[zaloguj się]

HISTORYJA (785) sb f

historyja (781), istoryja (4); istoryja HistJóz, FalZioł, RejJóz; historyja : istoryja Mącz (29 : 1).

-ria (504), -rya (259), -rja (1), -rjia (7), -riia (3), -ryia (3), -rija (3), -riya (2), -ryya (1).

o jasne, a pochylone.

Fleksja
sg pl
N historyjå historyjé
G historyjéj historyj, historyi, historyj(e)j
D historyjéj historyj(o)m
A historyją historyjé
I historyją historyjami
L historyjéj, historyi, histo. historyjach
inne pl G a. sg G - historyi; pl N (lat.) - historiae

sg N historyjå (212); -å (204), -a (3), -ą (2), -(a) (3); -a MurzHist; -å : -a Mącz (4 : 2).G historyjéj (102); -éj (8), -ej (1), -(e)j (98); -éj : -ej BiałKat (3 : 1).D historyjéj (13); -éj (2), -(e)j (11).A historyją (88).I historyją (13).L historyjéj (89), historyi (4), histo. (1); -i ForCnR, GliczKsiąż; -éj : -i RejPos (28 : 1), ModrzBaz (1 : 1); ~ -éj (5), -(e)j (84).pl N historyjé (75); -é (1), -(e) (74).G historyj (65), historyi (8), historyj(e)j (1); -yi KwiatKsiąż, SkarŻyw, LatHar, SkarKaz (2), SkarKazSej; -yj : -yi Leop (1 : 1), PowodPr (1 : 1); -yj: -yj(e)j RejPos (3 : 1).D historyj(o)m (4).A historyjé (53); -é (1), -(e) (52).I historyjami (6); -ami (4), -åmi (1), -(a)mi (1).L historyjach (43); -åch (24), -ach (18), -(a)ch (1); -åch KrowObr, Leop, KochZuz, KwiatKsiąż (2), RejAp, GórnDworz (5), RejPos (3), RejPosWstaw, StryjKron, KochWz; -ach Mącz (3), CzechEp, ReszPrz, WerGośc, WerKaz, KochWr (2), KochCz (2), LatHar (3), WujNT, SarnStat; -åch : -ach BielKron (7 : 2).G pl a. G sg historyi (7).(lat.) N pl historiae (1) ModrzBaz.

stp, Cn notuje, Linde XVII (z Cn) – XIX w.

1. Dzieło opisujące przeszłość jakiegoś narodu, społeczeństwa lub wybitnej jednostki; historia Murm, Mymer2, Mącz, Modrz, Calep, Cn; memoria, res gestae Mącz, Modrz; annales, monumenta annalium Mącz (284): PatKaz III 103v; Murm 189; BielŻyw 112; Powiedaią też Hiſtorie iż gdy Wandali wybrali ſie ku Galliey tedy drudzi zoſtali doma ku mieſzkaniu. MiechGlab 51, 29, 36, 39; Mymer2 9v; KromRozm I E4v; KromRozm III F6, N5; KrowObr 20, 79v; BibRadz I 2c marg, 156a marg; OrzRozm H; BielKron 27v, 58v, 61, 114, 116 (14); BielKronCies Mmmm3; á w Hiſtoriach vbacżamy czo ſię przed tym działo KwiatKsiąż H3v, G2, H2v [2 r.], N2v; Historia, Dzieye/ wyliczenie álbo popiſánie dzieyów my też zowiemy hiſtoria. Mącz 157a; Texere historiam, Iſtorią skłádáć/ dźieye popiſowáć. Mącz 453b, 92b, 157a, 231a, 267c [2 r.], 303d (14); OrzQuin Zv [2 r.]; RejAp BB4, 32v, 57v, 105v, 108 (10); A wie to Bog pánie Koſtká/ tákli też to było/ iáko w Hiſtoriach ſtoi GórnDworz Z6, E3v, G4v, I2, L6v, Y, Y2v [2 r.], Z6; HistRzym ktv; BiałKat 163v; RejZwierc 41v, 42v; Wſzákże ſie naydzie z Hiſtoriy/ iż Alexánder wielki nie miewał ludu wſzyſtkiego więcey cżterdzieśći tyſiąc BielSpr 30v; WujJud 225v; WujJudConf 6, 14v, 185v, 192v; RejPosWstaw [413], [434]v; BudNT przedm b8; Hiſtorya mowię ábo ono porządne opiſánie rzecży ſtworzonych/ á nád to cżłowieká y vpadku iego/ obietnic y poćiech Bożych CzechRozm 96v; PaprPan Gg [2 r.]; ModrzBaz 97, 104, 130v [2 r.], 133v; SkarJedn 126, 131, 133, 292; Oczko A2v; SkarŻyw A3v, 30, 90, 93, 411; y áby Litwá prawdziwiey z poſtronnych Hiſtoriy ſpraw ſwoich poſtępki/ y porządek według czáſow mieyſc y oſob/ poznáłá. StryjKron 627, A [2 r.], 16, 59, 81, 115, 288, 380 [2 r.]; CzechEp 372, [412]; NiemObr 12, 27, 66, 130, 132 (8); iákie krwie roźlanie było/ ſą tego ieſzcże pámiętnicy/ á Hiſtorye wſzyſtkie doſtátecżnie przyſzłym cżáſom y wiekom wypiſáły. ReszPrz 73, 101; WerKaz 297; GórnRozm Bv; PaprUp A4v [2 r.], B2, B2v, B3 [2 r.], B3v, K4v; KochWr 29, 39; Calep 485a; Phil O2, S; ále áni Kádłubſki/ który Polakiem będąc/ Polſką Kroynikę piſał/ w ſwéy hiſtoriéy/ żadnéy o nich [o Czechu i Lechu]/ [...] wzmiánki nie czyni. KochCz [A4]v, B, B2v; LatHar 78; SarnStat 1263 [2 r.]; PowodPr 17, 31; SkarKaz 382a [2 r.], 517a; CiekPotr 50; SkarKazSej 660a.

