[zaloguj się]
[pdf]

MLECZ (59) sb m

e pochylone.

Fleksja
sg pl
N mlécz mlécze
G mléczu
D mléczowi
A mlécz
I mlécz(e)m
L mléczu

sg N mlécz (20). ◊ G mléczu (28). ◊ D mléczowi (1). ◊ A mlécz (5). ◊ I mlécz(e)m (4). ◊ L mléczu (1). ◊ [pl N mlécze.]

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. bot. Sonchus sp. L. a. Cichorium intybus L.; mlecz a. cykoria podróżnik, rośliny z rodziny złożonych (Compositae); cichoreum agreste, sonchus Cn (28):
Zestawienia: [»mlecz gładki«: GDźie ma káżdy wiedźiéć [...] że té ſłowá/ Intibus, Cicoreum, Seris, v Gręków iedno zá drugie kładą/ ták iż wielką trudność czynią ná polſczyznę/ bo my inſzé źiele mamy Podróżnik/ inſzé Mlécz głádki/ inſzé oſtry UrzędowHerb 95b, 129.]

»swojski mlecz« (1):

~ Wyrażenie: »wodka swojskiego mleczu« (1): wodka ſwoyſkiego mlecżu ieſth ſiłnego doſwiadcżenia w żołtey niemoczy pić FalZioł V 83v. ~

»wysoki mlecz« [szyk 17:10] (27): gdi gi [jeleni język] vwarziſz w winie zmlecżem wyſokim/ żołtą niemocz vzdrawia. FalZioł I 135d, I 13c, 14b, 15b, 23c, 26a (15); [Mlecż wyſoki/ Endiuia, Meyendiſtel. SienHerb 53a, E#].

~ Wyrażenia: »mleko wysokiego mleczu« (1): mleko wyſokiego mlecżu na bielmo puſzcżane/ bielmo ſpądza. FalZioł V 78.

»nasienie mleczu wysokiego« [szyk 1:1] (2): á gdy [...] przycżyniſz mąkhi z naſienia lnianego/ z naſieniem wyſokiego mlecżu/ będzie lepiey FalZioł III 17c, I 3b.

»sok wysokiego mleczu« [szyk 2:1] (3): ſok thego Mlecżu wyſokiego przyłożony na ony kroſthi/ wyſuſza ſnich ogień FalZioł I 43b, I 32a, III 6a.

»wodka (z) wysokiego mleczu« (6): Wodka mlecżu wyſokiego ma mocz oddalać gorączoſć wątrobną FalZioł II 2c, I 14b, 23c, 45b, 134c, II 17d. ~

2. bot. Sonchus sp. L.; mlecz, roślina jednoroczna lub bylina z rodziny złożonych (Compositae), przeważnie chwast polny, ogrodowy lub łąkowy; sonchus Calep, Cn (12): SienLek X2v; Sonchos – Mliecz. Calep 991b.
Zestawienie: »krowi mlecz« = sonchus levis altera Cn [szyk 5:2] (7): Ieść krowi mlecz/ Borak/ Miodunki [...] á to tedy/ kiedyby go ograżáło. SienLek 40, 76, 96, 118, 140v, X2v, X3; [Krowi mlecż/ Sonchus leuis altera. Weiſz Genſzdiſtel SienHerb K2 #v, E#].
a. bot. Sonchus asper (L.) Hill.; mlecz kolczasty, chwast roczny z rodziny złożonych (Compositae); sonchus asper Cn (3):
Zestawienia: [»mlecz ostry«: Drugi [mlecz wysoki] polny Sonchus, ten téż dwoiáki. Mlécz oſtry, máiący ná ſobie iákoby igły, zową Seris, Sonchus, Taraxacon. UrzędowHerb 129, 95b.]

»wysoki mlecz« [szyk 2:1] (3): Wyſoki mlécz/ Sonchus aſperus, Gensdiſztel SienLek 223v, X3.

~ Wyrażenie: »wysoki mlecz leśny« (1): Wyſoki mlécz [errata dodaje: leśny]/ Sonchus aſperus. Gens diſtel. SienLek 203. ~

b. [bot. Sonchus oleraceus L.; mlecz zwyczajny, roślina roczna z rodziny złożonych (Compositae), chwast ogrodowy:
Zestawienie: »mlecz ogrodny«: rozmęć we trzech vncyách wodki/ Mlecżu ogrodnego álbo w ſzcżawiowey SienHerb 540b.
~ Wyrażenia: »mlecz ogrodny biały«: Mlecż ogrodny biały/ Sonchus levis maior. Haſenſtrauch Haſenkl SienHerb K3 #v, E#.

»mlecz ogrodny czarny«: Mlecż ogrodny cżarny/ Sonchus aſpera. Genſzdiſtel SienHerb K3 #v, E#.

»wodka mleczu ogrodnego« cf »mlecz ogrodny«.] ~

3. bot. Cichorium endivia L.; cykoria endywia, szczerbak wielki; roślina roczna lub dwuletnia z rodziny złożonych (Compositae) pochodzenia śródziemnomorskiego, uprawiana w ogrodach na jarzynę lub sałatę; endivia Cn (11): Endiuia. Mlecz. [Mlecż wyſoki SienHerb 53a]. Maijdieſtel. [...] ieſt rozlicżney moczy ziełony [!] Mlecż/ ale ſuchy nicz nieieſt. FalZioł I 42d, *8, I 2c, 3d, 42d [2 r.], 43b (10).
Zestawienia: [»biały mlecz«: Latifolium. Latioribus foliis ſimilibus Lactucę, eſt Endiuia Bianca. Biały Mlécż. UrzędowHerb 96.]

