Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: GASICIEL

Następne hasło: GASIĆ SIĘ »

GASIĆ (107) vb impf

a jasne.

Fleksja

indicativus
inf	gasić
praes
	sg	pl
1	gaszę	gasi(e)m
2	gasisz
3	gasi	gaszą

praet
	sg		pl
1	m	-m gasił	m pers
3	m	gásił	m pers	gáśili
	f	gasiła	m an
	n	gasiło	subst	gasiły

fut
	sg		pl
3	m	będzie gasił	m pers	będą gasić

imperativus
	sg	pl
1		gaśmy
2	gaś	gaście
3	niechåj gási	niech gaszą

conditionalis
	sg		pl
1	m		m pers	byśmy gasili
3	m	by gasił	m pers	by gásili
	f	by gasiła	m an
	n	by gasiło	subst

impersonalis
praet		gasz(o)no
con		by gasz(o)no
participia
part praes act		gasząc

inf gasić (19). ◊ praes 1 sg gaszę (5). ◊ 2 sg gasisz (1). ◊ 3 sg gasi (41). ◊ 1 pl gasi(e)m (1). ◊ 3 pl gaszą (12). ◊ praet 1 sg m -m gasił (1). ◊ 3 sg m gásił (1). f gasiła (1). n gasiło (1). ◊ 3 pl m pers gáśili (4). subst gasiły (1). ◊ fut 3 sg m będzie gasił (1). ◊ 3 pl m pers będą gasić (1). ◊ imp 2 sg gaś (3). ◊ 3 sg niechåj gási (1). ◊ 1 pl gaśmy (1). ◊ 2 pl gaście (1). ◊ 3 pl niech gaszą (1). ◊ con 3 sg m by gasił (1). f by gasiła (1). n by gasiło (1). ◊ 1 pl m pers byśmy gasili (2). ◊ 3 pl m pers by gásili (2). ◊ impers praet gasz(o)no (1). ◊ con by gasz(o)no (1). ◊ part praes act gasząc (1).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Tłumić ogień, światło; posiadać właściwość tłumienia ognia (66)
- Przen: Niszczyć, tłumić, osłabiać, uciszać (23)
2. Usuwać, uśmierzać (przeważnie o dolegliwościach), osłabiać szkodliwe działania (30)
- Przen: Złagodzić (3)
3. Studzić, chłodzić; hartować (8)
4. O wapnie: lasować, rozrabiać z wodą (1)
*** Bez wystarczającego kontekstu (2)

1. Tłumić ogień, światło; posiadać właściwość tłumienia ognia; stinguere Mącz, Calep, Cn; exstinguere, restinguere Calep, Cn; deflammare, interstinguere Cn (66): BielKron 429; Mącz 416a; KochWr 34; Extinctor ‒ Ten ktori gaſzy. Calep 398a, 398a, 918b, 1006a; A gdźieby ſie w boru zápaliło/ każdy poddány ile ich w domu pod gárdłem ma bieżec gáśić GostGosp l2, 96 [2 r.], 142 [2 r.].

gasić czego (1): A gdy nieprzyiaciele bieżeli gáśić ogniá do okrętow/ w then cżás na nie vderzył BielKron 102.

gasić co (19): Bowiem iako zbytnie przelanie oleiu gaſi ſwiatło w kaganczu, takież zbytnie picie gaſi ciepło przirodzone. GlabGad G8; A gdyſczie ſedzieli bayącz Dzbanow przikro nachylającz Tedym wiecz wám gaſył knotki RejKup cc4V; RejWiz 137v; BibRadz Sap 16/17; BielKron 33, 423v; Iáko wodá gáſi ogień/ takież iáłmużná grzechy, [bibl. Eccli 3/31] HistRzym 104v [przekład tego samego tekstu BudBib, BiałKaz B3, WujNT 806]; BielSat 63, 72v; BudBib Eccli 3/31; BiałKaz B3; ModrzBaz 83v, 109; WujNT 806; W ogniu Pyrauſtá tylko ſámá ſkwáśi/ Ogień też ſobą Sálámándrá gáśi/ Ale źwierzętá pali/ láſy/ domy/ Ogień łákomy. KlonFlis C2v. Cf Zwroty.