historyja kogo, czego [= dotycząca kogo, czego] (21): MiechGlab 45; Tu ſie pocżynáią hiſthorie ziemie Węgierskiey teraz nowo przełożone BielKron 305, 98, 199 marg; KwiatKsiąż H2v; OrzQuin Zv; GórnDworz X6v; RejPos 286v; StryjWjaz C4; BiałKat 298v; Nád to/ iż ten ſtan [nauczyciele] zá cżáſu ludźi ſtárodawnych/ cżęſtokroć ſię przećiwił y mocnie záſtáwował/ złey pożądliwośći Krolow/ y tych ktorzi Rzecżypoſpolite rządzą/ okázuią to Hiſtorye onych cżáſow [res gestae temporum illorum]. ModrzBaz 130; NiemObr 51, 59, 63, 167, 171; WujNT 517; SkarKaz 419a. Cf Tytuł, »historyja dziejow«, »historyja żywota«.

historyja czyja [= napisana przez kogo] [historyja + imię własne lub rzeczownik oznaczający twórcę w G (4), historyja + przymiotnik dzierżawczy od imienia własnego (1)] (5): co ſye z koſcyelnych hiſtoryy Euſebiuſá/ Sozomená/ Socráteſá/ Theodoritá/ Nicephorá [...] okázuye. KromRozm II p; BielKron 125v; StryjKron 288; CzechRozm 252v. Cf »historyje ewanjelistow«.

cum G lat. (1): naydźieſz w hiſtoriiéy Belli Moſchouitici SarnStat 1044.

historyja o kim, o czym (11): MiechGlab **; BielKron 293; Mącz 198c; ModrzBaz [16]; Blondus záś [...] o náchyleniu ku zgubie Rzymſkiego Ceſárſtwá/ Hiſtorią piſał StryjKron 95; PaprUp C2; WujNT 188 marg, 516 [4 r.].

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy narodu [historyja + przymiotnik (16), przymiotnik + historyja (12)] (28): PatKaz III 103, 104; Czo vcżyniła [rybka] Antoniemu hetmanowi rzymſkiemu/ y Ceſarzowi Gaiuſowi/ tho ſwiatcżą Iſtorije Rzymſkie. FalZioł IV 34b; MiechGlab *8; TEgo cżáſu Agezylaus Lácedemońſki [...] pánował [...] tego wypiſuią hiſtorye Greckie być krolá ſmyſłu oſtrego/ y wſzey chwały godnego BielKron 68, 5v, 98, 175v, 203, 318; Mącz 452b; OrzQuin D2; SarnUzn C2v; że zá cżáſow dawnych/ iáko Hiſtoriae Rzymſkie świádcżą/ ludźie vbodzy Rzecżpoſpolitą bárzo dobrze rządźili ModrzBaz 42v, 63, 105v, 119; ábych Litewſką y Ruſką/ tákże Polſką Hiſtorią nie z domniemánia/ ále z pewnych dowodow ná ſwiát pokazał. StryjKron 275, A, 76, 110, 288, 380 [2 r.], 618; CzechEp [389], [390]; GostGospSieb + 3.

Tytuł (1): Kronika. tho ieſth/ Hiſtorya Swiátá ná ſześć wiekow/ á cżterzy Monárchie/ rozdźielona BielKron kt.

