[zaloguj się]
[pdf]

MLEKO (548) sb n

mleko (547), (rus.) mołoko (1) RejFig Cc7v.

e pochylone, o jasne.

Fleksja
sg pl
N mléko
G mléka mlék
D mléku
A mléko mléka
I mléki(e)m
L mléku

sg N mléko (143). ◊ G mléka (117). ◊ D mléku (5). ◊ A mléko (106). ◊ I mléki(e)m (143). ◊ L mléku (31). ◊ pl G mlék (2). ◊ A mléka (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Wydzielina gruczołów mlecznych samic ssaków, stanowiąca pokarm dla urodzonego potomstwa, jeden z głównych składników pożywienia człowieka; lac Murm, Mymer1, Mącz, Calag, Calep, Cn; lacteum intestinum Murm, Mymer1; mulctra, ros vitalis, spuma sanguinis Cn (500): March1 A3; Lacteum intestinum, hoc quidem ieiunium appellant. Die mylch Mleko Murm 90, 162; Mymer1 37, 41; Może być żyw [rak] długo przez wody: gdy go mlekiem napawaią. FalZioł IV 31a; mleko ciepłe cżęſto pite, vſmierza każdemu cżłowiekowi ſzcżkawkę. FalZioł V 42v, +6v, I 2b, 28c, 48c, 60d (32); Cżemu krowa nad inſze bydło więcey mleka miewa. GlabGad D7v, D6, D7v, H4v [3 r.], H5 [2 r.], H5v [2 r.] (15); March2 D, Dv [3 r.], D4 [2 r.]; Gorzałka z mleka. MiechGlab *8v; piją [Tatarzy] mleko iakoby gorzałkę wypalone, ktore zbytnhie [!] a richło vpaia cżłowieka. MiechGlab 23; LibMal 1544/86, 89v, 1549/149; GliczKsiąż D4; KrowObr 79; Wyymie [śmiotankę] z gęby y pátrzy/ toye dziwno było/ Ktoż wiedał by mołoko w iápońcży chodyło. RejFig Cc7v, Cc4v; Wſzythki rzeczy náleżące ku potrzebam żywotá cżłowiecżego/ ſą ty/ wodá/ ogień/ żelázo/ ſol/ mąká pſzenicżna/ miod/ mleko/ wino/ oliwá/ ſzáty. BibRadz Eccli 39/30; BielKron 2v, 49v, 165v, 260v, 322v; Galactophagi, Lud w tátárskiey ziemi który mliekiem żiwie. Mącz 141d; Victum lacte tolerare, Mlékiem ſie żywić. Mącz 500c, 28b, 111a, 141d, 181a, b [4 r.] (13); SienLek 5, 6v, 7 [2 r.], 9 [2 r.], 48 (22); [jeden drugiego] wepchnie w błotho: ocży mu záleie: grochem popluſka: mlekiem zmyie: á potym chychu ná trzy zbyty GórnDworz N2v; Drudzy s Cebule wodką/ álbo mlekiem [piszą listy tajemne] przygrzawſzy v ogniá wycżyta. BielSpr 49; BudBib Eccli 39/30; Calag 349b; SkarŻyw 141, 184, 560 [2 r.]; NiemObr 39; KochFr 99; KochDz 106; GórnRozm M [2 r.]; Calep 445a, 575a, b, [674]a; GostGosp 18; Ktoż trzodę páśie: á mleká z trzody nie pożywa [de lacte gregis non manducat]? WujNT 1.Cor 9/7; PowodPr 22; SkarKaz 160a.

mleko czyje [= od kogo pochodzące] [w tym: ai poss (63), G sb i pron (9), pron poss (2)] (74): Mleko ſamicz płodnych ieſth ſubtelne á wodne FalZioł IV 7b; Tę chorobę [strucie] lecżą mlekiem koziem FalZioł IV 36c; GDy dziecię ſpać nie może [...] Tez k temu ſamo Swinie mleko barzo ieſt dobre. FalZioł V 42, I 120a, 127a, IV 4c, d, 5b [3 r.] (25); March2 Dv; GliczKsiąż D4; BielKron 24v, 36v, 464v, 449v; Vaccinum lac, Krowie mléko. Mącz 471d, 32c, 189c; popioł z myſzy zmieſzawſzy z miodem álbo z rożánym oleiem w vcho [bolące] puſzczay/ álbo pśiego mleká w nie nápuść. SienLek 71, 38v [2 r.], 39, 43v, 51, 52 (25); Kładą drudzy [choremu na skroni] świnié mleko Oczko 31v; KochFr 28; PudłDydo Bv. Cf »mleko kobyle, końskie«.

