[zaloguj się]
[pdf]

DZWONEK (107) sb m

dzwonek (87), zwonek (20); dzwonek RejJóz, SeklKat, RejWiz (14), RejZwierz (4), WyprKr, BibRadz (2), OrzRozm, BielKron (16), SienLek (4), RejAp (2), Rej (4), HistLan (2), RejZwierc (9), SkarŻyw (5), LatHar, SarnStat, CiekPotr, KlonWor (4); zwonek BierEz, Murm, BartBydg, KrowObr (7), RejFig (2), Mącz (3), OrzQuin; dzwonek: zwonek RejKup (5 : 2), RejPosRozpr (4 :1), Calep (5 : 1).

-o- (7) Mącz (3), SienLek (3), SarnStat, -ó- (1) OrzQuin; e jasne.

Fleksja
sg pl
N dzwonek dzwonki
G dzwonka dzwonk(o)w
A dzwonek dzwonki
I dzwonki(e)m dzwonki, dzwonkam

sg N dzwonek (22). ◊ G dzwonka (15). ◊ A dzwonek (19). ◊ I dzwonki(e)m (9). ◊ pl N dzwonki (11). ◊ G dzwonk(o)w (3). ◊ A dzwonki (12). ◊ I dzwonki (11), dzwonkam (5); -i RejlWiz (2), BibRadz, BielKron, RejPos (2), RejZwierc; -ami HistLan (2), Calep; -i : -ami KrowObr (3 : 1), RejZwierz (1 : 1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XIX w.

Dem od „dzwon” (107):
1. Przyrząd metalowy, najczęściej w kształcie małego dzwonu, używany do sygnalizowania; tintinnabulum (parvum) Murm, BartBydg, Mącz, Calep, Cn; campanula Murm, Mącz, Cn; nola Murm, BartBydg; campanu(lu)m aes Mącz, Cn; parva campana Murm; aeramentum sonorurn manuale, tintinaculum Cn (96): Murm 128; BartBydg 98; ZWonek miał pan kiedy ieść tedy weń zwonili RejFig Ccv, Ccv; brał od nich [mieszkańców Kurtany] Perły rozmáithe/ białe y cżyrwone zá ſkło/ zá dzwonki/ zá igły BielKron 443v, 418v, 441, 443, 445v, 451v (11); Mącz 32d, 456b; SienLek 159v; [Roman] ktory ná wyſoką opokę niemogąc do niego [do św. Benedykta] włazić: przez dzwonek o ſobie pod gorą dawał znáć SkarŻyw 249; Tintinabulum, Instrumentum aeneum, quo populus lavandi hora ad balneas convocari solebat. ‒ Dzwonek. Calep 1070a; nigdy nie brząknie dzwonek, áż go muśi Kto poćiągnąć. CiekPotr 76.
Zwroty: »brzmieć jako dzwonek« [szyk 1 : 1] (2): I zali [mowa pana Podskarbiego] iáko dzwonek w Rádźie Krolewſkiey dźiś niebrzmi? OrzRozm Q3v; RejZwierc 215v.

»głośno brzmieć jako dzwonek w worze« (1): (marg) Fáłſz nigdy ſie nie zátái. (‒) [...] Ktory záwżdy głośno brzmi iáko dzwonek w worze/ Skacżąc iáko głodny kot po puſtey komorze. RejWiz 2v.

»w dzwonek dzwonić« (1): A gdy ſie ktore kroleſtwo burzyło przećiw Ceſárzowi/ w onym kroleſtwie ná wieży on przełożony w dzwonek dzwonił oſtrzegáiąc Ceſárzá BielKron 418v.

»dzwonka ruszyć« = narazić się komu [szyk 11 : 1] (12): RejRozpr E4; Iże był każdy zwas w on cżas barzo dzwonka ruſzył Zdradzyć Boga zdradzyć oyca brata rodżonego RejJóz P2v; RejKup d3v, Q; Bo ſłyſzę iż s tym Pánem źle tám dzwonka ruſzyć. RejWiz 86v, 2, 9v, 57v; Niechcę o tym ſzérzéy mowić/ bym zwonká nie ruſzył OrzQuin Zv; A iákoż my co ſobie mamy dobrze tuſzyć/ Kiedy ták wyſokiego dzwonká ſmiemy ruſzyć. RejZwierc 250v, 36y, 245.