gasić czym (4) : BiałKat 26; Oną cżęść miáſtá w ktorey ſię zápaliło/ niech drábiny przyſtáwiáią/ hakámi rozrywáią/ y chuſtámi mokremi gáſzą. ModrzBaz 84, 83v; KlonFlis C2v.

W charakterystycznych połączeniach: gasić knotki, moc ogniową, nawałność ognia, ogien (10), ognia, ożarki, światło (2).

Przysłowie: Bo wierz mi on goſpodarz/ nápoły ſzáleie/ Co nie gási kiedy tłe/ áż gdy gore leie. RejZwierz 110; Aquam infundere cineri, Proverb. Dopiro gáśić kiedi yuſz zgorzáło. Mącz 13b.

Zwroty: »świeczki gasić« (1): Widzącz nas wtey doſtoynoſczy Skliaſſtora był rad wyſtraſſył Cżaſem nam y ſwieċzky gáſył Gdys my godzyny máwiali RejKup cc4v.

»świeczki gasić« = ceremonia przy rzucaniu klątwy [szyk zmienny] (3): RejRozpr C2; Trudno je będzie prze- łomiċ Barzo będą nanie zwonicz Lútrem zwacz/ a ſwjecky gaſicz A by mie richlej wyſtraſycz RejKup P; RejPos 23.

W przen [co] (8): W Krainach połnocnych [...] dni bywaią lecie barzo długie thak iż noci prawie nicz niebywa, bowiem ſłonce prawie ſie około nich obracza á barzo mało zachodzi tak iż ſwiatła nigdy nie gaſi ani zakrywa ku robocie. MiechGlab *3v; Tárcż ná ktorąbyſmy wſzyſtki ſtrzały cżártowſkie ogniſte bráli/ á biorąc gáśili/ ieſtći wiárá Leop *A3v; BiałKat 26; CzechRozm 240v; Wiedzieli Papieżowie Duchem Prorockim [...] iż to eżći prozney prágnienie Biſkupow Cárogroċkich wielkie niepokoie w kośćiele Bożym vcżynić miáło [...]. Przeto tę iſkre na przodku gáśili/ ábyſię ſzkodliwy wſzytkiemu Chrześćiáńſtwu ogień zniey nie wzniećił SkarJedn 180; Y teraz gdy poſpolity płomień Krześćiáńſki trzeba ztrzaſkiem gáśić/ y nieżym ſie niebáwiąc/ corychley do exekuciey poſpieſzáć: ſłycham iednák w kącie ſwoim/ iż na rokoſzách prywatnych wſzyſtek poſtępek Seymu. PowodPr 77; VotSzl B3v.

W charakterystycznych połączeniach: gasić iskrę, płomień, strzały (2).

Zwrot: »gasić świece« (1): Izaſz nietylko ſam Pan Kryſtus ieſt ſwiecá [...]? ktory poraża y gáśi wſzyſtki inſze ſwiece zmyſlone y obłudne/ ſwoią ſwiátłoscią nieſtworzoną. KrowObr 88v.

