![[zaloguj się]](/static/img/icons/lock.55d5b47a78d5.png "Zaloguj się"){kind=icon}
![[Słownik Polszczyzny XVI wieku]](/static/img/spxvi-logo.9e6c364a84ff.png){kind=logo}
![[Szukaj]](/static/img/icons/magnifier-left.03d386f15d93.png){kind=icon}
| « Poprzednie hasło: DZIERŻEĆ | Następne hasło: DZIERŻENIE » |
![[pdf]](/static/img/icons/document-pdf-text.783deef3e87f.png "Pobierz artykuł hasłowy w formacie PDF"){kind=icon}
DZIERŻEĆ SIĘ (300) vb impf
sie (264), się (36).
Pierwsze e jasne; -éć (3) MurzOrt, OrzQuin, SarnStat, -eć (1) MurzHist. W formach praet, plusq, fut i con dzierżåł, dzierżał‒.
| inf | dźierżéć się | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| indicativus | |||||||
| praes | |||||||
| sg | pl | ||||||
| 1 | dzierżę się | dzierżymy się, dzierż(e)my się | |||||
| 2 | dzierżysz się | dzierżycie się | |||||
| 3 | dzierży się | dzierżą się | |||||
| praet | ||||
|---|---|---|---|---|
| sg | pl | |||
| 3 | m | dzierżał się | m pers | dzierżeli się |
| f | dzierzała się | m an | ||
| n | dzierżało się | subst | dzierżały się, dzierżali się | |
| fut | ||||
|---|---|---|---|---|
| sg | pl | |||
| 1 | m | m pers | będziemy się dzierżeć | |
| 3 | m | będzie się dzierzåł, dzierżeć się będzie | m pers | będą się dzierżeć |
| f | dzierżeć się będzie, będzie się dzierżeć, będzie się dzierż(a)ł(a) | m an | ||
| imperativus | |||
|---|---|---|---|
| sg | pl | ||
| 1 | dzierżmy się | ||
| 2 | dzi(e)rż się | dzierżcie się | |
| conditionalis | ||||
|---|---|---|---|---|
| sg | pl | |||
| 1 | m | bych się dzierżåł | m pers | bysmy się dzierżeli |
| 3 | m | by się dzierżåł | m pers | by się dzierż(e)li |
| f | by się dzierżała | m an | ||
| n | by się dzierżało | subst | by się dzierżały | |
| impersonalis | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| praet | dzierżåno się | |||||
| participia | ||||||
| part praes act | dzierżąc się | |||||
inf dźierżéć się (88). ◊ praes 1 sg dzierżę się (2). ◊ 2 sg dzierżysz się (3). ◊ 3 sg dzierży się (40). ◊ 1 pl dzierżymy się (6) KromRozm II, Mącz, SarnUzn, RejZwierc, ModrzBaz, NiemObr, dzierż(e)my się (1) BielKron. ◊ 2 pl dzierżycie się (1). ◊ 3 pl dzierżą się (37). ◊ praet 3 sg m dzierżał się (7). f dzierzała się (2), n dzierżało się (2). ◊ 3 pl m pers dzierżeli się (16). subst dzierżały się (1) ModrzBaz, dzierżali się (1) Leop. ◊ fut 3 sg m będzie się dzierzåł (1) Leop, dzierżeć się będzie (4) MuszHist. f dzierżeć się będzie (1) OrzQuin, będzie się dzierżeć (1) FalZioł, będzie się dzierż(a)ł(a) (1) FalZioł. ◊ 1 pl m pers będziemy się dzierżeć (1). ◊ 3 pl m pers będą się dzierżeć (1). ◊ imp 2 sg dzi(e)rż się (36). ◊ 1 pl dzierżmy się (4). ◊ 2 pl dzierżcie się (5). ◊ con 1 sg m bych się dzierżåł (1). ◊ 3 sg m by się dzierżåł (3). f by się dzierżała (1). n by się dzierżało (5). ◊ 1 pl m pers bysmy się dzierżeli (1). ◊ 3 pl m pers by się dzierż(e)li (8). subst by się dzierżały (1). ◊ impers praet dzierżåno się (1). ◊ part praes act dzierżąc się (20).
Sł stp s.v. dzierżeć, Cn notuje, Linde XVI (dwa z tych samych przykładów) – XVII w.
