« Poprzednie hasło: [HISTEROLOGIJA] | Następne hasło: HISTORYJALNY » |
HISTORYJA (785) sb f
historyja (781), istoryja (4); istoryja HistJóz, FalZioł, RejJóz; historyja : istoryja Mącz (29 : 1).
-ria (504), -rya (259), -rja (1), -rjia (7), -riia (3), -ryia (3), -rija (3), -riya (2), -ryya (1).
o jasne, a pochylone.
sg | pl | |
---|---|---|
N | historyjå | historyjé |
G | historyjéj | historyj, historyi, historyj(e)j |
D | historyjéj | historyj(o)m |
A | historyją | historyjé |
I | historyją | historyjami |
L | historyjéj, historyi, histo. | historyjach |
inne | pl G a. sg G - historyi; pl N (lat.) - historiae |
sg N historyjå (212); -å (204), -a (3), -ą (2), -(a) (3); -a MurzHist; -å : -a Mącz (4 : 2). ◊ G historyjéj (102); -éj (8), -ej (1), -(e)j (98); -éj : -ej BiałKat (3 : 1). ◊ D historyjéj (13); -éj (2), -(e)j (11). ◊ A historyją (88). ◊ I historyją (13). ◊ L historyjéj (89), historyi (4), histo. (1); -i ForCnR, GliczKsiąż; -éj : -i RejPos (28 : 1), ModrzBaz (1 : 1); ~ -éj (5), -(e)j (84). ◊ pl N historyjé (75); -é (1), -(e) (74). ◊ G historyj (65), historyi (8), historyj(e)j (1); -yi KwiatKsiąż, SkarŻyw, LatHar, SkarKaz (2), SkarKazSej; -yj : -yi Leop (1 : 1), PowodPr (1 : 1); -yj: -yj(e)j RejPos (3 : 1). ◊ D historyj(o)m (4). ◊ A historyjé (53); -é (1), -(e) (52). ◊ I historyjami (6); -ami (4), -åmi (1), -(a)mi (1). ◊ L historyjach (43); -åch (24), -ach (18), -(a)ch (1); -åch KrowObr, Leop, KochZuz, KwiatKsiąż (2), RejAp, GórnDworz (5), RejPos (3), RejPosWstaw, StryjKron, KochWz; -ach Mącz (3), CzechEp, ReszPrz, WerGośc, WerKaz, KochWr (2), KochCz (2), LatHar (3), WujNT, SarnStat; -åch : -ach BielKron (7 : 2). ◊ G pl a. G sg historyi (7). ◊ (lat.) N pl historiae (1) ModrzBaz.
Sł stp, Cn notuje, Linde XVII (z Cn) – XIX w.
- 1. Dzieło opisujące przeszłość jakiegoś narodu, społeczeństwa lub wybitnej jednostki (284)
- 2. Nauka, wiedza o przeszłości poszczególnych narodów lub grup społecznych (29)
- 3. Uporządkowane fakty, wydarzenia dotyczące życia i przeszłości społeczeństw ludzkich lub wybitnych jednostek (25)
- 4. Niezwykłe wydarzenie lub życie wybitnej jednostki, znane z Pisma świętego lub historii, które wspomina się w innym tekście często w celach ilustracyjnych (351)
- 5. Narracyjny albo dramatyczny utwór literacki, mający za temat wydarzenia historyczne, współczesne albo tylko wymyślone dla potrzeb akcji (62)
- 6. Dzieło malarskie lub rzeźbiarskie, mające za temat wydarzenia historyczne (4)
- 7. Relacja, opowiadanie (ustne) o jakimś wydarzeniu raczej współczesnym często o treści pouczającej lub zabawnej, anegdota (16)
- 8. Wydarzenie, zdarzenie, przypadek, przygoda (14)
historyja kogo, czego [= dotycząca kogo, czego] (21): MiechGlab 45; Tu ſie pocżynáią hiſthorie ziemie Węgierskiey teraz nowo przełożone BielKron 305, 98, 199 marg; KwiatKsiąż H2v; OrzQuin Zv; GórnDworz X6v; RejPos 286v; StryjWjaz C4; BiałKat 298v; Nád to/ iż ten ſtan [nauczyciele] zá cżáſu ludźi ſtárodawnych/ cżęſtokroć ſię przećiwił y mocnie záſtáwował/ złey pożądliwośći Krolow/ y tych ktorzi Rzecżypoſpolite rządzą/ okázuią to Hiſtorye onych cżáſow [res gestae temporum illorum]. ModrzBaz 130; NiemObr 51, 59, 63, 167, 171; WujNT 517; SkarKaz 419a. Cf Tytuł, »historyja dziejow«, »historyja żywota«.