W połączeniu z miarą objętości [w tym: garniec mleka (8), z mlekiem (1), suny mleka (1)] (10): March1 A3; A mátká Márchołtowá [...] náláłá garniec czyſtego mleká March2 Dv; [Marchołt] poſtáwiwſzy gárniec zmlekyem na ziemię zyadł plácek March2 Dv, D, Dv, D4 [2 r.]; March3 V; y otworzyłá ſuny mleká [utrem lactis]/ y dáłá mu pić y zaś go nákrjlá [!]. BudBib Iudic 4/19; WerGośc 242.

W połączeniu z innymi rodzajami nabiału [w tym: masło (a. masła) (5), ser (a. syr) (4), śmiotana i ser (1)] (9): Mleka/ ſmiotany, ſyrow młodych/ kańpuſtow, nigdy nie ieſć FalZioł V 64, V 10v, 36v; LubPs gg4; BibRadz Gen 18/8; BielKron 4v; Słodkie rzeczy wſzyſtki niezdrowe ſą/ mleko y ſyr. SienLek 94; BudBib Gen 18/8; máſłem y mlekiem cżeſtował [Abraham] miłe gośćie ſwoie. SkarŻyw 285.

W przeciwstawieniach: »mleko ... woda (3), krew« (4): kiedy krowy cżęſtho iedzą macierzą duſzkę/ w miaſto mleka krew ſnich wydoijſz. FalZioł I 138d; gdy prośił okrutnik wody mleká podáłá LubPs hhv; Ządaiącemu wody dáłá mleká [Aquam petenti lac dedit] Leop Iudic 5/25; SkarŻyw 560.

W porównaniach (21):

Jako comparandum (20): czyalo yey [Maryi] yako mleko zrumyonoſzczyą ku ueſrzenyu myla PatKaz III 121, 121v; FalZioł V 4; Y zſiadło ſie iako mleko ſerce ich [Coagulatum est sicut lac cor eorum] WróbŻołt 118/70 [idem Leop Ps 118/70]; Gora ta ſyna ieſt mleku przyrownana y gora tłuſta [mons coagulatus mons pinguis] y cżemu ſie domnimawacie na ynſzich gorach żiznoſci WróbŻołt 67/16, V8v [2 r.]; Leop Ps 118/70; Mocz iáko mleko gęſty/ w niewiáſtach nieták ſzkodny/ iáko w mężoch SienLek 26v, 26v; thy moy miły brácie/ kthory potrzebuieſz [...] pirwey lekkiey náuki/ á práwie iáko dzyecię mleká/ nie wdaway ſie nic w porządki tobye niepotrzebne RejPos 156; GrabowSet Bv; W vśćiech miod: Iák mleko mowá KlonWor **2v. Cf »biały jako mleko, bielszy niż mleko, nad mleko bielszy«.

Jako comparatum (1): tyś [Boże] mię [Joba] vrobił/ y z mlekáś mię iáko ſer vtworzył/ iákożći ſię kłániáć nie mam? SkarKaz 160b.

W zaklęciu (1): luczku przinyeſzmy tho do mych krow abi bilo mlyeko do kolyan, ſzmyothana do gloznow LibMal 1544/86.

W charakterystycznych połączeniach: mleko kozie (26), krowie (13), osłowe (oślice) (2), owcze (3), psie (2), sucze, świnie (4), wielbłądzie (2), zajęcze; mleko ciepłe (3), czyste, dobre (2), rzadkie, subtylne, zimne; mleko pite; mleko cieknie, gęstnie; mleka pożywać (pożywanie) (4), przymieszać, przymnażać; mleka naprawienie, pomazanie; mleko mieć (miewać) (4), pi(ja)ć (pijący) (16), w mleko się obracać (2); mlekiem napawać (2), okrasić, pisać, poić (2), polany, pomazać (pomazywać) (3), popijać, rozpuścić (2), roztworzyć (2), spluskać się, utuczyć, zmyć, żywić (się) (3); z mlekiem zmieszać; w mleku rozgrzać, rozmoczyć, umoczyć.

Przysłowia: A kotá kto v mleká wyernego widuye. March1 A3; March3 Vv.

Boni pastoris est tondere pecus non deglubere, Proverb. Dobry páſters ná wełnie/ álbo ná mleku ma przeſtáwáć/ a nie z skorey odźierać. Mącz 26b.