»[czym] zatrząsać jako jakim prożnym dzwonkiem« = obchodzić się z czym niedbale, poniewierać (1): A drudzy też áby iedno wyſtáwowáli ſłowá á rozumki ſwoie. Ták tym klenotem ſwiętym [= Rzecząpospolitą] zátrząſáią/ iáko iákim prożnym dzwonkiem. RejZwierc 188v.

Wyrażenie: »jako prożny dzwonek głuchy« (1): Fortuná iáko prożny dzwonek głucha/ Kthora rozumu á cnoty nie ſłucha. RejZwierc 214.
W przen (1):
Wyrażenie: »drobne dzwonki« = małe ambicje, przyziemne sprawy, prywata (1): DZwońże miły Zygmuncie/ [...] Aby [ludzie] ſie pobudzáli/ y ku Páńſkyey chwale/ Y w Rzecżypoſpolitey záwżdy trwáli ſtale. [...] Bo ſnadź ty drobne dzwonki/ vſzy nam mieſzáią/ A od przyſtoynych rzecży/ bárzo vnaſzáią. RejZwierz 105v.
a. Jako sprzęt używany w katolickich nabożeństwach, ceremoniach i różnych czynnościach służby kościelnej (32): Aby ſzie każdy doſwiadcził [...] Nie z dwonkiem [!]/ nie obraſkami. Lecz prawem ſerczem skruſſonem RejKup m6v, t6v; iedny [baranki mszarskie] w ſlupy tkaćie y chowaćie/ á z drugimi z zwonki po rynku biegaćye. KrowObr 183v, 197v; WyprKr 54; po mſzy poſtháwią przed Ołtarzem ſtoł kthory przykryią ſuknem/ ná ſthole będzie kielich y dzwonek ſrebrny BielKron 234v; RejPos 315, 350v; RejZwierc 186v; Nośi puſzkę żelázną/ dzwonek mośiądzowy: Prośi rzkomo ná ſzpital y na kośćioł nowy. KlonWor 46, 48 [2 r.], 49.
Zwroty: »(w) zwonki brzękać« [szyk 3 : 1] (4): Izali [Krystus] kiedy kázał ſwoim zwolennikom w zwonki brzękáć/ iákoby iákim Máſfkarownikom KrowObr 120, 119v, 120 [2 r.].

»w(e) dzwonek (za)dzwonić« (2): Skoro dicentes v ſliſziſz/ Tedy wedzwonek zadzwoniſz. SeklKat A3v; KrowObr 119.

α. Towarzyszący ceremonii ekskomuniki kościelnej (13):
Zwroty: »dzwonek tłuc« (4): To ćie będzie przez rok ſtráſſył Dzwonek tłukł á ſwieczki gáſił RejRozpr C2.

»we dzwonek zadzwonić, dzwonić dzwonki« (2 : 1): RejKup 12v; ále gdy we dzwonek zádzwonią á ſwiecżkę zágáſzą/ iuż s tákim ani ieść ani pić/ ani ſie potkáć/ áni go pozdrowić. RejAp 116; RejPos 23.

Szereg: »dzwonek i świeczka« (1): Wey/ [diabeł] dzwonek/ y ſwieczky nieſzie RejKup h4.
Przen: Ekskomunika, klątwa (8): Zły zwonek á gorſſa kłodá Zobu ſtron niedobrá zgodá RejRozpr D4.
Szeregi: »(ani) klątwa, (ani) dzwonek« [szyk 3 : 1] (4): RejKup 12v; RejWiz 58v; RejPos 119v; to iuż heretyk/ to iuż tego miecżem/ ogniem/ klątwą/ dzwonkiem/ y każdym kſtałtem przeſládowáć, RejZwierc 192.

»świeczka, dzwonek« (2): Pan ſie ſwieczki/ dzwonká strzeże RejRozpr D3v; RejAp 17.

»klątwa a dzwonek i świeczka« (1): wedle prawdy inákbyś nie zeznał/ Byś ſie klątwy á dzwonká y ſwiecżki nie lękał. RejWiz 38v.

b. Jako sprzęt przywiązywany zwierzętom; crepitaculum aes Cn (13): Aleć by nam [myszom] to vdziáłáć/ Ná ſzyię mu [kotu] zwonek vwiązáć: Iżby chodząc záwżdy zwonił BierEz Ov; A ná ſſygi [konia] wiſi dzwonek Wtyle czyrwony ogonek RejRozpr I2v; Pśi Brytáńſcy zá nimi ze dzwonki biegáią RejWiz 64; Sokoł twárdo związány dzwonki y pęcżcámi/ Teraz iuż wolno buia RejWiz 126, 55 [2 r.]; RejZwierz 77; ſtánie ſię iż wſzythek rząd ktory ieſt ná koniech (marg) Niektorzy cżytáią nacżołki ábo dzwonki [tintinnabula equi] (‒) będźie poświęconym Pánu BibRadz Zach 14/20; Wołu także drugi raz/ v ktorego był dzwonek vwiązány/ złodziey mu vkradł SkarŻyw 527, 527.