W charakterystycznych połączeniach: historyje(-a) chwalą, mowi (3), obmawia, okazuje, opisuje, osięgają, [czego] pełne (3), pisze (2), pokazuje, powiada (6), świadczy (23), ukazuje, wspomina, wylicza, wypisuje; historyjej czytanie (4), pisanie (5); z historyjej dowiedzieć się, nauczyć się, obaczyć, okazować się, pokazać (5), mieć przykład, poznać (2), świadectwa, jest wiadomość, wiedzieć (4), zbierać, znać; historyjom dawać wiarę, wierzyć; ku historyjej należeć; historyją, historyje czytać (przeczyść) (15), (na-, o-, po)pisać (15), pokazać, przywodzić na pamięć, składać, spisać, uznać, wiedzieć (2); w historyje pojźrzeć (wejźrzeć) (3), wchodzić; historyjami się bawiący, parać się; w historyjej (do)czytać (czyść) (9), dokładać, kłaść, mowić, (z)naleźć (się) (najdować się) (8), opisany, (na-, po)pisać (12), położyć, słyszeć, stoi (3), świadczyć (3), ubaczać, ugruntować, widzieć, włożyć (2), wspominać, jest wzmianka, czynić wzmiankę.

Fraza:peryfr. »historyja jest świadkiem« = jest poświadczone przez historię (1): wſzitkich ſpraw iego [Bolesława Krzywoustego] dobrich Hiſtoria ieſt ſwiatkiem. PaprUp B2v.
Wyrażenia: »historyja dziejow, o dziejach« (1 : 1): Piſał Albertus Cráncius hiſtorią o dzieiách Gottow y Szwekow. BielKron 293; Mącz 215d.

»historyja ewanjelistow« = Ewangelia (1): Przypátrzywſzy ſie temu pilnie z Hiſtoryey Ewángeliſtow świętych y z Piſmá Apoſtolſkiego y z właſnych liſtow Piotrá S. iáką náukę ten Apoſtoł Boży [...] zoſtáwił. WujJudConf 22v.

»kościelna historyja« [szyk 17 : 14] (31): KromRozm II p; KromRozm III L3v, L7v, P7; Leop *2v; BibRadz I 6b marg; WujJud 45v, 144, 186; WujJudConf 152v, 195v; RejPosWstaw [1433] [2 r.]; SkarJedn A3v, 94; SkarŻyw 121, 304, 361; NiemObr 134; LatHar 56, 124; Iáko Euſebius w kośćielney hiſtoriey/ Hieronym S. Auguſtyn ś. Iſidorus y Cáſsianus świádcżą. WujNT 411; iáko też S. Lukaſz w Dzieiách Apoſtolſkich pokazał kſztałt y máterią hiſtoriey kośćielney wſzytkim ktorzy ią po nim piſáć mieli. WujNT 516, 39 [2 r.], 72, 365, 382, [405] (10).

»stare, dawne, starodawne historyje« [szyk 9 : 3] (9 : 2 : 1): Leop *B2; OrzRozm Q3; Mącz 305c, 385c, 452a; RejPosRozpr c2, c3; ModrzBaz 131v; Około Láchów w ſtárych hiſtoryách nic ſię nie náyduie. KochCz Bv; SarnStat 1057; PowodPr 62, 75.

»historyja święta« = Pismo święte [szyk 4 : 1] (5): KrowObr 180; CzechRozm 151v; A ták niedoczitánim Hiſtoriy Swiętych/ ácz ſie ná wielkie rozumy ſadzili [historycy greccy]/ ku ſwoiey hańbie dawnośći początkow narodu ſwego ſamiſz ſobie vięli. StryjKron 16, 15; WujNT 557.

»historyja żywota, o żywocie« (1 : 1): tzitaicie Hiſtoria oziwocie tegoſz Iagiela że Venetowie prziſelali doniego Poſli ſwoie poſtepuiac mu pięć Seth Ludu zdrowi gdibi tilko bel podnioſl woine z Zigmuntem Krolem Wegierſkiem PaprUp C2; WujNT przedm 31.

Szeregi: »historyja a (abo, to jest) dzieje (a. księgi dziejow)« [szyk 3 : 1] (4): BielŻywGlab nlb 13; Instrumenti nomine aliquando intelligitur monumentum scripturarum. Hiſtorie á xięgi dzieyów. Mącz 423b, 10d, 209a.

»historyje i Ewanjelije« (1): iż ia wierzę iż był Kriſtus/ [...] y ćirpiał ták iáko o nim hiſtorie y Ewányelie ſwiádſzą RejPos 130.

»kronika i (to jest) historyja« [szyk 3 : 2] (5): iże ie [ludzie z domu pińczowskiego] Hiſtorye y Kroniki Rzymſkim Senatorom/ onym Káthonom/ Scypionom/ Cyceronom/ rownáią. OrzList ev; BibRadz I 218v; RejZwierc 184; StryjKron 380. Cf Tytuł.