Frazy: »mleko jest świetlsze niż dzień« (1): za żeś nierzekł iż mleko ieſt ſwietlſſe niż dzień March2 D4.

»mleko się siędzie« (1): Schistum, Siádłe mléko/ gdy ſię mléko weſpołek śiędźie á wodę od ſiebie odſádźi. Mącz 371c.

Zwroty: »doić mleko« (1): Rángiferi Reynen/ ná thych wożą co racżą/ doią mleko iáko v krow BielKron 295.

»mleko jeść (a. jadać); mleko jedzone; najadać się mleka« [szyk zmienny] (12;1;1): Ten ktory ſwą krowę doi [..,] Náiada ſye mleká doſić March1 A3v; FalZioł V 47, 48v, 64, 82, 88v; GlabGad H5v; RejFig Cc4v [2 r.]; Iadaćie mleko [lac comedistis] á przyodźiewaćie ſię wełną BibRadz Ez 34/3; BielKron 4v, 453v; káſzel tedyż iego lekárſtwy leczyć: wodę pić y mleko ieść SienLek 93; LatHar 127.

»mlekiem odchowywać (a. wychowywać), karmić« [szyk zmienny] (2:1): GliczKsiąż D4; Smokowie wyłożyli pierśi ſwe á kármili mlekiem [lactaverunt] ſzcżeniętá ſwoie BibRadz Thren 4/3; Melliſá y Amáltea/ wychowáły Iowiſzá potáiemnie koźim mlekiem BielKron 24v.

»naddawać mleka« (1): Rumo, are, id est, lactare, Doyę/ náddawam mlieká. Mącz 360b.

»oddoić mleko« (1): iako ſkoro ſie Iagnię vrodzi ma być przyſadzono do Wyymiona [!] oddogiwſzy pierwey mleko kthore będzie w czyczkach gęſte FalZioł IV 1d.

»mleko odjąć« [szyk zmienny] (3): żeby im żadna cżarownicza krow niemogła vcżarować/ ani mleka odiąć. LudWieś B3v; Lac agnis subducere, Baráńki odſadźić od owiec/ Odyąć ym mléko. Mącz 97a; KlonWor 7.

»mleko uwarzyć; warzone; z mlekiem warzyć; (u)warzony; w mleku (u)warzyć; warzony« [szyk zmienny] (1;1;1;2;5;3): mleko warzone na wiecżerzy iedz. FalZioł V 47, I 64b, III 25b, V 36v, 103; dla onych ſłow ktore napiſał Moiżeſz non coques hedum in lacte matris ſue/ niewarz Koźlęćia w mleku mátki iego. BielKron 464v, 36v; warz z mlekiem ślaz SienLek 84v, 38v, 64, 97, 102, 134.

»wabić mleko« (1): yſch wkuſlynye do ſyoſtri ſwey kachny wabila mlyeko, thak wzyąla wyorow y warzila a v warziwſchi lyala ye przed wrotha v lyudzi mowyacz LibMal 1544/86.

»mleko [u czego] wysysać« (1): Caprimulgus, Nieyáki ptak [...]/ ktory w nocy mléko v kós wyſiſa. Mącz 37b.

Wyrażenia: »biały jako mleko, bielszy niż mleko, nad mleko bielszy« (4:2:1): FalZioł II 20b, V 4v; Zaſz dźień ieſt [bie]lſſy niż mleko March2 D2v; nálezli thám zrodlá wod bárzo wiele/ kthora wodá była biała iáko mleko [tanquam lac gerebant aquam] HistAl K8; BibRadz Thren 4/7; ocży iego [Mesjasza] pięknieyſze ſą nád wino/ á zęby nád mleko bielſze. BielKron 18v; Calep 354a.

»z mlekiem kasza« (2): Iuż niedba o ſmołę náſzę Woli w Ráiu z mlekiem káſzę. MWilkHist E3, G2.

»mleko kobyle, końskie« = kumys [szyk 6:6] (11:1): FalZioł IV 10b; Cżemu mlekiem kobylim może ſie cżłowiek vpić. GlabGad H5; MiechGlab **3, 22; Mącz 156c; SienLek 59, 112v, 149; Komiz kobyle mleko/ iáko oni [Tatarzy] zową/ To tym ſobie záleye potráwę ſurową. RejZwierc 243, 242v; Hippace – Ser konsky, z mileka [!] konskiego vcziniony. Calep 483a; KmitaSpit A2v.