W porównaniu (1): Bo ſie tá [obłudność] nie zátái/ iáko ſzydło w worze/ A iáko Kot ze dzwonkiem/ ſkacżąc po komorze. RejZwierz 53v.

Fraza :»dzwonek dzwonił« (1): lecż on dzwonek [odjęty wołu] ták dzwonił/ aſz nákoniec niemogąc dzwonienia onego zbyć/ złodzieyſtwo ſwoie ſąśiádom oznaymił. SkarŻyw 527.
Przen: Godności szlacheckie, oznaki szlachetnego pochodzenia (1): Widziſz y ptaki w gniaźdzyech iż ſie rodzą rozno/ Iedny zacnie chowáią/ drugye puſzcżą prożno. [...] A iż ſie będzyeſz báwił niepotrzebną tłuſzcżą/ Tákżeć dzwonki odiąwſzy do láſá cie puſzcżą. RejWiz 100.
c. Jako element stroju u ludzi (11): RejWiz 39v; BibRadz Eccli 45/10[11]; BielKron 34 [2 r.]; Y dał vſzyć kápturek błazeńſki z dzwonkámi HistLan D4, Fv; RejZwierc 228; SkarŻyw 491; áby y Aaronowey Biſkupiey ſzáty dzwonkow z pomágránaty pomieſzánych brzęk ſłyſzány był (marg) Exo: 28. (‒) LatHar 254.
Zwrot: »dzwonki brzękać; dzwonki brząkają« (1; 1): Bo ty dzwonki v vſzu [czapki błazenskiej] głośno Więc brząkáią RejWiz 41v; A w tyle [infuły] dwá ogony/ co dzwonki brząkáią. RejZwierz 104.
2. Starożytny instrument muzyczny, należący do grupy idiofonów, wydający dźwięk przez potrząsanie instrumentu lub uderzanie weń; cymbały; cymbalum Mącz; crepitaculum, crotalum Calep (5): Cymbalum, Cymbał/ Zwonki brzmiące Mącz 76b; Crepitaculum, Sistrum, aereum instrumentum, quo manibus percussum reddit sonum. – Dzwonek Calep 269a; Crotalum – Dzwonek, cymbał. [...] Crepitaculum ex ligno, aere ita concinnatum, [...] ut efficere sonum queat, si quis manu verset. Calep 272b, 283a.
Zwrot: »w dzwonki dzwonić« (1): áby płácżu [Jowisza] nie ſłycháć było/ w bębny biły y w dzwonki dzwoniły BielKron 20v.
3. bot. Roślina (5):
a. Hypericum perforatum L. (Rost); dziurawiec zwyczajny; hypericon SienLek, Calep; androsaemum, chamaepitys, corion, hypericum, perforata a. perfoliata S. Ioannis herba, telifera herba Cn [w pl] (4): Ktemu też dobry trunek/ wárzyć w piwie/ albo w winie dzwonki/ kopytnik/ piotruſzkę/ fiołki [...] płáwy mieſyęczne wzruſza. SienLek 109v, 220v, Xv; Hypericon ‒ S. Ianna ziele, zwoneczki, zwonki Calep 494b.
b. Euphorbia L. (Rost); wilczomlecz; [Tithymalus, Latine lactuca marina et herba iactaria, vel ut alii volunt, Wolffsmilch po niemiecku/ Wilcze mleko ziele. Mącz 456v] [w pl] (1): Tithymalus – Gallic. Herbe à laict, laicteron German. Wolffsmilch ‒ Dzwonki. [...] Herba est lacteum emittenssuccum Calep 1070b.
4. praw. Prawo bicia w dzwon na alarm (1):
Szereg: »dzwonek albo prawo gwałtu« (1): Co byli Krákowiánié dzwonek álbo práwo gwałtu vtráćili, iákow Kronikách nápiſano, to go tu záś wedle téy Conſtituciiéy poniékąd rekuperowáli. SarnStat 961.

Synonimy: 1. tyntynabuł; 3. a. »świętego Jana ziele«; b. »wilcze mleko«.

Cf ZWONECZEK

BC