»Pismo (święte, Biblija) i (ani, jako) historyja« [szyk 6 : 2] (8): OrzRozm Q3; Thu możem pobacżyć ták z Hiſtoriy iáko s piſmá ſwiętego rychłe ſkońcżenie ſwiátá. BielKron 10, 128v; SarnUzn D8; WujJud 193v; CzechRozm 135v; NiemObr 59; WerGośc 257.

»historyja i przeszłe wypisanie« (1): co za lud tham pierwey mieſzkał. Na to według Hiſthorijey y przeſłego wipiſania łacna ieſt odpowiedz. Iż [...] mieſzkali tham Gothowie MiechGlab 35.

2. Nauka, wiedza o przeszłości poszczególnych narodów lub grup społecznych; historiae Mącz, Modrz (29): BielKron 333v; Też w niktorych wielka okwitość pamieći [!] iedrnieie [!]/ á takowi ſię ku wywiadowániu hiſtoryey y ku zatrzymaniu wpamięci wiele Xiąk prawnych barzo godzą. KwiatKsiąż K2, F3v, H3 [3 r.], H3v; Philohistoricus amator historiarum, Miełoſnik Hiſtoriey. Mącz 297d, 157a, 359c; á nie telko ſie kochał [Aleksander Wielki] y ćwicżył w Hiſtoriey/ ále też y te ſubtelnieyſze náuki/ w kthorych ſą przycżyny przyrodzone cżemu ſie co ná ſwiecie dzieie/ chciał vmieć GórnDworz G3v, Dd8; BiałKat 71 [2 r.]; ModrzBaz [16], 115v; StryjKron A [3 r.], 16; Historicus – Do hiſtory przinalezący. Calep 485a; PowodPr 34; To nawięcey ma być z kśiąg y czytánia y dźieiow ktore przed námi były/ to ieſt z hiſtoryi. SkarKazSej 662b; Zacna rzecz ieſt mieć rozum pełny wiádomośćią hiſtoryi. Bo hiſtorya ieſt mądrość w kupę złożona/ y rozum ludźi wiela w iedno zebrány. SkarKazSej 662b, 662b marg.
Przysłowie: Hiſtorie ſą náuká żywotá/ iáko obrázy álbo świece ſpráwam ludzkim w vmyſle świecąc/ oſtrzegáiąc nas od przygod złych/ á ku dobrym przykłádnie wiodąc BielKron 333v; StryjKron A.
Wyrażenie: »szkolna historyja« (1): Ale y w Szkolney hiſtoriey toż ſię prowádźi/ iż to/ być w pożądliwośćiách białych głow/ ma być o ſámym Antyochu rozumiano. CzechEp [404].
3. Uporządkowane fakty, wydarzenia dotyczące życia i przeszłości społeczeństw ludzkich lub wybitnych jednostek; actus, facta egregia, gesta, res gestae Cn (25): Dzieie Apoſtolſkie/ zdádząc ſie gołą hiſtorią powiádáć/ y ſthoſowáć ono dziećińſtwo rodzącego ſie kośćiołá Leop *B4v; Tu [w historyi wojny trojańskiej] Poetowie wiele mátáctwá przycżynili/ ktore tu opuſzcżam / tylko do hiſtoryey przychodzę. Aiáx Telámońſki pobrał miáſtá známienite Troiánom BielKron 57v; Ale to ſą wymyſlne rzecży [o koniu trojańskim]/ ku przeſzłey hiſtoryey nie zależą. BielKron 61, 203; RejPos 321; StryjKron 288; SkarKaz 381b; SkarKazSej 687b.

historyja czego (9): Leop Ioann 19 arg; LatHar 260, 315; Summá y porządek Hiſtoryey Ewángeliey świętey/ ze czterech Ewángeliſtow zebrány/ y ná ſwe częśći y látá/ ktorych ſię co dźiało/ rozdźielony. WujNT przedm 33, 26, 32, 35 żp, s. 394 marg. Cf »historyja żywota«.

historyja od czego do czego (2): Od Bicżowánia/ áż do z krzyżá zdięćia męki Páńſkiey Hiſtoria. Leop Ioann 19 arg; WujNT 836.

historyja o kim, o czym (3): A dla pewnieyſzey o Wandalach hiſtoriej trzeba wiedzieć iż Słowaci poſli od Iawana ſina Iapheth przez iego ſina Eliſam. MiechGlab 41; LatHar 315, 316 żp.

Wyrażenia: »prawda historyjej« (4): StryjWjaz A3; ábyś wiedział/ [...] o tym/ iż ſie drukarz álbo iego piſarz omylił/ zá czym bych był tego nieobaczył/ y wſzyſtkiey iego Kroniki nie konkordował/ á inſzych Hiſtorikow dla wybadánia prawdy Hiſtoriey nieznioſł w iedno StryjKron 380, 31, 71.