»słodłe mleko« (1): Lac requietum, Słódłe mlieko. Mącz 342a.

Zestawienia: »mleko kwaśne« = oxygala Mącz, Cn [szyk 2:2] (4): kwaſne mleko (ktoremu komiz rzekaią) [laudant lac presertim, komiz, i⟨d est⟩ acetosum] ieſt im [Tatarom] nachwalebniezſze [!], bowiem ich żołądkowi ieſth za lekarſtwo cżyniące purgacią. MiechGlab 22; BielKron 435; Mącz 271d; zdrowo ieść themu co biegunkę ma mięſo záięcze [...] mleko też kwáśne temu ſłuży SienLek 101v.

»słodkie mleko« = mulsum lac Mącz [szyk 1:1] (2): Przynioſł mu [wężowi] mleká ſłodkiego/ Nádrobiwſzy chlebá białego. BierEz N2v; Mącz 235d.

»(z)siadłe mleko« = densum a. gelatum a. glaciatum lac, schistum Mącz; oxygalum Cn [szyk 5:1] (6): Schistum, Siádłe mléko/ gdy ſię mléko weſpołek śiędźie á wodę od ſiebie odſádźi. Mącz 371c, 82a, 143a, 146a; Schiston lac – Mlieko z ſiadłe dlia czinienią ſerow. Calep 953a.

~ W porównaniu (1): Bo práwye yák s ſiádłe mleko ſercá ich ſtwárdzyáły LubPs bb2. ~

Szeregi: »miod i (a) mleko« (2): OrzRozm E4; Tertulian/ názywa to trádycyą Apoſtolſką iż po krzćie zárazem okrzcżonych miodem karmiono/ y mlekiem nápawano. NiemObr 75.

»siara, pirwe mleko; siara to jest mleko oddojone« [szyk 2:1] (2;1): Cżemu ſiara krowia to ieſt mleko oddoione hnet po iey ocieleniu zdrowſze ieſt nad inne GlabGad H5; Collustrum vel colustrum. Siárá Pirwe mleko po porodzeniu. Mącz 59d, 60c.

W przen (16): BibRadz Ez 25/4; Biedá wam ktorzy ſie páſiecie ná winnicy moiey [Boga]/ mleká á wełny vżywáiąc z owiecżek moich. RejPos 14; BudBib Ez 25/4, Iob 21/24.

W przeciwstawieniach: »mleko ... (mocny, posilniejszy, stateczny, twardy) pokarm (8), mocne jedło, twarde mięso, grube młoto, potrawa« (12): Yákoby máluczkim w Kryſtuſye mlekám wam dał pić/ nye pokármu. KromRozm II v2v, v2v; KuczbKat 5; Mlekiem was poiłem/ á nie potráwą [lac ... et non escam]. BudNT 1.Cor 3/2; Bo y cośćie dłużni być vcżyćielmi [...] záśię potrzebuiećie żeby was vcżono [...] y ſtáliśćie ſię (tákiemi co) potrzebuią mleká á nie mocnego iedłá [lacte et non solido cibo]. BudNT Hebr 5/12, Hebr 5/13; gdy ich [ludzi] od świętego piſmá odwodzą/ á vſtáwámi ludzkiemi (iuż nie iáko mlekiem/ ále iáko grubym młotem/ tucżą y karmią) NiemObr 91, 90; WujNT 1.Cor 3/2, Hebr 5/12; Ieſt [Pismo św.] iednym iáko mleko/ á drugim iáko twárde mięſo SkarKaz 81a, 155a.

Przen (32):
a) bibl. Na oznaczenie obfitości i dostatku wszelkich dóbr materialnych (31):
Frazy: »miod i mleko z ziemie popłyną; ziemia gdzie (a. z ktorej) płynie (a. pociecze) miod i mleko« [szyk zmienny] (1;2): zyemiá będzye krom prace káżdy pożytek dawáłá/ miod y mleko z zyemie popłyną BielKron 136v; iżem ia [Machumet] was przywiodł do zyemie obiecáney według Prorockiego piſmá/ s ktorey pociecże miod y mleko. BielKron 165v; SkarKaz 550a.

»popłynie mleko; pogorki opływać będą mlekiem« (1;1): będzie z gor kápáć ſlodkość/ z pagorkow popłynie mleko [colles fluent lacte] Leop Ioel 3/18; z gor popłynie moſzdz/ á pagorki opływáć będą mlekiem BibRadz Ioel 3/18.