historyja czyja [= napisana przez kogo] [historyja + imię własne lub rzeczownik oznaczający twórcę w G (4), historyja + przymiotnik dzierżawczy od imienia własnego (1)] (5): co ſye z koſcyelnych hiſtoryy Euſebiuſá/ Sozomená/ Socráteſá/ Theodoritá/ Nicephorá [...] okázuye. KromRozm II p; BielKron 125v; StryjKron 288; CzechRozm 252v. Cf »historyje ewanjelistow«.
cum G lat. (1): naydźieſz w hiſtoriiéy Belli Moſchouitici SarnStat 1044.
historyja o kim, o czym (11): MiechGlab **; BielKron 293; Mącz 198c; ModrzBaz [16]; Blondus záś [...] o náchyleniu ku zgubie Rzymſkiego Ceſárſtwá/ Hiſtorią piſał StryjKron 95; PaprUp C2; WujNT 188 marg, 516 [4 r.].
W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy narodu [historyja + przymiotnik (16), przymiotnik + historyja (12)] (28): PatKaz III 103, 104; Czo vcżyniła [rybka] Antoniemu hetmanowi rzymſkiemu/ y Ceſarzowi Gaiuſowi/ tho ſwiatcżą Iſtorije Rzymſkie. FalZioł IV 34b; MiechGlab *8; TEgo cżáſu Agezylaus Lácedemońſki [...] pánował [...] tego wypiſuią hiſtorye Greckie być krolá ſmyſłu oſtrego/ y wſzey chwały godnego BielKron 68, 5v, 98, 175v, 203, 318; Mącz 452b; OrzQuin D2; SarnUzn C2v; że zá cżáſow dawnych/ iáko Hiſtoriae Rzymſkie świádcżą/ ludźie vbodzy Rzecżpoſpolitą bárzo dobrze rządźili ModrzBaz 42v, 63, 105v, 119; ábych Litewſką y Ruſką/ tákże Polſką Hiſtorią nie z domniemánia/ ále z pewnych dowodow ná ſwiát pokazał. StryjKron 275, A, 76, 110, 288, 380 [2 r.], 618; CzechEp [389], [390]; GostGospSieb + 3.
Tytuł (1): Kronika. tho ieſth/ Hiſtorya Swiátá ná ſześć wiekow/ á cżterzy Monárchie/ rozdźielona BielKron kt.
W charakterystycznych połączeniach: historyje(-a) chwalą, mowi (3), obmawia, okazuje, opisuje, osięgają, są [czego] pełne (3), pisze (2), pokazuje, powiada (6), świadczy (23), ukazuje, wspomina, wylicza, wypisuje; historyjej czytanie (4), pisanie (5); z historyjej dowiedzieć się, nauczyć się, obaczyć, okazować się, pokazać (5), mieć przykład, poznać (2), są świadectwa, jest wiadomość, wiedzieć (4), zbierać, znać; historyjom dawać wiarę, wierzyć; ku historyjej należeć; historyją, historyje czytać (przeczyść) (15), (na-, o-, po)pisać (15), pokazać, przywodzić na pamięć, składać, spisać, uznać, wiedzieć (2); w historyje pojźrzeć (wejźrzeć) (3), wchodzić; historyjami się bawiący, parać się; w historyjej (do)czytać (czyść) (9), dokładać, kłaść, mowić, (z)naleźć (się) (najdować się) (8), opisany, (na-, po)pisać (12), położyć, słyszeć, stoi (3), świadczyć (3), ubaczać, ugruntować, widzieć, włożyć (2), wspominać, jest wzmianka, czynić wzmiankę.