- 1. Ująwszy, chwyciwszy coś rękami przytrzymywać się czegoś
(5)
- a. Trwać w uścisku (1)
- 2. Zespalać się, łączyć w całość z czymś; czepiać się
(28)
- a. Przytrzymywać się wzajemnie (2)
- 3. Nie odstępować, trzymáć się kogoś, obcować z kimś, być przywiązanym do kogoś; być w ścisłym związku z kimś lub czymś (33)
- 4. Nie odstępować w działaniu od przyjętej reguły, postępować według określonej zasady, w myśl jakiejś nauki, czyjejś rady; kierować się czymś; przestrzegać czegoś; być wiernym czemuś (199)
- 5. Nie zbaczać, nie odchylać się od czegoś, kierować się czymś jako drogowskazem, dążyć ku czemuś jako celowi (o orientacji przestrzennej, kierunku ruchu) (16)
- 6. Używać, nosić, posiadać coś; mieć do czegoś upodobanie; interesować się czymś; cenić coś (9)
- 7. Utrzymywać się, trwać w jakimś stanie fizycznym; mieć jakąś pozycję ciała, postawę; także: zachowywać jakąs kondycję psychiczną (4)
- 8. Mieć środki utrzymania materialnego (1)
- 9. Mieszkać (2)
- 10. W funkcji strony biernej: być dzierżanym, trzymanym, trzymać się (3)
dźierżeć się czego (2): Ale Apollon deſzcżkę vchwyćiwſzy/ iął ſie iey dźierżeć/ y płynął ná niey HistRzym 11v; Dzierz ſie żerdzi mácay ſciány. RejZwierc 237.
dzierżeć się czym (1): Ocięto [chorążemu] obie ręce/ rámiony ſie dzierżał/ Chorągwie nie vpuśćił RejZwierz 47v.
dzierżeć się czego (13): Ciclatemon [...] gdy doroſcie drzewa thedy ſie go dzierży iako bluſzcż FalZioł I 106c, 121b, V 113v; chory álbo obráżony członek/ może być vzdrowyon/ poki ſye ćyáłá dźyerży KromRozm I O3v; KromRozm III D5; Leop Lev 1/8, 4.Esdr 12/19; Peninsula, Puł wyſpy/ niepráwa wyſpá która ſie po yedney ſtronie dzierży ziemie. Mącz 171c; Sermo abruptus seu abrupta oratio, Roſtrzelána mowá która nie wywieżyſta álbo nie wieźbita yeſt/ gdźie ſie yedná ſententia nie dźierży drugiey/ álbo gdy żadney przedmowy niemaſz/ ále proſto o rzeczy ſie poczina mówić króm rozmyślenia którego. Mącz 360d; SienLek V, V3v; KlonFlis [H5]v. Cf dzierżeć się czego czym.
dzierżeć się czego czym (1): Zbudował też pobocżnicę po wſzytkim domie/ pięć łokiet wyſokośći iey/ á dzierżáłá ſię [apprehendebat] domu tramámi cedrowemi. BudBib 3.Reg 6/10.
dzierżeć się z czym (2): żołądek pod wątrobą wiſſi, wątroba pod ſercem, ſerce też z płuczami ſie dzierży tak iż ti wſzytki cżłonki trzymaią ſie ieden drugiego GlabGad Fv; BielKron 34v.
dzierżeć się na czym (7): A mykvle [...] Siyeſczyetho yedno ſzye yey trocha dzyerzalo nagardlye LibLeg 11/156v; Pediculus, Szipułká ná którey ſie dzierży owoc. Mącz 294a, 130c, 228a, 341b, 345a; KlonFlis [H5]v.
W porównaniu (1): A nálazſzy dobrego/ cnotliwego cżłowieká/ iuż ſie go dzierz iáko muru RejZwierc 20.
Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z zapowiednikiem: iego (11); co (10)] (11): RejJóz F6; GliczKsiąż Pv; KromRozm I [L3]v, L4v; A wſzákże tego ſię dźierzćie [tenete] co maćie/ áż prziydę. BibRadz Apoc 2/25; Mącz 384d; RejPos 150v, 261v; RejZwierc 21; Nie ſą to ludźie/ ktorzi żywą niemáiąc bacżeniá ná cnotę y ná ſwą powinność/ á tego ſię dźierżą [sequuntur]/ do cżego ie popędliwośći ślepe poriwáią. ModrzBaz 64, 30.
»kreda się dzierżeć« (1): Dobrzeć ſie Kredá dzierżeć/ ále też nie opuſzcżáć Decalogum. SarnUzn G3.
»dzierżeć się miary« [szyk zmienny]« (2): ma ſye pilnie miáry dźierżeć/ s ſtrony pićia y iedzenia SienLek 133v; KlonFlis E2.
