Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: DZIEJĄCY SIĘ

Następne hasło: [DZIEJOPIS] »

DZIEJE (969) sb pl t

Oba e jasne.

Fleksja

	sg	pl
N		dzieje
G		dziejów, dziej
D		dziejom
A		dzieje
I		dziejami
L	dziejåch, dziejóch

N dzieje (637). ◊ G dziejów (97), dziej (1); -ów: dziej BielKron (7 : 1; 409); ~ -ów (11), -(o)w (86). ◊ D dziejom (2); -om (1), -(o)m (1). ◊ A dzieje (69). ◊ I dziejami (1). ◊ L dziejåch (121), dziejóch (23), skróty: w dzie. (15), w dziej. (3); -óch KromRozm I, KromRozm II (2), LubPs (4), BibRadz (2); -åch : -óch BielKron (3 : 2), RejPos (34 : 8), BiałKat (3 : 3), RejPosWstaw (1 : 1); ~ -åch (62), -ach (58), -(a)ch (1); -åch Leop (2), SarnUzn (3), GórnDworz, RejPos (34), RejPosWiecz² (2), RejPosRozpr (3), RejPosWstaw, StryjKron; -ach Mącz (3), KuczbKat (2), WujJud (3), WujJudConf, CzechRozm (4), KarnNap, Skarjedn (5), Oczko, CzechEp (3), ReszHoz, KochPij, LatHar (6), WujNT (12), SkarKaz (3), SkarKazSej; -åch: -ach KrowObr (7 : 6), BielKron (2 : 1), BiałKat (1 : 2), BudNT (4 : 1), PowodPr (1 : 1); ~ -óch :-och BiałKat (2 : 1), -(o)ch (20).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Czyny, dzieła, sprawy; losy, zdarzenia (85)
2. Opowieść o tym lub zapis tego, co się działo w przeszłości, historia (884)
- a. Księga w Nowym Testamencie autorstwa Św. Łukasza, opisująca działalność apostołów oraz pierwszy okres chrześcijaństwa (800)

1. Czyny, dzieła, sprawy; losy, zdarzenia; acta Calep, Cn; opera, res Mącz; facta, gesta, res gestae Cn (85): Ten ſie ośieł z onych śmieie/ W ktorych ſą dziećinne dzieie BierEz P2, A3v; OpecŻyw 146; á ty dzieie ktores pełnił/ nie telko od cżłowieká/ ále theż y od wſzytkich bogow twoich tobie ieſt obiáwiono. HistAl L4v; RejWiz 182v; BielKron 147v; GostGospSieb +2v; KlonFlis H4v; Ale ktoby nie świadom Iudaſzowſkich dźieiow/ Niechay wie że [jest] kilá ſekt przeważnych złodźieiow. KlonWor 9.

dzieje kogo (36), czego (3), czyje (10): BierEz R3v; Ale Cletus dufaiącz w przyiazni krolewſkiey [...] Philipa krola dzieie wychwalał BielŻyw 104, 104; BielŻywGlab nlb 12; MiechGlab 75; HistAl B6v; Słyſſeli theż o bitwách ich/ y o dzieiach ich [proelia eorum et virtutes bonas] kthore mocnie á mężnie cżynili w Gáláciey Leop 1.Mach 8/2, 2.Par 13/22, 20/34, 1.Mach 10/88; BielKron 59, 105v, 132v, 145v, 293 (11); Mącz 15c, 215d; GórnDworz G4v, G8; RejPos 68; BielSpr b4v; A iż dom twoy [wojewody podolskiego] tu w Polſzcże był tákowey cnoty/ Ze ſie oń opieráli iák o mocne płoty/ Wſzytki tráfne nietráfne dzyeie tey korony PaprPan A4v, Cc4; KochPs 36, 115, 160; SkarŻyw A5v, 206, 364, 478; StryjKron 36; ReszHoz 132; GórnTroas 20; Summá Dzieiow Páwłá S. Apoſtołá. WujNT 512, kt, przedm 26 [2 r.], s. 508 marg, 510, 515; SkarKaz 81b, 119a; CiekPotrŚredz )?(4.

W charakterystycznym połączeniu: dzieje rycerskie (4).