»wysoki mlecz« = intubus Mącz, Cn (1): Intubus [...] sive Intyba [...] sive Intubum, herba est ex cichorium genere. Nos ab Intybo corrupto vocamus Endiviam, Wyſoki mliecz. Mącz 173c.

~ [Wyrażenia: »mlecz wysoki domowy«: ENDIVIA, INTIBVS HORTENSIS, SERIS. Mlécz Wyſoki. [...] vkażem różność tego ſłowá Endiuia Mléczu wyſokiégo, bo rozmáité ſą Mlécze wyſokié, [...] Ieden Mlécz wyſoki domowy, Endiuia, á ten záś dwoiáki. Mlécz wyſoki z modrym kwiátem, Endiuia Bianca. Mlécz wyſoki ogrodny z żółtym kwiátem, Intibus. Drugi polny Sonchus ten téż dwoiáki. UrzędowHerb 129, 130, a [2 r.], b.

»mlecz wysoki ogrodny«: UrzędowHerb 95b, 129. Cf »mlecz wysoki domowy«.

»mlecz wysoki polny«: UrzędowHerb 129. Cf »mlecz wysoki domowy«.] ~

4. bot. Euphorbia L.; wilczomlecz; roślina roczna lub bylina z rodziny wilczomleczowatych (Euphorbiaceae); carduus Murm; myrsinites, tithymalus Cn (4):
Zestawienie: »wilczy mlecz« (1): Carduus. Diſtel Wilczy mlyecz Murm 115.
~ [Wyrażenie: »mlecz wilczy wielki«: Mlecż wilcży wielki. SienHerb E#.] ~
a. bot. Euphorbia esula L.; wilczomlecz lancetowaty, bylina z rodziny wilczomleczowatych (Euphorbiaceae), pospolita na polach i zboczach; esula Calep; esula maior, esula minor, tithymalus Cn (3):
Zestawienia: »psi mlecz« (1): to ieſt pſi mlecz, ſoſnka mnieyſza y więtſza [...] Rzecży poſpolite: ktore lekko cżyſcią. FalZioł V 106v.

»mlecz świni« (2): Clema – Soſnka, mlecz ſzwiny. Herba est tithymali generibus assignata, Cyparissiae non absimilis, que Dioscoridi Pityusa, officinis Esula dicitur. Calep 205b, 374a.

5. bot. Taraxacum officinale Web.; mniszek pospolity, bylina z rodziny złożonych (Compositae); caput monachi, dens leonis, rostrum porcinum, seris Cn (2):
Zestawienie: »świni mlecz« (2): [Mlecż świni/ Pyſk świni/ Zábikwiát/ Roſtrum porcinum, Dens Leonis, Caput monachi. Pfalen Rhrlen SienHerb K3 #v; UrzędowHerb 96. Cf ROSTRVM PORCInum, Dens Leonis, Caput Monachi. Mnich, Rádiki, Pápáwá. UrzędowHerb 268b.]
~ Wyrażenia: »nasienie świniego mleczu« (1): vwarz naſienie lactucżane/ citrulli/ [...] kurzey nogi, ſwiniego mlecżu FalZioł I 25c.

»sok świniego mleczu« (1): korzenie opichowe vwarzone [...] w ſoku polney ruty y w ſoku ſwiniego mlecżu [...] to piy dla opuchliny FalZioł I 8c. ~

6. [bot. Zestawienie: »kozi mlecz« = Chondrilla juncea L. (Rost); chondrilla sztywna, roślina dwuletnia lub bylina z rodziny złożonych (Compositae); chondrillon Cn: Mlecż Koźi SienHerb E#; Koźimlecż ieſt troiáki v nas/ co go Mátthiolus Chondrilla zowie SienHerb K2#.] [Kwestia identyfikacji różnych gatunków rośliny nazwanej mlecz jest b. skomplikowana, gdyż dawniej nazywano mleczem wiele roślin przeważnie z rodziny złożonych (Compositae) podobnych do siebie i nie rozróżniano nie tylko pokrewnych gatunków, ale nawet różnych rodzajów. Wspólną ich cechą była obecność tzw. soku mlecznego.]
7. zool. Mlecz, nasienie czyli sperma ryb; wydzielina układu rozrodczego samca; lactes Cn (1): Takież [jak ptacy] y riby nie maią mleka. Bowiem w nich ieſt inſza ſprawa przyrodzenia [...] tak iż ſamci miedzi nimi mlecz wypuſzcżaią, á ſamice ikry. GlabGad H5v.
8. Mleko; tu w przen (1):
Fraza: »[komu] mlecz na gębie« = jest młody, niedorosły (1): nye tylko iż ſámi rodzicowye by pánowye ſie ſſerzą/ ále też y timiſz piorkámi ſyny ſwe obtykáyą/ práwye pokąd im mlecż yeſſcże ná gębye GliczKsiąż F2v.

Synonimy: 1. cykorea, podrożnik; 3. endywija; 4.a. sosnka, »sosnka mniejsza i większa«; 5. mnich, pępawa, »świni pysk«.

AKtt