] (4): Ale nie dwornym anij téż wyſoce mądrym/ ty rzeeży ſą piſané/ ale ludziom miloſciwym ij proſtym OpecŻyw 30, 30; V ludzić to dwornych/ ábo rádſzey głupich/ zda ſie rzecż być nie przytoyna/ ále v Bogá namniey CzechRozm 18; KochFr 104.
»dworna polszczyzna« (1): Bo moie przedſięwzięćie nie to było áni ieſt/ żebychſię zgłádką/ álbo dworną Polſzcżyzną miał wták zacnych á Boſkich kśięgach popiſowáć BudNT dv.
»rzeczy dworne« [szyk 2 : 1] (3): Ale chcemyli ſie nie bátz wypędzeniá/ wiaruymy ſie wielkiégo ſwietſkiégo broienią/ ij dwornych rzecży ſprawianiá/ ktoré cżas tratzą ij ſlużbę bożą ij chwálę zamieſſkáwaią. OpecŻyw 58, 30; Bo ieſlibyś thák v ſiebie rozumieć chciał/ iż tho ſą rytmy ábo iákie rzecży dworne/ cżego kościoł ſwięty nie potrzebuie LubPs A5v.
Szeregi: »dworny a krotochwilny« (
1):
A chociaż te wyſokie cnoty/ mądrość/ wſpaniáłe ſercze/ powſcięgliwość/ y ine/ widzą ſie być máło vżytecżne ku dworney/ á krotochwilney zabáwie/ iednák ia chczę/ iżby ſie dworna páni iemi ozdobiłá GórnDworz x4v.
»dworny a głęboki« (1): Przeto mądrze vczynił ten vcżony á dobry cżłowiek M. Valenty ktory bacżąc ſpoſob płći panieńskiey y też iey rozumu/ opuſciwſzy inſze dworne á głębokie wykłady telko tego ſie iął w ktorym zależy bogomyſlnoſc y pobudzenie ku nabożeńſtwu. WróbŻołtGlab A4.
3.
Przewrotny, przebiegły, zuchwały, zlośliwy; ciekawy, wścibski; niepotrzebny, zbyteczny;
curiosulus, curiosus, percuriosus, sollicurius Cn (20):
Pani więc ták ſie gniewáiąc/ Poſzłá ná łoże ſtękájąc: Dworne rzecży tám myśliłá/ Iákby śie tego pomśćiłá. BierEz C3v;
Nigdy niechćiey ták dwornym być Iżby komu chćiał záſzkodzić BierEz Lv,
D2 [2 r.],
D4v;
Plinius o nim piſze iże ieſt riba [timus] dworna barzo/ gdy vyzrzy żagle v okrętow od wiatru roſſzerzone/ tedy ſie wſpina na okręty FalZioł IV 40c;
RejKup o8v;
BielKron 155;
nic to nigdy v twego Páná płatno nie będźie/ ánić nigdy nie pomoże tobie dworne o Máyeſtacie iego gadánie RejPos 194;
CzechRozm 175;
ohydził im nieprzyiaćiel poſłuſzeńſtwá wiáry proſtotę/ [...] áby ſie na ſwarách y gadkách dwornego wtáiemnicách Boſkich ſzperánia/ zábáwili: á dobre vcżynki y pokutę y ſkutki wiáry opuśćili. SkarŻyw A2;
NiemObr 100;
[Dworny ptak Sikorá/ w leśie y w domu Przemieſzkiwa CygMyśl H2].
Szeregi: »dworny a niepotrzebny; dworny więcej aniż potrzebny« (
3 :
1):
BibRadz I 3v marg;
Gániąc I. M. X. Arcybiſkup w przedmowie ſwey/ dworne więcey á niż potrzebne o rzecżách tákowych [tajemnicach boskich] bádánie CzechEp 71,
227,
228.
»dworny a niepożyteczny« (1): ktorych [świętych ojców] X. K. w tym piſániu náſláduie/ co X. A. dwornym/ á niepożytecżnym piſániem oſądźił. NiemObr 142.
»dworny i nieużyteczny« (1): y bábiego bádánia/ y zbytniego/ y dwornego/ y nieużytecżnego/ [...] żebyś ſie wyſtrzegał. CzechRozm 2v.
»płonny i dworny« (1): mam od niego [od ciała] błotne y roſkoſzne myśli: od świátá płonne y dworne LatHar 587.
»dworny i subtylny« (1): Lecż przy końcu tey rzecży zdáło mi ſię zá potrzebną ſłowá niektore X. K. o wćieleniu ſyná BOżego/ dworne y ſubtylne przywieść. NiemObr 143.
4. Przymiotnik od „dwor” ‘dziedziniec, podwórze’; podwórzowy; chortalis Mącz (1): Choros Podworze/ Ganek/ ná którym ſie kury páſą Chortalis Co k temu mieyſcu należy, Ut Chortalis gallina, Dworna kokoſz. Mącz 52b.
Cf DWORACKI, DWOROWY, DWORSKI, NIEDWORNY
KN