Przysłowia: Nie trzebáćiem mowy pátrzyć/ Ale dzieie mamy bácżyć BierEz N2v.

Diphtera, pellis Amaltheae caprae, in qua dicitur Iupiter res humana describere. Unde locus factus proverbio: Antiquiora diphtera loqueris. Stare dzeie powiedąſz. In eos quadrat qui nugas narrant aut de rebus nimium priscis et iam primum nimium obsoletis. Calep 327a.

Wyrażenia: »sławne dzieje« [szyk 3 : 1] (4): kthore [mężne białegłowy] w męſtwie/ y w dzieiach inych ſławnych/ nic naprzod męſzcżyznam nie dáły. GórnDworz Y, Y; KochPs 36; GórnTroas 20.

»stare, dawne, starodawne dzieje« [szyk 4 : 2] (3 : 2 : 1): RejJóz Q; Ale czemu ták dawné dźieie wſpóminamy/ A za świéżych przykłádów w Grecyéy nie mamy. KochZg A2v; Persequi antiqua, Stárych rzeczy y dzieyów ſie wywiádowáć. Mącz 385d; Oczko A3; Calep 327a; Do cżego kęs przypomnę dźieie ſtárodawne/ Ktore ſą miedzy ludźmi wſzędy bárzo ſławne. CzahTr F3.

»ślachetne dzieje« (1): Wiele ſláchetnych dzieiow Lechowi potomcy mieli z Niemcy/ godnych ku piſaniu BielKron 340.

»zacne dzieje« [szyk 8 : 2] (10): BielŻywGlab nlb 12; przodkowie náſzy y Krześćijánmi zoſtáli/ y Korony Krolewſkiey doſtáli/ przez zacne dźieie/ y świętobliwe żyćie ſwe na świećie OrzRozm D2v; A gdy mu [Achillesowi] oycowſkie zacne dzyeie roſpowiedáli/ nie mnieyſze po ſobie ofiárował ſie zoſtáwić BielKron 59, 105v, 271v, 334, 337v, 410; BielSpr b4v; PaprPan A4.

»dzieje znamienite« [szyk 3 : 3] (6): Piſáłem wyſzſſey dzieie známienite Wiſmerowe z Duńſkim kroleſtwem BielKron 342, 297 [2 r.], 340; Magnalia, in plurali, pro magnificis operibus vel magnificentia, Miáſto wielmożnośći á známienitych dzieyów. Mącz 204c, 155a.

Szereg: »dzieje, (i, a, a(l)bo) sprawy« [szyk 7 : 5] (12): Coż rzeczeſz o dźyeyoch á ſpráwách ludzkich złych y dobrych KromRozm II m3, m4; BielKron 70v; GórnDworz G8; SkarŻyw A5v; bo do inſzych ſpraw y dzieiow zá Gediminá ſie toczących przyſtępuiemy. StryjKron 400, 26, 288; Calep 45b; O Spráwách ábo dzieiách inſzych Apoſtołow rzadka bárzo ieſt wzmiánká w piśmie świętym WujNT 515, przedm 26; SkarKaz 637b.

2. Opowieść o tym lub zapis tego, co się działo w przeszłości, historia; acta, chronici (libri), gesta, historia Mącz, Cn; annales, chronica, commentarium, instrumentum, monumentum Mącz; monimenta annalium a. antiquitatis Cn (884): Drudzy cżtą wálki Troiańſkié/ Albo ij dzieie pogańſkié OpecŻyw kt; OpecŻywSandR nlb 2, 3; BielŻyw nlb 15; LubPs D2v; KrowObr 18; RejWiz 66v; Acta dicuntur Chronica. Dzieye/ Spiſánie czaſów y ſpraw náſzich. Mącz 2d; Historia, Dzieye/ wyliczenie álbo popiſánie dzieyów my też zowiemy hiſtoria. Mącz 157a, 2d, 144d; chcę to w krotkości pokázáć zwiela dzieiow kośćielnych máło co wybieráiąc SkarJedn 122; KochProp 12.