Zwroty: »utuczyć brzuchy mlekiem [z czego]« = wzbogacić się (1): iżbyſcie vtucżyli brzuchy ſwoie mlekiem s tego ſtádá Páńſkiego niewinnego/ ták iáko o was Prorok powieda. RejPos 168v.

»(wy)ssać mleko« [w tym: czyje (2), z kogo (1)] = wykorzystać, czerpać zyski (3): Iż biedá wam kthorzy tylko ſiecie mleko z owiecżek moich/ á drzecie wełnę s ſtádá moiego. RejPos 123, 123v; Iáko ſthoią oni mizerni Lázárzowie v drzwi bogacżow onych/ ktorzy wyſſáli mleko ich/ á odárli wełnę ich RejZwierc 189.

Wyrażenia: »ziemia opływająca (a. ciekąca, a. obfitująca, a. płynąca, a. ktora o(s)pływa) mlekiem i miodem; ziemia płynąca miod i mleko« = terra quae fluit a. manat lacte et melle, terra lacte et melle manans Vulg; terra fluens lacte et melle PolAnt [szyk 16:1] (15;2): GroicPorz h3; á bym go wywiodł z ziemie tey do ziemie dobrey y przeſtroney/ y do tákiey ktora oſpływa mlekiem y miodem Leop Ex 3/8, 16/13, Deut 6/3; BibRadz Deut 31/20; áby [...] przywiodł [Mojżesz] gi [lud] do zyemie płynącey miod y mleko BielKron 28v, 30v, 40v; BudBib Ex 3/8, Deut 27/3, Ios 5/6, Ier 11/5, 32/22; SkarŻyw 3, 479, 483, 500.

»ziemia opływająca rzekami (a. [ktora płynie strumieńmi]) mleka i miodu« (1): w wiodłeś nas do źiemie opływáiącey práwie rzekámi mleká y miodu [in terram quae fluit rivis lactis et mellis; która płynie ſtrumieńmi mléka y miodu WujBib] Leop Num 16/14.

Szereg: »mleko i (a) miod« = lac et mel Vulg, PolAnt [szyk 15:8] (23): OrzRozm E4; iáko Moyżeſz mlekiem y miodem Izráelcżyki przyłudzáiąc CzechRozm 91v. Cf »miod i mleko z ziemie popłyną«, Wyrażenia.
b) Rozkosz, słodycz, przyjemność (1):
Szereg: »miod i mleko« (1): Miodem płyną wárgi twoie oblubienico/ miod y mleko [mel et lac] pod ięzykiem twoim BudBib Cant 4/11.
a. Mleko kobiece jako pokarm dla niemowląt (156): Ieſtliby takowe nie ſpanie przychdziło [!] Dziecięciu z niecżyſthego mleka/ kthore wyſyſa z mamki FalZioł V 42, II 3c [2 r.], IV 4d, V 15, 35v, 36 [6 r.] (27); CZemu cice roſtą na pierſiach. [...] z ktorey [krwi] ſie mleko cżyni ku pokarmu dzieczęcemu GlabGad D6, D6v, D7, D7v [3 r.], H5 [2 r.]; Boś roſkazał cżłonkom/ to ieſt pierſiam/ aby dawáły mleko vżytek pierſi [praebere lac fructui mamillarum; z pierśi mléko dawáć owocowi pierśi WujBib] Leop 4.Esdr 8/10; SienLek 80, 83, 87 [4 r.], 87 żp, 112v [2 r.], S3; GosłCast 63.

mleko czyje [= od kogo pochodzące] [w tym: ai poss (50), G sb i pron (9), pron poss (3)] (62): Trzeba też mieć wzgląd na mleko Mamki/ aby nie było ſmiade/ ſine/ żołte/ ſzare/ albo cżyrwone. FalZioł V 36, I 65c, 74b, 87a, 95b, 96d (20); Cżemu mleko niewiaſt cżarnawych zdrowſze bywa niżli białych. GlabGad H5, H5; Kto ſye niebrzydźi/ nápiy ſye mléká niewieśćiego/ co chłopcá doi/ od tego też rádá biegunká vſtawa. SienLek 102, 40, 51, 51v, 56, 65 (24); [mężna matka] iſz go więcey boiaźnią Bozą [!]/ niżli mlekiem ſwym karmiłá. SkarŻyw 208. Cf »mleko matki, matczyne«, »panieńskie, dziewice mleko«.

