Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: GASNĄCY

Następne hasło: GASTRZYCA »

GASNĄĆ (54) vb impf

gasnąć (51), gaść (1) gasnąć a. gaść (2); gaść RybGęśli.

a jasne.

Fleksja

indicativus
inf	gasnąć
praes
	sg	pl
1		gaśni(e)m
3	gaśnie	gasną

praet
	sg
3	f	gasła

fut
	sg
3	m	gaść będzie

imperativus
	sg
2	gaśni
3	niechåj gaśnie

conditionalis
	pl
3	subst	by gasły

inf gasnąć (2). ◊ praes 3 sg gaśnie (35). ◊ 1 pl gaśni(e)m (1). ◊ 3 pl gasną (11). ◊ praet 3 sg f gasła (1). ◊ fut 3 sg m gaść będzie (1). ◊ imp 2 sg gaśni (1). ◊ 3 sg niechåj gaśnie (1). ◊ con 3 pl subst by gasły (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (dwa z tych samych przykładów) – XVIII w.

Znaczenia

1. Przestawać się palić, płonąć, świecić (53)
- Przen (17)
  - a) Przestawać istnieć, zanikać, słabnąć (10)
  - b) Tracić na wartości w porównaniu z czym (1)
  - c) Tracić zapał (1)
  - d) Tracić siły żywotne; umierać (5)
- a. O słońcu, zorzy itp.: ciemnieć, tracić blask; zachodzić (17)
2. Lasować się (o wapnie) (1)

1. Przestawać się palić, płonąć, świecić; exstingui, interstingui, stingui Cn (53): A gdy będzie dzierżan nad ogniem płomieniem goraiączym, tedy dla nie^go płomień gaſnie. FalZioł IV 59d; niſzby [...] miáł pość do piekła wogień nieugaſzony gdźie robák ich nieümierá i ogień niegaśnie [ignis non extinguitur] MurzNT Mar 9/43 [idem (5)] Mar 9/45, 47; Leop Mar 9/43, 45, 47; Gdy niemáſz drew gáśnie ogień BudBib Prov 26/20; GrabowSet F3; WujNT Matth 25/8, Mar 9/43[44], 45[46], 47[48].

gasnąć od czego (1): dziwney ieſt włoſnoſci [wapno] á to iż inſze rzecży od wody gaſną, á wapno więczey gore kiedy wodą będzie zmacżano FalZioł III 36d.

gasnąć w czym (2): Szkocia [...] ma złotho/ ſrebro/ żywe ſrebro/ żelázo moſiąc/ gágátki ktore w wodzie goráią á w oleiu gáſną. BielKron 277; Kłádą drudzy knoty zápalone/ y zoſtáwi tám ieden/ drugi ſobie bierze/ ále tho omyla/ bo w wilkośći gáśnie. BielSpr 63.

W charakterystycznych połączeniach: gaśnie lampa, ogień (11), płomień.

W przen (3): muſiáłyby/ gáſnąć/ wielkie ognie/ ktore ſię palą vſtáwitznie brzuchowi Bogu wáſzemu/ wkuchniach wáſzych. KrowObr 77; Tylo iſkierki/ [...] cnot dobrych dáie nam náturá: ktore ieſli ſię nie poddymáią/ gáſną SkarKaz 420b; SiebRozmyśl [M]v.

Przen (17):

a) Przestawać istnieć, zanikać, słabnąć (10): Lecż się ná tym omylił/ zwodnik widźim iáſnie Bo ten Bábilon iego/ y z náuką gaśnie. GrzegŚm ktv; Prácowałem krzycżąc/ przeto omieniáło/ Gárdło me: á duſzy mieśce nie zoſtáło [...]/ A práwie iey gáśnie władza oſtátecżna. GrabowSet O4, H2; LatHar 643; gdy iuż w náſzey Polſzcże iáko nowe ſtroie/ ták nowe wiáry ſáme przez śię gáſną. PowodPr 46.

gasnąć w kim (2): PRzyſzliſmy ná ty nieſzcżęſne a ſnadź iuż oſtáteċżne cżáſy/ ktorych y miłość w ludźiach gáśnie/ y Wiárá vſtawa KuczbKat a2; SkarŻyw 516.

W przeciwstawieniach: »gasnąć ... krzewić się, wzniecić« (2): wiará prawdziwa/ ktorą był Bog [...] tu v nas w Sarmácyi niedawno wzniećił/ y od zabobonow Antychriſtowych niepomału ocżyśćił/ záś znowu gáśnie. BudNT przedm a3v; y iużeſmy do tych czáſow przyſzli/ w ktore [...] miłość Boża ſrodze gáſnąć/ á niepráwość rozliczna rozmáićie ſię krzewić miáłá LatHar +6.

