Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: GARNĄĆ

Następne hasło: (GARNCARCZYK) »

GARNĄĆ SIĘ (51) vb impf

sie (28), się (23).

a jasne.

Fleksja

indicativus
inf	garnąć się
praes
	sg	pl
1	garnę się	garni(e)m się
3	garnie się	garną się

praet
	sg		pl
1	m	-m się garnął	m pers
3	m	garnął się	m pers	garnęli się
3	n		subst	garnęły się

fut
	sg
3	m	będzie się garnął, będzie się garnąć
3	n	będzie się garnęło

imperativus
	sg
3	niechaj się garnie

conditionalis
	sg		pl
3	m	by się garnął	m pers	by się garnęli

inf garnąć się (5). ◊ praes 1 sg garnę się (3). ◊ 3 sg garnie się (16). ◊ 1 pl garni(e)m się (1). ◊ 3 pl garną się (7). ◊ praet 1 sg m -m się garnął (1). ◊ 3 sg m garnął się (1). ◊ 3 pl m pers garnęli się (3). subst garnęły się (1). ◊ fut 3 sg m będzie się garnął (2), będzie się garnąć (1) ModrzBaz (2 : 1). n będzie się garnęło (1). ◊ imp 3 sg niechaj się garnie (1). ◊ con 3 sg m by się garnął (1). ◊ 3 pl m pers by się garnęli (5). ◊ part praes aet garnąc się (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (jeden z tych samych przykładów) – XVII w.

Znaczenia

1. Iść, dążyć gdzieś (14)
- Przen: Spadać, walić się, przygniatać (o nieszczęściu) (9)
2. Starać się być przy kim, skupiać się przy kim; chronić się u kogoś (17)
3. Starać się usilnie o coś, dążyć do czegoś (20)

1. Iść, dążyć gdzieś (14):

garnąć się od kogo ku komu (1): Potym Iezus námileyſſy garnął ſie od one^g° ſtartza ku matuchnie rącżki ſciągaiątz. OpecŻyw 26.

W przen (4): KRiſtus ſie przy każdego/ kto z iego oweżarnie/ Ná inſze ſie páſtwiſká/ po ſwey woli gárnie. RejZwierz 108.

garnąć się do czego (1): Máłoli odmian/ nieſtátku/ y boiázni/ w tákim ſzcżęśćiu/ do ktorego przez ták trudną drogę idziem: á przez wielkie niebezpiecżnośći do więtſzych ſię gárniem. SkarŻyw 76.

garnąć się na co (1): ábyſmy gorę onę z ktorey ſzátan kroleſtwá świátá tego vkázował [..,] z tą gorą/ ná ktorey P. IEZVS kroleſtwo ſwoie niebieſkie vkazał/ przyrownáli/ á dobre obieránie vczynili/ támtą ſzátáńſką gárdząc/ y oney ſię ſtrzegąc/ á ná tę Chryſtuſowę gárnąc ſię y ciſnąc. SkarKaz 117a.

garnąć się za kim (1): Iuż tą wiara iako raczy Niechay ſwoie drogę baczy. A za drugiemi ſię gąrnie RejKup e3.

Przen: Spadać, walić się, przygniatać (o nieszczęściu) (9): Ale iáko támże wnet vżył tego z męką/ Ze mu y ręká vſchłá/ y ſam zginął márnie/ Tákci ſie Pánſka wola dawno ſrodze gárnie. RejWiz 183.

garnąć się około czego (1): Snadź ſie ze wſząd nieſzcżęſcie/ około mnię garnie RejJóz B2.

garnąć się k komu (1): Straciłem miłego ſina [...] marnie A teraz ſie zaſię znowu wſzytko złe k nam garnie RejJóz L8.

garnąć się na kogo (3): Ze wſſąd ſie ná myę gárnye okrutne zginyenye. LubPs F2; Wybaw mię z nienawidzących/ á s tych głębokości/ Aby myę nye zánurzyły tych wod nawáłności/ Abych nye wpadł w ty odchłani co ſie ná mię gárną LubPs Q; Pośmiech ſię zewſząd ná mię/ Pánie/ gárnie GrabowSet Tv.

garnąć się za kim (3): Iuż Więc wſzytki trudności zá tą ſpráwą márną/ Zewſzech ſtron zá nędznikiem by pcżoły ſie gárną. Iuż zá nim burdy/ trwogi/ rozlicżne przygody RejWiz 136v, 191v; Wſzák wieſz że zá niecnotą/ wſzytko ſie złe gárnie. RejZwierz 44v.