W połączeniu z wyrażeniem przyimkowym „w piersiach” (10): Trzeci znak z ſtrony mleka w pierſiach/ ieſtli mleko ieſt białe á ktemu gęſte FalZioł V 15; Emplaſtr też woſkowy/ mleku w pierſiach v niewiaſty z ſiadać ſie nie dopuſzcża. FalZioł IV 28c, ‡6c, I 7d, 51b, 74a, 82a (10).

W charakterystycznych połączeniach: mleko mamki, niewiast(y) (2), niewieście (41); mleko ciepłe, czyste (5), nieczyste (3), niesmaczne, niestrawne, niezdrowe (3), rzadkie, wodne (2); mleko ginie, mnoży się (2), rozcieka się, tuczy, wysycha; mleka gubienie, kwaśność, mnożenie, ossanie, zniszczenie; napić się mleka; mleko mieć (2), mnożyć (pomnażać) (10), przyciągać, psuć, ssący, zmieszać; mlekiem mazać, obetkany, zastrzyka(wa)ć (2); z mlekiem pić, rozpuścić (rozpuszczony) (2), zmieszać (zmieszany) (6); w mleku maczać, rozpuścić.

Frazy: »mleko płynie« (2): mleko v niey [v niewiasty] z pierſi naciſnionych płynie FalZioł V 17d; GlabGad D7.

»mleko (w cycach a. w piersiach) się zsiada, stwardnieje« (3:1): Syrzyſko iego [lwa] niewiaſtam na czycze przykładać gdy ſie mleko w nich z ſiada. FalZioł IV 12a, I 82a, V 87v; Ná bolenie záś cyckow y opuchlinie [!]/ ty lekárſtwá maſz/ á zwłaſzczá gdy wnich mleko stwárdnieie SienLek 86.

Zwroty: »mlekiem karmić, karmić się« = alere ubere, dare mammam a. uberem, mammam in rumen immittere, immulgere lac, irrumare, nutrire lacte Cn [szyk zmienny] (5:2): tzo wſſytek ſwiat rządzi/ kármiątz ſie malym pokarmem cżyſtym panieńſkim mlekiem. OpecŻyw 20v, 147v, 161; aby ta nachądoznyeyſza panna naczyſthſzym panyenſkym mlekyem ſwego ſyna cryſtuſa karmyla PatKaz III 91v; SkarŻyw 208 [2 r.]; WujNT Hebr 5/13.

[»odchować od mleka«: Zoſtáłá tedy w domu niewiáſtá/ y chowáłá ſyná ſwego/ thák długo áż go odchowáłá od mleká [donec amoveret eum a lacte; odſádźiłá od mléká WujBib] Leop 1.Reg 1/24 [23] (Linde).]

»mleko odjąć (a. odejmować)« (3): gdy by plaſtrem ſtego ziela obłożył pierſi białey głowie tedy iey mleko odeymie. FalZioł I 34d, *2, I 91c.

»odsadzać, ostawiać od mleka« (2): Ablacto, Oſtáwiam/ odſádzam od mlieká. Mącz 181b.

»mlekiem (wy)chować, wychowany« (2:4): a panyenſkym mlekyem y pylnoſzczyą bądzye uychouan bog y człouyek PatKaz II 57v; PatKaz III 91v; FalZioł V 35v; Bog ták ſpráwił/ aby [Mojżesz] matki ſwey mlekiem wychowány był SkarŻyw 478, 478 marg; Homogalactos – Iednim mlekiem wichowany. Calep 486b.

»mleko wysysać, ssać« [szyk zmienny] (2:1): aby mleko ktore dziecię zſie: było dobre FalZioł V 43; Emulgeo, Wydayam/ Wyſiſam mlieko. Mącz 235c, 120c.

Wyrażenia: »mleko (własnej) matki, matczyne« [szyk 4:2]: Bo mleko właſney matki: przyrodzeniu niemowiątku: barzo ſłuży FalZioł V 35v; gdyby matcżyne mleko było nieiako cierpkie á przykre/ tedi natſzcżo nigdy nie ma dziecięciu pokarmu dawać. FalZioł V 36, V 35v, 37; SkarŻyw 478 [2 r.].

»panieńskie, (naświętszej) dziewice mleko« [szyk 5:1] (5:1): OpecŻyw 20v, 147v, 161; PatKaz II 57v; PatKaz III 91v; iżby mi nie mogli zaſzkodzić na duſzy ani na ciele [...] przez naſwiętſzey dziewicze mleko kthorem cie napawała y dogiła TarDuch D6.