»historyja żywota a spraw« (1): IZ Koſcioł zebránia Krześćiáńſkiego dniá dziſieyſzego wſpomina á obchodzi hiſtorią żywotá á ſpraw Szcżepaná s. ſą do tego ſłuſzne przycżyny. RejPos 21v.

Szereg: »historyja i sprawa« (1): trzy rzecży w rozmyślániu męki Páńſkiey vważáć rádźi: to ieſt hiſtoryą y ſpráwę męki: [...] á przycżynę ták wielkich Páná náſzego ćięſzkośći. LatHar 260.
4. Niezwykłe wydarzenie lub życie wybitnej jednostki, znane z Pisma świętego lub historii, które wspomina się w innym tekście często w celach ilustracyjnych (351): Wieleć ieſt inſzych hiſtorij iako pan bog miłował ty Krole y zwiczięſtwo nad nieprziacielmi ich dawał SeklWyzn 3; MurzNT 78v, 199 marg; KromRozm II m3v; LubPs Iv, O2v, O4, O5, R5v marg (9); GroicPorz z; RejWiz 135v, 156; Leop *B4v, 2.Mach 1 arg; KochZuz A2; BibRadz *2, I 121, 148c marg, 273v [2 r.], 274, 446 [2 r.], II 2a; BielKron 54v marg; GrzegŚm 58 [2 r.]; SarnUzn F2; RejAp [13], 16, 21v, 26v, 82 (10); GórnDworz V5, Y4, Y5v; EWányelia thá ſwięta dziſieyſza w ktorey nam nápiſał Máttheuſz s. dwie hiſtorij RejPos 44v, 10v [2 r.], 21v, 22v, 23 [2 r.], 23v (90); BiałKat 71 [3 r.], 216; KuczbKat 55; A vſtráſzywſzy ſie tymi ſtráſzliwemi y też pocieſzliwemi hiſtoriámi á przypadki dziwnemi ludzkiemi RejZwierc 265, A2v, 1v, 2, 9v, 53v (18); WujJud 61; Ma też tá hiſtoria [o P. Jezusie dwunastoletnim] w ſobie przykład nie tylko pámięći godny/ ále też záprawdę bárzo potrzebny/ około wychowánia á ćwicżenia dzyatek náſzych. RejPosWstaw 41v, [412] marg; BudBib b4, I 219, 404b marg; BiałKaz A4v, C2v; BudNT przedm c7; CzechRozm 76; SkarJedn 88, 282; SkarŻyw A5, 101, 102, 142; SkarŻyw 393; NiemObr 168, 172; KochWz 135; WerKaz 296; BielSjem 8; KochWr 35; LatHar 600, 655, 665; WujNT 342, 835; SkarKaz 119a, 234a, 419a, Ooood.

historyja kogo, czego [= dotycząca kogo, czego] (37): PatKaz III 120v; Tę iego powieśc pocwierdźił Biſkup/ Hiſtorią łotra do raiu przyprowadzonego/ a Lazarza i Bogácza/ i przykładem świętego Pawła MurzHist S4; RejWiz 156; BibRadz I 6d marg, 148v; BielKron 27v; LeovPrzep I4v; pocżnęli dawnieyſzego wieku prowádzić hiſtorie/ ktore ſie zdadzą teraz iákoby báśni GórnDworz Z; RejPos 21v, 24v, 25v, 42v, 45v (14); przypátrzmy śię pilnie oney Hiſtoriey Lázárzowego wſkrzeſzenia GrzegŚm 9; KuczbKat 35; RejZwierc 12, 77v, 205v; BiałKaz C2v marg; CzechRozm 229v; SkarŻyw A3v, 535; NiemObr 71, 114; LatHar 327. Cf »historyja żywota«.

historyja kogo, czego [= napisana przez kogo lub pochodząca z jakiegoś dzieła] [w tym: Ewanjelijej świętej (3), ewanjelisty, doczesnych ksiąg, Łukasza świętego, Pisma świętego (2), Starego Zakonu] (9): KromRozm II m3 marg; GliczKsiąż C4v; A tu iáſnie vcży ten Pſalm/ iáko hiſtorie piſmá ſwiętego máią być ludzyom przywodzone/ to ieſt/ áby ku wyerze y ku boiáźni Bożey ludzi pobudzáły. LubPs R5v; RejPos 44, 141v, 303v, 307v; RejPosWstaw [1432]; PowodPr 70.

historyja około czego (1): Przykłády y powieśći tegoſz Iáná S. Pátryárchy/ w ktorych ſię kilá żywotow Swiętych zamyka/ y inne ſię tákie około Iáłmużny/ z pewnych Doktorow Hiſtorye kłádą SkarŻyw 97.

historyja u kogo [w tym: u Daniela, Izajasza, Jana świętego, Jozefa] (4): Iaſna ieſt hiſtoria v Daniela proroka bożego cap. 14. SeklWyzn 3; LatHar 379; WujNT przedm 13; SkarKaz 382b.