dzieje czego (12): [Jan Długosz] Piſał też Kronikę Polſką ſzeroko/ dzyeie y położenie źiemie Polſkiey aż do te^go Cżáſu BielKron 396v; Amplectuntur annales memoriam temporis, Hiſtoriye oſięgáyą/ Máyą w tobie czáſów przeſzłych dźieye. Mącz 303d, 145b, 209a, 304a, 423b; SkarŻyw A5v; StryjKron 86, 95; Iáko ſię tez to w dzieiách powſzechnych Zborow y w świętych Kanoniech ábo práwách Duchownych zámyka. SkarJedn 273, 292, 293.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy narodu [dzieje + przymiotnik (6), przymiotnik + dzieje (6)] (12): MiechGlab kt; RejZwierz 81 v; Tu bych miał pocżątek vcżynić Pruſkich dzyey po śmierći Tyfelá BielKron 409; Mącz 452b; Hiſtorie Rozmáite z Rzymskich y z innych dźieiow wybráne HistRzym kt, [2]; Oſtátek o tych Iatwieżach iákomći powiedział/ czytay wyzſzey w Dziejach Ruſkich. StryjKron 340, kt [2 r.], 245; SarnStat 1263; PowodPr 57.

Zwrot: »(po)pis(ow)ać, pismem wystawić, popisane dzieje; ((p)o)pisanie dziejow; opisać (a. popisać, a. zapisować), opisany jest w dziejach« = texere historiam, muta historia Mącz [szyk zmienny] (8 : 1 : 1; 4; 3 : 1): BielŻyw nlb 13; Leop 1.Mach 13/42, 2.Mach 13/39; piſmá żadnego nieumieli [niemiecki naród] przeto dzieiow żadnych áni ſwoich áni cudzych nie piſáli BielKron 281v; Grekowie/ Włochowie/ ći ſwoie dzieie piſmem iáwnie wyſtáwili/ więcey dobrze niż ſie działo BielKron 337v, 296v, 337v, 396v; Mącz 115a, 157a, 239d, 304a, 452b, 453b; Oczko 2v; StryjKron 95; Ledwie par kilka w dźieiách opiſano/ Któré zá práwé przyiaćioły miano. KochPij C3v; Iáka ſławá tych ſłynie/ y dźiś w piſmie ś. y innych dźieiách opiſána ieſt. SkarKazSej 670a.

Wyrażenia: »księgi dziejow« = kroniki, dzieła historyczne; chronici libri, instrumenta, monimentum scripturarum Mącz (6): OpecŻywList C2v; BielKron 20; Chronici libri, Xięgi dzieyów á pámiątká lat przeſzłych. Mącz 52c, 52b, 423b; WujJuclConf 31 v.

»dzieje roczne« = kroniki; acta, annales, commentarium, hypomnema Mącz [szyk 2 : 1] (3): Annalium confectio, Popiſánie rocznych dzieyów Mącz 115a; Hypomnena, Latine commmentarium seu acta, Regiſtr álbo dzieye roczne też wykład álbo xięgi poſpolitych ſpraw. Mącz 161a, l0d.

»stare, staradawne, staroświeckie, dawne dzieje« = annales, monumenta antiquitatis Mącz [szyk 10 : 4] (9 : 1 : 1 : 3): OpecŻywList C2v; Gdzież też obiawione ſą nie ktore dawne dzieie polſkie. MiechGlab kt; HistAlHUng A3; KromRozm II m; RejWiz 17; BielKron 147v, 288v; Testata et consignata monumentis antiquitas, Piſmem oſięgnione dźieye ſtároświeckie. Mącz 392c, 305c, 507b; GórnDworz Aa4v; Iákożem tego ſam doznał rozcżytáiąc dawne dźieie [antiquitatis monimenta]. ModrzBaz 128v; SkarJedn 98; BielRozm 7.