2. Starać się być przy kim, skupiać się przy kim; chronić się u kogoś [w tym: w odniesieniu do Boga (6)] (17):

garnąć się do kogo, do czego (10): do ktore^go ſie wſzitci garną ten dobrze ſprawuie lud BielŻyw 52, 57; bo káżda rzecż do podobney ſobie rzecży/ s przyrodzenia iákoby/ rádá ſie gárnie. GórnDworz Mv; PIęknie ci Gárnyſzowie do ludzi ſie gárną/ Odrzucili ná ſtronę precż obłudnośc márną PaprPan E3v; W tym fráſunku ią przedśię gárnę ſye do ciebie/ A ty mię/ pánie/ przyymi do śiebie. KochPs 100; CzechEp 62; Pierwſzych czáſow ludźie obczy do was ſię gárnęli teraz nieſłychác/ żeby kto chciał bydź w wáſzey opiece. GórnRozm Kv; LatHar 210, 653; Wielki znák przyſzłe^go żywotá w młodych/ iż będą dobremi [...] gdy nie do młodych ále do ſtátecznych ſię y ſtárych gárną SkarKaz 42b.

garnąć się ku komu (6): RejKup Qv; Ale gdy ſye knim ludźye gárnąć poczęli/ zaźrząc im tego Luter/ yął ſye im przećiwić. KromRozm I K3; KromRozm II q; RejPos A2v, 273v; Ieſzczem w pieluchach gárnął ſye ku tobie/ Y obrałem cię Bogiem wiecznym ſobie. KochPs 30.

garnąć się pod kogo (1): Ktorą gdy ſłużebni Atilewi ſcigali tedy iey dzieci zlęknąwſzi ſie pod matkę ſie garnęłi MiechGlab 55.

3. Starać się usilnie o coś, dążyć do czegoś; conari, contendere Modrz, Cn; studere Modrz; petere Cn (20): LIwius Házdrubalá/ gdy poráźił márnie/ Iáko záwżdy w pogonią/ wnet ſie każdy gárnie. Ten ludzi záhámował/ áby nie gonili RejZwierz 42.

garnąć się do czego (14): Abowyem małżeńſtwo wſſelákyego grzeſſenya á zwłaſſcżá nyerządney miłosci y żądzey/ yeſt napewnyeyſſy port á przyſtęp/ do ktorego ſie káżdy táki gárnie/ kthory Bogu dobrze ſlużyc chce, GliczKsiąż Pv; Snadź to ieſzcże po przodkach iego cnych poználi/ Ze ſie záwſze gárnęli ták do dobrey ſławy PaprPan Bb2; Ale v nas gdźie máło nie wſzytkie vrzędy Duchowne y świetſkie dożywotne ſą/ niewiem áby miáło być iákie mieyſce zoſtáwiono tákowym do vrzędow chćiwym/ ktorziby ſię do vrzędow gárnęli [qui inferant se ipsi ad honores] ModrzBaz 43; Bo rzadki ſię będźie gárnął do cnoty/ gdy vyrzy/ bogáctwá w więtſzey cżći y wadze być ModrzBaz 44v; niech ſię ſtára/ áby ſię na drugiem [stopniu] zoſtał: á to twarzą/ poſtáwą y mową dáwáć znáć/ że onego vcżynku żáłuie/ y do tego ſię gárnie/ że z onym obráżonym záśię w miłośći mieſzkác prágnie. ModrzBaz 65v, 9v, 42v, 103v, 133v; ZawJeft 24; SarnStat 155. Cf Ze zdaniem celowym.

garnąć się ku czemu (2): GórnDworz H2; Lecż ktorzi ſię z ich pánowánia wybili [...] ſtáráiąc ſię o to/ áby máiąc wodze^m cnotę/ gárnęli ſię k doſtoieńſtwam/ o tych będźiem rozumieć/ że ći [...] wielkimi ludźmi być mogą. ModrzBaz 40.

cum inf (1): á wſzákże ieſliże ono [serce] ktemu będźie ták wielkich rzecży miáło vmieiętność [...] bez pochyby więtſzą vfnośćią będźie ſię gárnęło bronić ſwoich [maiore haud dubie fiducia aggredietur suos tueri] á dáwáć odpor nieprzyiaćielowi. ModrzBaz 116.

Ze zdaniem celowym [do tego aby (2), żeby (1)] (3): á ieſli śię do tego będźie mocnie gárnął [conantem] áby tego naywyżſzego ſtopniá doſtąpił/ á niedoſtąpi/ przedśię mu to będźie vcżćiwa rzecż ná niżſzych zoſtáć. ModrzBaz 9v, 74v, 106v.

W charakterystycznych połączeniach: garnąć się do chwały, do cnoty (2), ku cnocie, do dobrej sławy, k dostojeństwam, do sprawiedliwości, do urzędow (2).

W przen [do czego] (2): Vciecż ſie do rozumu á nie kwáp ſie márnie/ Gdyż widziſz iż twa złá myſl do złego ſie gárnie. RejWiz 134v; CzechEp 358.

[[W rymie: się garnie – marnie (10), się garną – marną (3)].

Formacje współrdzenne: ogarnąć się, pogarnąć się, rozgarnąć się, wgarnąć się, wygarnąć się, zgarnąć się.

Cf GARNĄCY SIĘ