historyja z kogo, z czego [= pochodząca z jakiegoś dzieła] [w tym: z Biblijej, doktorow, Ewanjelijej świętej, ksiąg (+ tytuł) (2), Pisma świętego] (6): LubPs S6 marg; KrowObr 224; przyſzłá mi ná pámięć oná hiſtoria z Iudicum kſiąg SarnUzn C2; SkarŻyw A4v, 97; LatHar 682.

historyja o kim, o czym (74): SeklWyzn 2; MurzNT 78, 78v marg; KromRozm III O5v; GliczKsiąż C3v, P8; GroicPorz mmv; RejWiz 131; BibRadz I 551; BielKron 58v, 111 [2 r.]; KwiatKsiąż G; SarnUzn D7; RejAp 180; HistRzym 6v, 134v [3 r.]; iżći tu Pan przed ocży twe położył hiſtorią o ſlepym á nędznym żebraku/ ábyś ſie vcżył/ co tho ieſt miłoſierdzie RejPos 69, 10, 17v [2 r.], 21, 21v, 35 (24); KuczbKat 55; Ták iáko ſie tho działo w woyſce Sennácherybowym/ Saulowym/ Achábowym/ álbo iáko wiele inych hiſtoriy o tákich poſtráchoch w piſmie ſwiętym mamy. RejZwierc 257, 10, 124v, 125v, 173, 199v (11); RejPosWstaw 22v; SkarŻyw 396, [407]; StryjKron 275; CzechEp 404, [405]; NiemObr 10, 72, 147; KochMRot C2v; LatHar 257; w wielu Graeckich kśięgách ſą odćięte cáłe cząſtki piſmá S. prawdźiwego; iáko hiſtorya o cudzołożnicy/ v Ianá świętego/ oſtátni rozdźiał Márká ś. WujNT przedm 13, 40, s. 341, 420. Cf »historyja o żywocie«.

W połączeniu z imieniem biblijnym w N [historyja + imię (6), imię + historyja (3)] (9): BibRadz I 546 żp; BielKron 52v, 64, 115v marg, Kkkk4 [2 r.], Kkkk4v; Abowiem ſłuchay podobieńſtwá á iáſney figury tego ſceptrum Páńſkiego/ iáko ſtoi w hiſtoriey Heſter RejPos 232; BudBib II 78v żp.

W połączeniu z przymiotnikiem dzierżawczym od imienia własnego [historyja + przymiotnik (5), przymiotnik + historyja (1)] (6): Nadobnie ſie tu Prorok przyſtoſował ku hiſtoriey Gedeonowey/ iż Kryſthus miał być práwy Gedeon ktory zwyciężył grzech/ ſmyerć/ cżárthá. LubPs Q4 marg; BibRadz 2.Mach 2 arg; BielKron 126; RejZwierc 198v; CzechRozm 75; CzechEp 143.

W charakterystycznych połączeniach: historyja(-e) okazuje, opisuje szyroko (3), pisze (szyroko) (18), poświadcza, szyrzej powie, powiada (szyrzej) (12), przychodzi na pamięć, przypomina, szyroko napisana stoi, świadczy (szyroko) (33), upomina, wspomina (2); historyj się dotykać, naczytać się, (przy)słuchać (się) (2), używać; z historyjej brać pociechy (2), cieszyć się, dojść, obaczyć (2), okazuje się, pamiętać [co], pokazać, pokazuje się, rozmyślać [co], (u)slyszeć (4), uczyć się, wiedzieć (3), wspominać, wyrozumieć, zrozumieć (3); historyjom przypatrzyć się; historyje czytać, (prze)czyść (16), kłaść, (na-, o-, wy)pisać (wypisować) (18), położyć, powiadać (2), przypominać, przywodzić, (u)słyszeć (3), wyliczać, zamykać w sobie; historyją się cieszyć; pod historyją [kogo] grozić [czym]; w historyjej mieć, naleźć, obaczyć (2), okazuje się, patrzeć, (na-, o)pisać (5), jest opisane, rozkazać, słyszeć (2), (szyroko) napisano stoi (16), (szyrzej) stoi (7).

Wyrażenia: »na dzień [czego] historyja« [szyk 2 : 1] (3): Ná dzień národzenia ſwiętego Ianá hiſtoria/ ktorą nápiſał Lukaſz s. w j. kápi. RejPos 294v, 99v. Cf »ewanjelija albo historyja«.

»ewanjelska historyja« = fragment Ewangelii (1): Ktemu w Ewánielſkiey Hiſtorij [in evangelicis litteris] podobieńſtwo o Tálánćie tego vcży ModrzBaz 9.