Szereg: »dzieje, (a, i, abo itp.) (h)istoryja« [szyk 4 : 3] (7): [cnoty bywają wychwalane] takież y od onych ktorzy hiſtorie abo dzieie ludzſkie popiſali BielŻyw nlb 13; Mącz 209a, 305c, 452b, 453b; SarnStat 1263; To nawięcey ma być z kśiąg y czytánia y dźieiow ktore przed námi były/ to ieſt z hiſtoryi. SkarKazSej 662b.

a. Księga w Nowym Testamencie autorstwa Św. Łukasza, opisująca działalność apostołów oraz pierwszy okres chrześcijaństwa; acta apostolorum Mącz (800): BibRadz I 1a marg, 6d marg [2 r.], 8c marg, 9a marg, 11b marg (42); GrzegRóżn C2 marg, D2v marg, Gv, G2 marg, [L2]v marg, M2v; RejAp 15v marg, 21v marg, 39v marg, 72v marg, 88v marg (13); RejPos 23 marg, 117 marg, 127v marg, 129 marg, 135v marg [2 r.] (31); Ku temu też należą ony ſłowá z Dźieiow Páwłowe GrzegŚm 3, 61; RejZwierc 64v marg; RejPosRozpr b3v marg [4 r.], b4 marg [2 r.], [c2] marg; BudBib I 6b marg, 152b marg, II 68d marg; Vczyniłem to dla tego/ áby ták oboie kśięgi Lukaſza ś. poſpołu były/ y Ewanielium y Dzieie. BudNT przedm d3, przedm b6 marg, bv żp, b7 marg, c marg, h6 marg; CzechRozm 8, 8v, 9v, 11 [2 r.], 11v [3 r.] (57); CzechEp 23, 24 [2 r.], 47 [2 r.], 58, 63 (40); O czym niżey Dziei: 19.19. WujNT 8; Kościoł Chriſtuſow prawdziwy w Dzieiách vkazány. WujNT 393 marg; Páweł S. fundował kośćioł w Korynćie/ mieſzkáiąc tám przez pułtorá látá/ to w Dzieiách czytamy. WujNT 576; Kápłany tu wſzytkie Biskupámi zowie: iáko y ſtárſzymi w Dzieiách. WujNT 682 marg; [Jakub] był brát Ianá S. Ewángeliſty/ y ktorego męczeńſtwo w Dzieiách opiſáne mamy WujNT 784, 31, 124, 130, 332, 509 (457).

Zestawienie: »Dzieje Apostolskie« = acta apostolorum Mącz [szyk 143 : 3] (146): RejKup m3v; KromRozm I M2; Swiádectwo te^go w dzyeioch Apoſtolſkich w II káp. LubPs D3 marg, aa3, aa3v; KrowObr 4 [2 r.], 4v, 21, 22, 44v (13); Leop *B4v, KK4, ZZ3v [6 r.]; BibRadz I 28c marg, 111b marg, Act 1 arg; BielKron 141v, 143v; GrzegRóżn Iv marg, [K4], M2v; Mącz 2d; SarnUzn E, Fv, H6v; ácż o tym nie máſz nic w dzyeioch Apoſtolſkich. RejPos 302, 10v [2 r.], 13v marg, 23 marg, 40 marg, 57v marg (13); RejPosWiecz² 94 [2 r.]; BiałKat 116, 178v,213v, 236, 243v (7); KuczbKat 55, 185, 245, 370; WujJud 82, 159v, 200; WujJudConf 129, 152v; RejPos Rozpr c2, c2v [2 r.], c3; Są y inſze niektore kazánia Piotrá ſ. w dzyeiach Apoſtolſkich RejPosWstaw [143³]v, [143³]v, [143⁴]; BudBibKaw A2; BudNT przedm b6, b7 [2 r.], c, d2v, d3 (9); CzechRozm 198, 201, 202, 257v; KarnNap C3v; ModrzBaz 77v marg, 139v marg; Kronikę świata wſzytkiego w Dzieiách Apoſtolſkich mieć chcą SkarJedn 85, 84, 85 [2 r.], 96, 97; SkarŻyw 457, 534, 536; CzechEp 24, 124, 157, 209, 284 (8); LatHar [++]v, 109, 120, 253, 302, 492; WujNT przedm 26 [2 r.], 30, 31 [2 r.], s. 13, 139 (29); Drugą rzecż tákiemu loſowi podobną náyduiemy w Dźieiach Apoſtolſkich. PowodPr 55; SkarKaz 241 b.

Synonimy: 1. sprawy; 2. akta, historyja, kronika, sprawy.

Cf DZIEJOPIS, DZIEJOPISA, [DZIEJOPISEK], DZIEJOPISOWSKI