Przen: Niszczyć, tłumić, osłabiać, uciszać [co] (23): Ten bląt gaſſą ſlowa Ewangelyey ſwietey SeklKat O4; KromRozm I P; Acż to znáć każdy muśi/ iż na nierządy y zbytki ćiełeſne/ nie ieſt doſkonałym lekárſtwem S. małżeńſtwo [...] wſzákże by dobrze S. małżeńſtwo wſzytkie nierządną chuć gáśiło SkarJedn 358; NiemObr 94; Iáłmużny w tym tylko ſámym kośćiele niepráwośći náſze gáſzą ReszPrz 24; WujNT 1.Thess 5/19.

gasić w kim (11) : Ten ięzyk niecnotę w ludźiach gáśi/ ċnotę mnoży OrzRozm Q2v; OrzQuin L2v, R4v; Gási w tobie nádzieię RejPos 139; Náſłuchálichmy ſie też iáko mamy złe w ſobie gáśić RejZwierc 93v, 142v; iſz ſpytáć małżonká muſiáłá/ coby to było ták dziwnego/ co wniey y chęci do wſzytkiey cieleſności gáśiło. SkarŻyw 178, 114; LatHar 351; SkarKazSej 669a. Cf gasić czym w kim.

gasić czym w kim (1): Y nieẃiem ſkąd tho przyſzło/ Lew ſie pocżął łaśić/ A nadobną poſtáwą ón ſtrách we mnie gáśić. RejWiz 110.

W charakterystycznych połączeniach: gasić błąd, bojaźn, dobrodziejstwo, nadzieję, niecnotę, nieprawość, nierządną chuć, pociechę, strach, strzały ogniste (2), wiarę (3), zasługę, złe.

Szeregi: »deptać i gasić« (1): A gdyż to czyniſz/ niſzcząc Máieſtat Królá Polſkiégo/ depcąc y gáſząc imię Królewſkié OrzQuin Aa3.

»gasić, (i) niszczyć« [szyk 1 : 1] (2): GroicPorz t; bo iáko niewola myśl w człowieku tłumi/ niſzczy/ gáśi/ co ſye też y ná twarzy ludzkiéy pokázowáć muśi: ták też záśie wolność w człowieku myśl mnoży OrzQuin R4v. [Ponadto przy innych szeregach 2 r.].

»pleć a gasić« (1) : tákże tego ieſt potrzebá/ kto w ſobie ten nieſláchetny kąkol obacży/ trzebá gi roſtropnie pleć á gáśić gi w ſobie rozumem á roſtropnym káżdey rzecży vważeniem. RejZwierc 142v.

»gasić i przemagać« (1): A my przybiegamy do miłośierdźia iego y w nawiętſzych złościách náſzych/ zá pokaiániem gáśiem y przemagamy ſpráwiedliwość iego SkarKaz 3a.

»tłumić i gasić« [szyk 2 : 1] (3): ktory Stany Koronne Státutem roſpiſáne niſzczy/ Vrzędy háńbi/ Boſkie y Swieckie rzeczy káźi/ tłumi/ y gáśi OrzRozm A3; OrzQuin K4; LatHar 351. [Ponadto przy innym szeregu 1 r.].

»gasić i zagubiać« (1): Ktorzy do perſony kápłáńſkiey abſolucyą mocno przywiązáli/ y wiárę zbáwienną odpuſzcżenia grzechow/ ktoraby v káżdego wiernego w ſercu świecic miáłá/ tym ſpoſobem gáſzą y zágubiáią. WujJudConf 82v.

2. Usuwać, uśmierzać (przeważnie o dolegliwościach), osłabiać szkodliwe działania [co] (30): Też wodka Pozymkowa gorączoſć gaſi y pot zaſtanawia FalZioł I 52d; Też ſok z ziela Nocz y dźień, z blaywaſem a z ocztem zmieſzany/ piekielny ogień gaſi FalZioł I 99d; Z Winnych ſkorek woda albo z liſcia, gdi ią pije w gorącżkach [...]/ palenie gaſi wnątrz. FalZioł II 13a; gdy będzie onę rzecż pił w ktoreyby takowe kamienie były omyte, Trucinę gaſzą FalZioł IV 48a; BEzaar: ten to kamień wſzytczy powiedaią: [...] kto go wypije iednę dragmę/ thedy gaſi kożdy iad FalZioł IV 49b; Też Baſilica na lewey ręcze takièſz pod Meddijaną dobrze od barwierza zacięta/ boleſci ſleziony/ żołądka gaſi. FalZioł V 58v, +4v, +5, I 14b, 20b, 21b (19); Cżemu w ſamym cżłowiecże ſerce ieſt przy lewym boku gdiż v bydląt inſzich leżi w poſrzotku. (‒) Aby gorączoſć ſerdecria gaſiła zimnoſc ſłedziony GlabGad E3, G8; SienLek 2v; Oczko 14.