»historyja święta« = fragment Ewangelii (13): Co zá pociechy s tey hiſtoriey ſwiętey bráć mamy. RejPos 223v, 223v, 255v, 257, 258 (12); WerGośc 238.

»historyja o żywocie [czyim], żywota [czyjego]« (4 : 3): PatKaz III 133; Hiſtoria o żywoćie s. Alekſzego/ á przykład wzgárdzenia tego świátá. HistRzym 135v, 135v; RejPos 339; WujJud 225v; SkarŻyw 411; WujNT 478.

Szeregi: »ewanjelija albo historyja« (1): Ewányeliya álbo Hiſtoria ná dzień národzenia Páńſkiego. RejPos 17v.

»historyja i przypowieść« (1): Vżywał w kazániu Hiſtoryi y przypowieśći pożytecżnych duchownych á pámiętnych ku zbudowániu. SkarŻyw 312.

»historyja a święta rozprawa« (1): iuż ſie dáley nie pytaymy o táiemnicach Páńſkich/ á przyſłuchaymy ſie hiſtoriey á tey ſwiętey roſpráwie RejPos 271.

5. Narracyjny albo dramatyczny utwór literacki, mający za temat wydarzenia historyczne, współczesne albo tylko wymyślone dla potrzeb akcji; historia fabularis Mącz (62): Bo ſnadz z tego rozum ſie vroſći Gdy cżytaią iſtorie proſći RejJóz Q3v; HistAl A2v; zebrałem na polſki iężyk tę żałoſną Hiſtorją zlacińſkiego piſma wielá vczonych ludźi MurzHist A3v, A3v, A4, G, S4v, Vv [3 r.], V2; Koniec Hiſtoriey. KochZuz A5; Historia fabularis, Niepewna hiſtoriá/ Wymyſlona powieść/ prawdzie nieyáko podobna. Mącz 113b, 278a [2 r.]; GórnDworz H2; HistRzym ktv, 134v [2 r.], 135v żp; Nie moẃże y ten prożno ná ſwoim wárſtácie/ Piſząc tę Hiſtorią cżáſy ſwoie trawił HistLan F5, A2, A3v, F4v; A komuby ſię też zdáło/ dla prętſzego odpráwienia Hiſtoriey/ może nie cżytáć Ewángeliey MWilkHist A2v, ktv, A2v [3 r.], A4 [3 r.], B [2 r.], C.

historyja o kim, o czym (18): ForCnR kt, A2; wiele ieſt ijnych mędrczow/ [...] ktorzi o Sżcżęſciu a o Fortunie ludſkié piſali/ aleciém nie tak gruntownie iako ninieyſſá Hiſtoriá o mieſcie fortuny ſſiroko ſama wſobie ogarnęła. ForCnRWiet Av; HistJóz kt; HistAl kt, A; HistAlHUng A2; MurzHist kt, B; HistHel kt, [A]v, Bv; MWilkHist kt, ktv żp, L3v żp; KochCz kt, A4, B2 żp.

Tytuły (20): Fortuny ij Cznoty Róznoſtz/ w Hiſtorij o niektorym młodźieńczu vkázaná ForCnR kt, A2; HistJóz kt; HistAl kt, A; HistAlHUng A2; MurzHist kt, B; HistRzym kt, [2], 2v-135 żp; HistHel kt, [A]v, Bv; Hiſtorya o chwálebnym zmartwychwſtániu Páńſkim. MWilkHist kt, ktv żp, L3v żp; KochCz kt, A4, B2 żp.

Wyrażenie: »historyja męki Pańskiej, o męce Pańskiej, Zbawiciela naszego Pana Jezusa« [szyk 4 : 1] (3 : 1 : 1): Hiſtorya męki Páńſkiey/ ná dźieśięć cżęśći rozdźielona 315. LatHar 749, 272, 315 marg. Cf »pasyja to jest historyja męki Pańskiej«.
Szeregi: »historyja albo epistoła« (1): Náydziecie przy nijm [żywocie] nápirwéy trzy hiſtorié/ albo epiſtoly o pana Iezuſowé poſtawie OpecŻywSandP ktv.

»pasyja to jest historyja męki Pańskiej, Zbawiciela naszego Pana Jezusa« (2): Páſſye/ to ieſt męki Zbáwićielá náſzego Páná IEzuſá hiſtorye/ ktore nam w wielki on/ przed Wielkąnocą/ tydzień [...] przekłádáią LatHar 682, 688 marg.