Zestawienie: »mleko (w piersiach) z siadłe« [przy stanie zapalnym gruczołów mlecznych] [szyk 4:2] (6): kwiatki ſzafranu ogrodnego w winie warzone/ mleko wpierſiach białym głowam s ſiadłe roſpuſzcża. FalZioł I 33d, ‡5f, I 47b, II 8c, V 87v, 88.
W przen (11):

W przeciwstawieniu: »mleko ... potrawa męska« (1): mow doſyć mi ná ſtarego zakonu świętych żywotách: iákoby rzekł [...] záwżdy mleko z ſáć wolę/ á potraw męſkich nigdy nieſkuſzę. SkarŻyw A5.

Zwroty: »piersi mlekiem napełniać« (1): zmieſzawſzy gi [krzyształ] z miodem/ pierſi niewieſcie mlekiem napełnia. FalZioł IV 51c.

»z mlekiem (macierzyńskim a. macierzynym) napi(ja)ć (a. opić) się; z mlekiem mamczynem się nassać« = przyswajać sobie od najwcześniejszych lat (4;1): GliczKsiąż D4; Cum lacte nutricis errorem suxisse videtur, Zda ſie że ſie weſpołek s mlekiem błędu tego nápił. Mącz 428a; SienLek 14v; cżego [jakich obyczajów] ſię z mlekiem iákoby mámcżynem náſáły [quae cum lacte nutricis quasi suxerunt] tego ſię przez wſzytek cżás żywotá ſwego będą trzymáć. ModrzBaz 12; że ſię onych filozowſkich regułek y terminow/ práwie z mlekiem máćierzynſkim/ ták opili/ że ſię z nich wyſzumáć nie mogą CzechEp 9.

»z mlekiem się prawie nauczyć« = od najwcześniejszych lat przyswoić sobie (1): Iáko tho trudna ieſt rzecż [...] tego ſie oducżyć mowić cżegoſmy ſie z mlekiem práwie mowić od Antychriſtá náucżyli. CzechRozm 34v.

»w mleku podawać« = uczyć od niemowlęcych lat (1): Mnieć grzéch ieſzcze w mléku mátká podawáłá. KochPs 76.

Wyrażenie: »odsadzony (a. ostawiony) od mleka« (2): komu to vcżyni [Bóg] żeby zrozumiał co ſlyſzał? Oſtáwione od mleká/ oderwáne od pierśi [ablactatos a lacte, avulsos ab uberibus; oſtáwionym od mléká/ odſádzonym od pierśi (marg) (iáko dźiećiam, trzebá im dawáć) roſkazánie po roſkazániu, wirſz po wirſzu, trochę tám, trochę ſám. H. (–) WujBib]. Leop Is 28/9; KuczbKat 270.
Przen: Nauka Kościoła (8): KuczbKat 130; ZLożywſzy tedy wſzeláką złość/ y wſzeláką zdrádę/ y obłudnośći/ y zázdrośći [...] iáko dopiero národzone dźiateczki/ roſtropni bez zdrády mleká pożądayćie [sicut modo geniti infantes, rationabile sine dolo lac concupiscite]: ábyśćie w nim vrośli ku zbáwieniu WujNT 1.Petr 2/2, s. 583 marg, 799 marg, Zzzzz2v.
Zwrot: »mleko ewanjelijej świętej ssać« (1): wſzytcy ſię do Mátki ſwey do Kośćiołá Rzymſkiego [...] przyználi á tę ſtárą Mátkę ſwoię/ v ktorey mleko Ewánieliey S. zſali/ vcżćili. SkarJedn 326.
Wyrażenie: »mleko chrystyjańskie« (1): Ich Mość Xięża [...] też y mleká Chriſtyáńſkiego/ to ieſt/ pocżątkow náuk zbáwiennych/ vżycżyć im [ludziom] niechcą NiemObr 91.
Szereg: »mleko, to jest początki chrystyjańskich nauk« (1): gániąc tych ktorzy mlekiem/ to ieſt/ około pocżątkow Chriſtyáńſkich náuk/ dáley nie poſtępuiąc/ tylko ſię báwią. NiemObr 90.
2. Podpuszczka, enzym występujący w żołądku młodego cielęcia, powodujący ścinanie się mleka, także każdy środek, służący do szybkiego ścinania się mleka (4):
Zestawienie: »zsiadłe mleko« (1): Syrzyſko albo z ſiadłe mleko Owcże napreciw [!] wſzytkim złym trucinam pomaga FalZioł IV 2b; [SienHerb L3#].
Szeregi: [»podpuszczadło i mleko zsiadłe«: podpuſzcżádło/ y mleko zśiádle w młodego źwierzęćiá/ álbo bydlęćiá żołądku Serzyſkiem lekárze zową Coagulum. Káſzrenen. SienHerb L3#.]