»historyja ewanjelistow« = Ewangelia (1): Przypátrzywſzy ſie temu pilnie z Hiſtoryey Ewángeliſtow świętych y z Piſmá Apoſtolſkiego y z właſnych liſtow Piotrá S. iáką náukę ten Apoſtoł Boży [...] zoſtáwił. WujJudConf 22v.
»kościelna historyja« [szyk 17 : 14] (31): KromRozm II p; KromRozm III L3v, L7v, P7; Leop *2v; BibRadz I 6b marg; WujJud 45v, 144, 186; WujJudConf 152v, 195v; RejPosWstaw [1433] [2 r.]; SkarJedn A3v, 94; SkarŻyw 121, 304, 361; NiemObr 134; LatHar 56, 124; Iáko Euſebius w kośćielney hiſtoriey/ Hieronym S. Auguſtyn ś. Iſidorus y Cáſsianus świádcżą. WujNT 411; iáko też S. Lukaſz w Dzieiách Apoſtolſkich pokazał kſztałt y máterią hiſtoriey kośćielney wſzytkim ktorzy ią po nim piſáć mieli. WujNT 516, 39 [2 r.], 72, 365, 382, [405] (10).
»stare, dawne, starodawne historyje« [szyk 9 : 3] (9 : 2 : 1): Leop *B2; OrzRozm Q3; Mącz 305c, 385c, 452a; RejPosRozpr c2, c3; ModrzBaz 131v; Około Láchów w ſtárych hiſtoryách nic ſię nie náyduie. KochCz Bv; SarnStat 1057; PowodPr 62, 75.
»historyja święta« = Pismo święte [szyk 4 : 1] (5): KrowObr 180; CzechRozm 151v; A ták niedoczitánim Hiſtoriy Swiętych/ ácz ſie ná wielkie rozumy ſadzili [historycy greccy]/ ku ſwoiey hańbie dawnośći początkow narodu ſwego ſamiſz ſobie vięli. StryjKron 16, 15; WujNT 557.
»historyja żywota, o żywocie« (1 : 1): tzitaicie Hiſtoria oziwocie tegoſz Iagiela że Venetowie prziſelali doniego Poſli ſwoie poſtepuiac mu pięć Seth Ludu zdrowi gdibi tilko bel podnioſl woine z Zigmuntem Krolem Wegierſkiem PaprUp C2; WujNT przedm 31.
»historyje i Ewanjelije« (1): iż ia wierzę iż był Kriſtus/ [...] y ćirpiał ták iáko o nim hiſtorie y Ewányelie ſwiádſzą RejPos 130.
»kronika i (to jest) historyja« [szyk 3 : 2] (5): iże ie [ludzie z domu pińczowskiego] Hiſtorye y Kroniki Rzymſkim Senatorom/ onym Káthonom/ Scypionom/ Cyceronom/ rownáią. OrzList ev; BibRadz I 218v; RejZwierc 184; StryjKron 380. Cf Tytuł.
»Pismo (święte, Biblija) i (ani, jako) historyja« [szyk 6 : 2] (8): OrzRozm Q3; Thu możem pobacżyć ták z Hiſtoriy iáko s piſmá ſwiętego rychłe ſkońcżenie ſwiátá. BielKron 10, 128v; SarnUzn D8; WujJud 193v; CzechRozm 135v; NiemObr 59; WerGośc 257.