6. Dzieło malarskie lub rzeźbiarskie, mające za temat wydarzenia historyczne (4): Więc ſpálery ná ściánach ze ſrebrá ze złotá/ Aż ſie w ocżoch coś mieni/ ták cudna robotá. Nád nimi hiſtorie onym málowániem/ Iż gdzye ſie kto obroćił/ káżdy pátrzył zá nim. RejWiz 24v; Dwá rzędy rzezánia rozmáitych Hiſtoryi [duo ordines sculpturarum striatarum] ná nim były wylane Leop 3.Reg 7/24; WujJud 52v.
Wyrażenie: »historyje obrazow« (1): Dla tego/ y hiſtorye ich [świętych] Obrázow mam w vcżćiwośći/ y iáwnie ie cżcę. WujJud 52v.
7. Relacja, opowiadanie (ustne) o jakimś wydarzeniu raczej współczesnym często o treści pouczającej lub zabawnej, anegdota; historia Modrz (16): GliczKsiąż E6, N3; WujJud 89v; Y powiádał táką hiſtoryą/ ktorą w Cyprze od pewnego y prawdziwego cżłowieká ſłyſzał/ ktory ſam tego był świádom SkarŻyw 97, 100.

historyja o kim, o czym (8): Hiſtorya smyeſſna o ſpráwie chłopyęcey. GliczKsiąż H8, E5v marg; GórnDworz T5v; WujJud 89 marg, Mm2, Nn4; O mocy známieniá krzyżá S. powiáda vćieſzną Hiſtoryą o Iozephie Zydzie náwroconym/ Haereſi trigeſima: ktorą ſam od niego iuſz bárzo ſtárego z vſt słyſzał. SkarŻyw 457; GórnRozm E4v.

Szeregi: »baśni (abo gadki) abo historyje« [szyk 1 : 1] (2): GórnDworz Z8; A niewádźić też nic w roboćie zábáwiáć śię iákiemikolwiek żárty/ ktoreby w ſobie ſproſnośći żadney niemiáły: mogą być do tego obráne iákie chędogie báśni/ ábo gadki/ ábo hiſtorye [fabellae [...] vel aenigmata, vel historiae]/ ktoremiby śię dźieći pobudzáły do roboty ModrzBaz 10v.

»nie historyja i nie nowinki« (1): Nie z Hiſtoryą tylko/ y nie z nowinkámi: Ale z żywotem lepſzym z cnymi vcżynkámi. KlonWor 53.

8. Wydarzenie, zdarzenie, przypadek, przygoda; exemplum Mącz (14): Ten kilká zacnych Hiſtoriy ktore ſię dźiały zá czáſow iego bárzo tu nadobnie wypiſał BibRadz I 446; Neques mihi temperare quo minus unum exemplum antiquitatis afferam. Nie mogę ſie odzierżeć ábych nie miał yedney ſtárey hiſtoriey tu przipomionąć. Mącz 443a; Acż niepewna Hiſtoria to ſie będzie zdáłá. Gdyż właſnych imion oſob tych nie przypominamy/ Ktorych ſpráwy tu ná piſmie ludziom podawamy. HistLan ktv, ktv, A2v [2 r.], F5; (marg) Wrocon mu zapis ktory był cżártu ná ſię dał. (–) gdy wſzyćiek lud Boży był w kośćiele/ po Ewánieliey ſzedł y padł v nog Biſkupich/ y powiedział mu wſzytkę onę hiſtoryą SkarŻyw 173; Nowaby to Hiſtoria Co ty powiádaſz Mária. Iżby Kriſtus miał zmartwychwſtáć Y żywym ſię wam pokázáć. MWilkHist I3; hiſtorią Troiáńſką. NIe dopiéro to wiedzą/ że dobrze miłowáć/ Ważył ſię przed tym Parys przez morze żeglowáć Dla nadobnéy Heleny/ którą iemu byłá Zá złoté iábłko piękna Venus námięniłá. KochFr 73.

historyja czego (1): Abowiem tá hiſtoria tey Ewányeliey ſwiętey wnet ſie dzyałá po onym poſelſtwie Ianá s. gdy z więzyenia ſwego poſłał do Páná kilko vcżniow ſwoich RejPos 288.

Tytuł (1): Hiſtoria prawdziwa ktora ſie sſtáłá w Lándzye mieyſcie Niemieckim/ z oſobnemi náukámi/ Polſkim ięzykiem wypráwiona HistLan kt.

Szeregi: »sprawa a historyja« (1): TA ſpráwá á thá hiſthoria wnet ſie sſtháłá ſkoro po w niebo wſthąpieniu Páńſkim/ thák iáko to Lukaſz s. Ewányeliſtá wypiſuie. RejPos 287v.

»nie historyja, ale trajedyja« (1): O ktoryi przygodzie iego ktoby niechciáł/ nie Hiſtorjiéi ale náżałobliwſzyi i nápráwdźiwſzyi Tragedjiei wiedźiéć/ ten może wierzyć/ że ieſt tego niedaleko co onego podkało MurzHist B3v.

Synonimy: 1. dzieje, kronika; 5. powieść; 7. baśń, gadka, nowinki; 8. sprawa.

ZZie