»syrzysko albo (zsiadłe) mleko« (4): Syrzyſko albo mleko wſzytkim trucinam y iadom być nieda FalZioł IV 2b, IV 2b, 8b, d.

3. bot. Biaława ciecz zawarta w tkankach lub nasionach roślin (36): Wſzytki rodzaie tego ziela Titimallu mleko s ſiebie wypuſzcża FalZioł I 146d; [turbit] ieſt korzeń gładki, rowny, mleko w ſobie maiączy FalZioł I 148d; kwiat iego [powoju] ieſt biały á mlekho w ſobie ma FalZioł I 153d, I 33a, 42c, 43b, 79a [2 r.], 146b (12); SienLek 64.

W połączeniu z nazwą rośliny lub przymiotnikiem od tej nazwy [w tym: G sb (6), „z”+ G sb (3), ai poss (13)] (22): Też mleko wyſokiego mlecżu na bielmo puſzcżane/ bielmo ſpądza. FalZioł V 78, I 41c, 42c, V 73, 80 [2 r.], 85v; Cyemnym oczom ſłuży mleko z ſałaty/ álbo łáktuki z mlekiem niewieśćim ná poły SienLek 65; vtłucz tho miáłko/ á mlékiem romanowym roſtwórz á ná guz przyłóż SienLek 129, 91, 129. Cf »makowe mleko«, »migdałowe mleko«.

Wyrażenia: »makowe mleko« [szyk 4:1] (5): [na spanie] káſzę z owśiáney mąki á z mákowego mleká iedzą SienLek 56v; ieſliby ią ograżáło/ thedy ma ieść łocygę/ krowi mlecz [...] wárząc z mákowym mlekiem/ álbo z migdałowym. SienLek 118, 29v, 54 [2 r.].

»migdałowe mleko« = caretum BartBydg [szyk 5:1] (6): BartBydg 22b; Na czyrwoną niemocz. Vcżyń Migdałowe mleko á zagrzey ie/ wſyp k themu Gałganu tłucżonego FalZioł V 92, III 42a, b; Ieść krowi mlecż/ Borak/ Miodunki/ ćwikłę/ łocygę z migdałowym mlekiem warzoną: á to tedy/ kiedyby go ograżáło. SienLek 40, 118.

a. Roztwór wodny mleka roślinnego (2): Siemię konopne zwierćiawſzy z wodą mleko wyćiśni SienLek 74, 145.
4. Gęsty, kleisty wywar z kaszy lub ziarn zbożowych, kleik (1): Cremor, [...] Też mleko albo klei z rozwárzenia pſzenice/ álbo yęczmieniá. Mącz 68a.
5. zool. Nasienie czyli sperma ryb; wydzielina układu rozrodczego samca (1):
Wyrażenie: »mleko rybie« (1): Mleko ribie/ y Ikri/ y wſzitki wnętrznoſci, nie zdrowo ieſt ieſć. FalZioł V 64.
6. [Zestawienie: »mleko dziewicze, dziewice« = środek kosmetyczny: Ná wſzelkie zmázy płći [...] Weźmi Miery tłucżoney [...] wypal wodkę [...] wleyże w nię tyle mleká Dźiewicżego podług wági [...] Ale mleko dźiewicże ták cżynią/ Weźmi śrebrney piány/ á warz ią w ocćie [...] wley nieco oleyku waynſztynowego/ á wnet ſie ſtánie iáko mleko. SienHerb 513b; Dźiewice mleko. SienHerb D3#.]
7. Zestawienie w funkcji nazwy botanicznej: »wilcze mleko« = Euphorbia L.; wilczomlecz; roślina roczna lub bylina z rodziny wilczomleczowatych (Euphorbiaceae); esula Mymer1, Mącz; tithymalus Mącz, Cn; caryitis, characias, cyparissia Mącz (6): Mymer1 18; Tithymalus, latine lactuca marina et herba iactaria, vel ut alii volunt, Wolffsmilch po niemiecku/ Wilcze mleko ziele. Mącz 456c, 39d, 51a, 76c, 108c.

Synonimy: 2. podpuszczadło, syrzysko; 3., 5. mlecz.

Cf BIAŁOMLECZNY, MLEKOLICZNY, MLEKOPŁYNNY

TZ