»dzierżeć się [czyjej, jakiej] nauki« [szyk zmienny] (14): BielŻyw nlb 4; HistAl I4v; Abowim Philip/ Ozyánder/ Elácius Lutherowey náuki ſye dźyerżąc/ przedſye yeden drugyemu błąd y kácyrſtwo przypiſuye KromRozm III C2, Cv, E2, F4, Q3; Sectam et institutionem aliquorum sequi, Sekty y nauki cziey ſie dzierżeć. Mącz 384d, [351]a; SarnUzn D4; RejPos 37, 260v, 261v; RejZwierc 195v.
»obyczaju(-ow), zwyczaju się dzierżeć« [szyk zmienny] (4 : 3): Ale ty iaċ radze tego Dzierz ſię zwyczaiu ſwietego. RejKup i6; KromRozm III L7; DiarDop 102; GliczKsiąż M3; Morem veterem retinere, Obyczáyu ſie ſtárego dźierżeć. Mącz 448a, 228b, 492b.
»dzierżeć się Pisma (świętego, Starego Zakonu)« [szyk zmienny] (8): RejKup o8v; KromRozm I L4v marg; Tedy ſye yuż piſmá ſtárego zakonu dźyerżeć nyemamy? KromRozm II i2v, hv, n3, qv, ſ; KromRozm III Av.
»dzierżeć się [czyjego, jakiego] prawa (praw)« [szyk zmienny] (7): KromRozm III A8v, B5; Ale jednak gdy się będą prawa pisanego dzierżeć, poki go stawa tedy to trudno będą mieć zbłądzić. Diar 94; POſeł go Perſki pytał/ ſłyſzę práwá twego/ Twoi ſie ludzye dzyerżą RejZwierz 1v; BielKron 140v; Mącz 510b; ale iż ſie Sędźia ſámego práwá Polſkiego dźierży/ á ow co wołu ziadł záprżał prżeto ſkaże mu prżyśięgę/ y tą z obwinienia wynidźie. GórnRozm G4v.
»dzierżeć się swego przedsięwzięcia« [szyk zmienny] (5): Suum quoddam institutum consequuntur, Dźierżą ſie nieyákiego ſwego przedſię wzięcia. Mącz 385b, [390]b, 413d, 417a, 418a.
»dzierżeć się rady [czyjej]« [szyk zmienny] (2): Mącz 417b; Rády Krola Zygmuntá teras ſie iuż dźierzmy. Bo on miłuiąc dobro tu Páńſtwa Polſkiego/ Nie rádźił wziąć ná Pańſtwo żadnego krewnego. MycPrz I C4v.
»dzierżeć się słowa bożego (a. pańskiego), słow (pańskich)« [szyk zmienny] (10 : 5): Czemu ſye tu ſlowá bożego nye dźyerżyſz? KromRozm I M2, M2; KromRozm II b3v, g4, i2v, n3v, o4v (7); KromRozm III F5v; BielKron 198 v, 453v; RejPos 89v; NiemObr 107; KlonFlis H2.
»wiary się dzierżeć« (3): KromRozm III O6, P5; A my/ ktorzi ſię prawdźiwey ku Bogu wiáry dźierżymy [qui veram in Deum religionem amplexi sumus]/ nie wſtydamy ſię mieć niewolnikámi ludźi teyże wiáry co y my. ModrzBaz 48v.
»zakonu się dzierżeć« (2): Páweł S. do Gálátow/ ktorzy wyárę y náukę Kryſtuſową przyyąwſſy/ przedſyę zakonu ſye dźyerżeli KromRozm II i2v, g4.
»dzierżeć się i uczyć« [szyk 1 : 1] (2): KromRozm II b3v; A Ták rozważny ſtátecżny á pocżćiwy cżłowiek záwżdy ſie ma więcey mądrośći niżli tylko ſámey roſtropnośći dzierżeć y vcżyć. RejZwierc 145v.
»dzierżeć się a wystrzegać« (1): A przeto gdźye im náuki Kryſtuſowey nyedoſtawáło/ śmyele ſámi ſwą mocą przykázowáli krzeſciyánom/ czego ſye dźyerżeć/ á czego wyſtrzegáć myeli. KromRozm II gv.
RejRozpr F4v; plotu ſię dzierz Chczeſly traphycz we wrota RejKup b2, o3, ee7v [ogółem 4 r.]
»słabo się dzierżeć« (1): Vacillat iusticia vel potius iacet. Słábo ſie dzierży ſpráwiedliwość álbo yuſz padłá. Mącz 471d.
Synonim: 1., 3., 4. trzymać się.
Formacje współrdzenne: oddzierżeć się, odzierżeć się, wzdzierżeć się, zadzierżeć się, zdzierżeć się; odzierżawać się, wzdzierżawać się, zadzierżawać się, zdzierżawać się; zadzierżywać się.
KN