»historyja i przeszłe wypisanie« (1): co za lud tham pierwey mieſzkał. Na to według Hiſthorijey y przeſłego wipiſania łacna ieſt odpowiedz. Iż [...] mieſzkali tham Gothowie MiechGlab 35.
historyja czego (9): Leop Ioann 19 arg; LatHar 260, 315; Summá y porządek Hiſtoryey Ewángeliey świętey/ ze czterech Ewángeliſtow zebrány/ y ná ſwe częśći y látá/ ktorych ſię co dźiało/ rozdźielony. WujNT przedm 33, 26, 32, 35 żp, s. 394 marg. Cf »historyja żywota«.
historyja od czego aż do czego (2): Od Bicżowánia/ áż do z krzyżá zdięćia męki Páńſkiey Hiſtoria. Leop Ioann 19 arg; WujNT 836.
historyja o kim, o czym (3): A dla pewnieyſzey o Wandalach hiſtoriej trzeba wiedzieć iż Słowaci poſli od Iawana ſina Iapheth przez iego ſina Eliſam. MiechGlab 41; LatHar 315, 316 żp.
»historyja żywota a spraw« (1): IZ Koſcioł zebránia Krześćiáńſkiego dniá dziſieyſzego wſpomina á obchodzi hiſtorią żywotá á ſpraw Szcżepaná s. ſą do tego ſłuſzne przycżyny. RejPos 21v.
historyja kogo, czego [= dotycząca kogo, czego] (37): PatKaz III 120v; Tę iego powieśc pocwierdźił Biſkup/ Hiſtorią łotra do raiu przyprowadzonego/ a Lazarza i Bogácza/ i przykładem świętego Pawła MurzHist S4; RejWiz 156; BibRadz I 6d marg, 148v; BielKron 27v; LeovPrzep I4v; pocżnęli dawnieyſzego wieku prowádzić hiſtorie/ ktore ſie zdadzą teraz iákoby báśni GórnDworz Z; RejPos 21v, 24v, 25v, 42v, 45v (14); przypátrzmy śię pilnie oney Hiſtoriey Lázárzowego wſkrzeſzenia GrzegŚm 9; KuczbKat 35; RejZwierc 12, 77v, 205v; BiałKaz C2v marg; CzechRozm 229v; SkarŻyw A3v, 535; NiemObr 71, 114; LatHar 327. Cf »historyja żywota«.
historyja kogo, czego [= napisana przez kogo lub pochodząca z jakiegoś dzieła] [w tym: Ewanjelijej świętej (3), ewanjelisty, doczesnych ksiąg, Łukasza świętego, Pisma świętego (2), Starego Zakonu] (9): KromRozm II m3 marg; GliczKsiąż C4v; A tu iáſnie vcży ten Pſalm/ iáko hiſtorie piſmá ſwiętego máią być ludzyom przywodzone/ to ieſt/ áby ku wyerze y ku boiáźni Bożey ludzi pobudzáły. LubPs R5v; RejPos 44, 141v, 303v, 307v; RejPosWstaw [1432]; PowodPr 70.
historyja około czego (1): Przykłády y powieśći tegoſz Iáná S. Pátryárchy/ w ktorych ſię kilá żywotow Swiętych zamyka/ y inne ſię tákie około Iáłmużny/ z pewnych Doktorow Hiſtorye kłádą SkarŻyw 97.
historyja u kogo [w tym: u Daniela, Izajasza, Jana świętego, Jozefa] (4): Iaſna ieſt hiſtoria v Daniela proroka bożego cap. 14. SeklWyzn 3; LatHar 379; WujNT przedm 13; SkarKaz 382b.
historyja z kogo, z czego [= pochodząca z jakiegoś dzieła] [w tym: z Biblijej, doktorow, Ewanjelijej świętej, ksiąg (+ tytuł) (2), Pisma świętego] (6): LubPs S6 marg; KrowObr 224; przyſzłá mi ná pámięć oná hiſtoria z Iudicum kſiąg SarnUzn C2; SkarŻyw A4v, 97; LatHar 682.