W charakterystycznych połączeniach: gasić boleści, ciepło (2), gorącość (4), jad, moc jadu, ogień św. Antoniego, ogień piekielny (5), palenie, trucinę (2), zapalenie (7).

Zwrot: »pragnienie gasić« = explere sitim Cn (1): Indijſki Agatek [...] prágnienie y truciny gaſi. FalZioł IV 47a.

Szeregi: »uskramiać i gasić« (1): Ale iż gorączoſć wnętrzna [...] ieſt daleko więtſza przeto one mnieyſzą która ieſt w korzeniu takowym, vſkramia y owſzem gaſi moc iemu odeymuiąc GlabGad K2v.

»uśmierzać i gasić« (1): Bowiem picie wiecey vſmierza y gaſi zapalenie ciepła przyrodzonego niż pokarm GlabGad F5.

»gasić i wypędzać« (1): TEgo Kamienia mocz ieſth: iże ciecżenie krwie pobudza y pomnaża, á kto gi będzie pić/ wſzytkę mocz iadu gaſi y wypądza. FalZioł IV 47b.

Przen: Złagodzić [co] (3): Tego czáſu doſtátek wáſz/ niechay ich nędze gáśi SkarŻyw 589.

Szeregi: »nie gasić, ale podniecać« (1): Nie gáſzą niezgody około wiáry/ ále ią podniecáią SkarKazSej 684a.

»gasić i umarzać« (1): Ták w Rzeczypoſp: dla tego ieden krol ieſt/ áby wſzytkich rożnice y niezgody gáśił y vmarzał. SkarKazSej 674b.

3. Studzić, chłodzić; hartować [co w czym] (8): á potim wziąwſzy mleka gaſić w nim gorącze kamienie FalZioł I 144a; á potym wezmi Złoto cżyſte á zágrzewaiącz ie: albo rozpalaiącz ie: gas wtych wodkach FalZioł II 17b, V 62v, 67v; Kthemu gdy kowano z żelázá roſpalonego pieniądze/ kazał [Likurgus] ie gáſic w ocćie/ áby ſie nikcżemu potym nie godziło/ to ieſt ná żadne nacżynie dla kruchości. BielKron 272; Ieſt theż bárzo pomocno oczom pociekłym/ gdy ie wodą omywa w ktorey gáſzą bądź żelázo/ śrebro/ złoto álbo ine kruſzczyny. SienLek 67v; á roſpaláiąc gágátek w Winie go gáś/ á to pić daway temu kto kordyákę ma. SienLek 85v, 64v.

4. O wapnie: lasować, rozrabiać z wodą [co] (1): Wezmi wapna: ieſtli nie gaſzóne, tedy ie zagas w wodzie/ tak ie długo gas: aż z niego wſzytka gorzkoſć wynidzie FalZioł V 100v.

*** Bez wystarczającego kontekstu (2): Restinguo,Zátłumiam/ záduſzam/ gáſzę/ zágłádzam. Mącz 416b, 282d.

Synonimy: 1. tłumić; 2. chłodzić.

Formacje współrdzenne: pogasić, ugasić, wygasić, zagasić, zgasić; gasnąć, pogasnąć, ugasnąć, wygasnąć, zagasnąć, zgasnąć; dogaszać, przygaszać, ugaszać, wygaszać, zagaszać; zagaszywać.

Cf GASZĄCY, GASZENIE, GASZON