W charakterystycznych połączeniach: gaśnie miłość (3), myśl, wiara, władza.

Szereg: »ginąć i gasnąć« (1): y oná ſzcżyrość we wſzytkich rzecżach [...] ginie zá tym/ y gáſnie nie bez ochyzdy temu/ ktho ią tłumi. GórnDworz E8v.

b) Tracić na wartości w porównaniu z czym [przy czym] (1): Perły/ á złoto/ y drogie kámięnié/ Vbior téy zacnéy pánny/ y odźienié: Ale przy twarzy gáſnie vbior złoty KochPs 68.

c) Tracić zapał [w czym] (1): Iedno wwierze nye niegaſny RejKup Iv.

d) Tracić siły żywotne; umierać (5): gáſną we mnie śiły/ Oczy y ty ſwé świátło ſtráćiły. KochPs 56; Na mię płácż gośćinnym práwem przyſzedł/ bo tu iáśnie Zacny Pòétá gáśnie. KlonŻal Cv; To iuż wſkok gáśniem Pánie/ chodząc vmieramy GrabowSet Ev, E4v, Ov.

a. O słońcu, zorzy itp.: ciemnieć, tracić blask; zachodzić (17): Kożę tedy ogniſtą/ y iéy drobné plemię [...] pod źiemię Kozorożec podáie. inſzé członki iego Gáſną na piérwſzym wſchodźie Strzelcá wyćiągłégo. KochPhaen 23, 14, 20, 22; Poki Słońce w świát świeći/ á Mieśiąc gáść będźie/ Znáć Afrowe gry będą RybGęśli B3.

W przeciwstawieniach: »gasnąć ... wschodzić (a. wschadzać) (2), (rano) wstawać (2), gorzeć jaśnie, świecić« (6) : Lubo wſtáiąc gore iáſnie/ Lubo pádnąc Słonce gáſnie KochTr 17; Gdźie wieczór ſłońce gáśnie/ gdźie wſchodźi poránu/ Wſzyſcy niechay ſye kłániáią pánu. KochPs 45; wſzyſtki źiemſkié kráie Nákłońćie vſzu: y kędy dźień wſtáie/ Y kędy gáśnie KochPs 72; Ze téyże nocy gáſnie [Klęczeń] y záś teyże wſchadza. KochPhaen 21; Gdźię [!] zorze gáſną/ y gdźie ráno wſtáią/ O twych przeważnych ſpráwách iuż ſłycháią GrochKal 23; Choćia świeći iáśnie Słońce/ v złego Woytá y w południe gáśnie. KlonWor 80.

Frazy: »słońce gaśnie« (4): Iáko ćiéń pochylony/ gdy ſłońce gáſnie/ Ták y ią nieſzczęśliwy niſzczeię włáſnie. KochPs 169, 45; KochTr 17; KlonWor 80.

»gaśnie zorza (a. zorze)« [szyk zmienny] (4): dniá ani świátłá żadnego v nich [Lapanów] nie máſz iedno noc przez cáłe trzy mieſiące vſtáwicżnie tylko cżáſu godziny południá ták ſię trochę ćiemnośći obiáśni/ iáko v nas nád ſwitánim álbo kiedy zorzá gáſną. BielKron 295; Chwalćie páná prze dobroć iego niewymowną/ [...] A wy Więc naprzod/ cośćie z rąk wyſwobodzeni Nieprzyiaćielſkich/ y zgromádzeni/ Iedni z tąd/ kędy ſłońce wyſtępuie z morzá: Drudzy/ gdźie gáśnie wieczorna zorzá. KochPs 164; KochFr 56; GrochKal 23.

W przen (2): Ale tám iuż ná gorze ſwiátłość nieſkońcżona/ Ktorey ták s Páńſkiey woley/ ieſt rzecż przyrodzona/ Iż ſie nigdy nie mieni/ y nigdy nie gáśnie/ Iedno iuż ták na wieki záwżdy ſwieći iáſnie. RejWiz 154; RejPos 337v.

2. Lasować się (o wapnie) (1): yſz yako oleyem drzeuo pomazane gore a uapno oleyem polane gaſznye, tak ymyą marya przeſz poſluſzne ſercze {y} ſprauyedlyue wzyuanye {marya} zapala bozą myloſez PatKaz III 127.

Formacje wspołrdzenne cf GASIĆ.

Cf GASNĄCY