historyja o kim, o czym (74): SeklWyzn 2; MurzNT 78, 78v marg; KromRozm III O5v; GliczKsiąż C3v, P8; GroicPorz mmv; RejWiz 131; BibRadz I 551; BielKron 58v, 111 [2 r.]; KwiatKsiąż G; SarnUzn D7; RejAp 180; HistRzym 6v, 134v [3 r.]; iżći tu Pan przed ocży twe położył hiſtorią o ſlepym á nędznym żebraku/ ábyś ſie vcżył/ co tho ieſt miłoſierdzie RejPos 69, 10, 17v [2 r.], 21, 21v, 35 (24); KuczbKat 55; Ták iáko ſie tho działo w woyſce Sennácherybowym/ Saulowym/ Achábowym/ álbo iáko wiele inych hiſtoriy o tákich poſtráchoch w piſmie ſwiętym mamy. RejZwierc 257, 10, 124v, 125v, 173, 199v (11); RejPosWstaw 22v; SkarŻyw 396, [407]; StryjKron 275; CzechEp 404, [405]; NiemObr 10, 72, 147; KochMRot C2v; LatHar 257; w wielu Graeckich kśięgách ſą odćięte cáłe cząſtki piſmá S. prawdźiwego; iáko hiſtorya o cudzołożnicy/ v Ianá świętego/ oſtátni rozdźiał Márká ś. WujNT przedm 13, 40, s. 341, 420. Cf »historyja o żywocie«.
W połączeniu z imieniem biblijnym w N [historyja + imię (6), imię + historyja (3)] (9): BibRadz I 546 żp; BielKron 52v, 64, 115v marg, Kkkk4 [2 r.], Kkkk4v; Abowiem ſłuchay podobieńſtwá á iáſney figury tego ſceptrum Páńſkiego/ iáko ſtoi w hiſtoriey Heſter RejPos 232; BudBib II 78v żp.
W połączeniu z przymiotnikiem dzierżawczym od imienia własnego [historyja + przymiotnik (5), przymiotnik + historyja (1)] (6): Nadobnie ſie tu Prorok przyſtoſował ku hiſtoriey Gedeonowey/ iż Kryſthus miał być práwy Gedeon ktory zwyciężył grzech/ ſmyerć/ cżárthá. LubPs Q4 marg; BibRadz 2.Mach 2 arg; BielKron 126; RejZwierc 198v; CzechRozm 75; CzechEp 143.
W charakterystycznych połączeniach: historyja(-e) okazuje, opisuje szyroko (3), pisze (szyroko) (18), poświadcza, szyrzej powie, powiada (szyrzej) (12), przychodzi na pamięć, przypomina, szyroko napisana stoi, świadczy (szyroko) (33), upomina, wspomina (2); historyj się dotykać, naczytać się, (przy)słuchać (się) (2), używać; z historyjej brać pociechy (2), cieszyć się, dojść, obaczyć (2), okazuje się, pamiętać [co], pokazać, pokazuje się, rozmyślać [co], (u)slyszeć (4), uczyć się, wiedzieć (3), wspominać, wyrozumieć, zrozumieć (3); historyjom przypatrzyć się; historyje czytać, (prze)czyść (16), kłaść, (na-, o-, wy)pisać (wypisować) (18), położyć, powiadać (2), przypominać, przywodzić, (u)słyszeć (3), wyliczać, zamykać w sobie; historyją się cieszyć; pod historyją [kogo] grozić [czym]; w historyjej mieć, naleźć, obaczyć (2), okazuje się, patrzeć, (na-, o)pisać (5), jest opisane, rozkazać, słyszeć (2), (szyroko) napisano stoi (16), (szyrzej) stoi (7).
»ewanjelska historyja« = fragment Ewangelii (1): Ktemu w Ewánielſkiey Hiſtorij [in evangelicis litteris] podobieńſtwo o Tálánćie tego vcży ModrzBaz 9.
»historyja święta« = fragment Ewangelii (13): Co zá pociechy s tey hiſtoriey ſwiętey bráć mamy. RejPos 223v, 223v, 255v, 257, 258 (12); WerGośc 238.
»historyja o żywocie [czyim], żywota [czyjego]« (4 : 3): PatKaz III 133; Hiſtoria o żywoćie s. Alekſzego/ á przykład wzgárdzenia tego świátá. HistRzym 135v, 135v; RejPos 339; WujJud 225v; SkarŻyw 411; WujNT 478.
»historyja i przypowieść« (1): Vżywał w kazániu Hiſtoryi y przypowieśći pożytecżnych duchownych á pámiętnych ku zbudowániu. SkarŻyw 312.
»historyja a święta rozprawa« (1): iuż ſie dáley nie pytaymy o táiemnicach Páńſkich/ á przyſłuchaymy ſie hiſtoriey á tey ſwiętey roſpráwie RejPos 271.
historyja o kim, o czym (18): ForCnR kt, A2; wiele ieſt ijnych mędrczow/ [...] ktorzi o Sżcżęſciu a o Fortunie ludſkié piſali/ aleciém nie tak gruntownie iako ninieyſſá Hiſtoriá o mieſcie fortuny ſſiroko ſama wſobie ogarnęła. ForCnRWiet Av; HistJóz kt; HistAl kt, A; HistAlHUng A2; MurzHist kt, B; HistHel kt, [A]v, Bv; MWilkHist kt, ktv żp, L3v żp; KochCz kt, A4, B2 żp.
Tytuły (20): Fortuny ij Cznoty Róznoſtz/ w Hiſtorij o niektorym młodźieńczu vkázaná ForCnR kt, A2; HistJóz kt; HistAl kt, A; HistAlHUng A2; MurzHist kt, B; HistRzym kt, [2], 2v-135 żp; HistHel kt, [A]v, Bv; Hiſtorya o chwálebnym zmartwychwſtániu Páńſkim. MWilkHist kt, ktv żp, L3v żp; KochCz kt, A4, B2 żp.
»pasyja to jest historyja męki Pańskiej, Zbawiciela naszego Pana Jezusa« (2): Páſſye/ to ieſt męki Zbáwićielá náſzego Páná IEzuſá hiſtorye/ ktore nam w wielki on/ przed Wielkąnocą/ tydzień [...] przekłádáią LatHar 682, 688 marg.
historyja o kim, o czym (8): Hiſtorya smyeſſna o ſpráwie chłopyęcey. GliczKsiąż H8, E5v marg; GórnDworz T5v; WujJud 89 marg, Mm2, Nn4; O mocy známieniá krzyżá S. powiáda vćieſzną Hiſtoryą o Iozephie Zydzie náwroconym/ Haereſi trigeſima: ktorą ſam od niego iuſz bárzo ſtárego z vſt słyſzał. SkarŻyw 457; GórnRozm E4v.
»nie historyja i nie nowinki« (1): Nie z Hiſtoryą tylko/ y nie z nowinkámi: Ale z żywotem lepſzym z cnymi vcżynkámi. KlonWor 53.
historyja czego (1): Abowiem tá hiſtoria tey Ewányeliey ſwiętey wnet ſie dzyałá po onym poſelſtwie Ianá s. gdy z więzyenia ſwego poſłał do Páná kilko vcżniow ſwoich RejPos 288.
Tytuł (1): Hiſtoria prawdziwa ktora ſie sſtáłá w Lándzye mieyſcie Niemieckim/ z oſobnemi náukámi/ Polſkim ięzykiem wypráwiona HistLan kt.
»nie historyja, ale trajedyja« (1): O ktoryi przygodzie iego ktoby niechciáł/ nie Hiſtorjiéi ale náżałobliwſzyi i nápráwdźiwſzyi Tragedjiei wiedźiéć/ ten może wierzyć/ że ieſt tego niedaleko co onego podkało MurzHist B3v.
Synonimy: 1. dzieje, kronika; 5. powieść; 7. baśń, gadka, nowinki; 8. sprawa.
ZZie