Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: CHŁODZENIE SIĘ

Następne hasło: CHŁODZIĆ SIĘ »

CHŁODZIĆ (100) vb impf

o jasne.

Fleksja

indicativus
inf	chłodzić
praes
	sg	pl
1	chłodzę
2	chłodzisz
3	chłodzi	chłodzą

praet
	sg		pl
3	m	chłodził	m pers
3	n		subst	chłodziły

imperativus
	sg
2	chł(o)dź

conditionalis
	sg		pl
3	m	by chłodził	m pers
3	n		subst	by chłodziły

inf chłodzić (19). ◊ praes 1 sg chłodzę (2). ◊ 2 sg chłodzisz (1). ◊ 3 sg chłodzi (60). ◊ 3 pl chłodzą (7). ◊ praet 3 sg m chłodził (1). ◊ 3 pl subst chłodziły (1). ◊ imp 2 sg chł(o)dź (2). ◊ con 3 sg m by chłodził (1). ◊ 3 pl subst by chłodziły (2). ◊ part praes act chłodząc (4).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

Oziębiać, studzić, orzeźwiać (100)
- Przen: Krzepić, pocieszać (10)
- a. W odniesieniu do chorego: zmniejszać temperaturę, usuwać stany zapalne, łagodzić ból, orzeźwiać (64)

Oziębiać, studzić, orzeźwiać; frigefacere Calep, Cn; tepefacere Mącz; perfrigerare, ventilare Cn (100): Zimnoſci zaſie mocz ieſt chłodzić FalZioł [*7]; Melanes, Nieyaki rodzay korbów/ málany zwánych/ we włoſzech poſpolity lecie wielmi chłodźi. Mącz 214d; Tepefacio, Chłodzę álbo zágrzewam iżby wolno było. Mącz 449b; SienLek 4v; RejAp 77v; Calep 435b; Nád práwo żelázu pływáć/ y ogniowi chłodźić kazał. SkarKaz 578a.

chłodzić kogo (3), co (15): RejRozpr C; GlabGad B4; RejWiz 146; BielKron 92; GrzegRóżn N4v; Murowána kruktá á zásklepienie/ które lecie człowieká chłodźi Mącz 70a; Naczinie nieyákie do zymney wody/ w którey chłodzą piwo Mącz 137b; SienLek 16v, 39v; BielSat Nv; RejZwierc 3v; BielSpr 74v; KochPs 213; BielSjem 36; GrabowSet T3v; RybGęśli B2; południ wiátrek lekko zmorzá wſchodźi/ A znoie ćiepłym ſłońcem poruſzone chłodźi. WitosłLut A5v; SkarKazSej 676b.

chłodzić czym (11): aby zimnoſcią chłodził gorączoſć ſerdecżną. GlabGad B4; RejWiz 146; On zágorzáłe zboża pogodnym dżdżem chłodźi. GrzegRóżn N4v; SienLek 16v; BielSpr 75; liſtem grzybieniówym go obłożyć/ y ile rázów ſye vpiecze/ inſzem co raz chłodźić. Oczko 32; KochPs 213; Kiedy dziáło wypaliſz [...]/ Chłodź ie rychło darnámi BielSjem 36; SkarKazSej 676b. Cf Zwrot.

Zwrot: »chłodzić czym chłodnym« (2): Kiedy dziáło wypaliſz/ [...] Chłodz ie rychło cżym chłodnym BielSat Nv; BielSpr 74v.

Przen: Krzepić, pocieszać (10): tá żądza zárodziłá ſie/ że nic wyęcey nye roſkoſſuye/ nic bárzyey nye chłodzi/ yedno pyenyądze myeć GliczKsiąż M5.

chłodzić kogo (5), co (3): Ale trudno w ty rzecży vgodzić/ Gdy pociechá nie chce myſli chłodzić BielKom G; RejAp 77v; pánie/ [...] Iáko mię bárzo troſki moię ſuſzyły/ Ták mię wdźięczné poćiechy twoie chłodźiły. KochPs 142; GrabowSet M4v; dobry vczynek wſzytki duſzne wnętrznośći chłodźi. SkarKaz 351a; Oprocż tylko poćiechy/ co z Dziatek pochodźi/ Gdyż tá rodźice miłe/ niewymownie chłodźi. PaxLiz D4v, Dv.

chłodzić czym (2): KRoleſtwo Páńſkie/ ktoreś gorcżycżnemu Ziárnu podobne/ co Więc/ gdy cżás temu/ Rość/ rodzáynym bydź/ drzewku podobne/ Zywić/ y ćieniem chłodźić/ ieſt ſpoſobne GrabowSet 02, M4v.

a. W odniesieniu do chorego: zmniejszać temperaturę, usuwać stany zapalne, łagodzić ból, orzeźwiać (64): A gdy s ſzpinakiem albo z laktuką będzieſz pożiwał gorącżkę trapi chłodzącz. FalZioł I I2a; á tak ieſth dobre lekarſtwo w gorączich febrach [...] dla thego iże chłodzi pragnienia broni y wolnoſć oddychania w pierſiach cżyni. FalZioł I 112a, I 23a, 88a, 123c, 134d, 150a (11); Iedna iego [picia] ſprawa ieſt potrawę popychać do żołądka. [...] Trzecia chłodzić GlabGad G7v; Mącz 137a [2 r.]; Winá poprzeſtáć/ potráwy/ coby chłodźiły ieść Oczko 31v.

chłodzić co (35) kogo (3): naſienie baniowe pożiwane/ źołądek odmiękcża [...] y wątrobę zapaloną chłodzy. FalZioł I 40a; Chmiel pry wywodzi s ciała kolerę żołtą/ á krew cżifci y zapalenie krwie chłodzi FalZioł I 72c, 31d, 43b, 74a, 111d, 130c (24); á tákiego trzebá chłodźić/ dáiąc mu ieść łocygę SienLek 52v; ten o1éy káżdé zápa1enié chłodźi y tłumi SienLek 160v; Oléy rożány ma moc zágrzewáć członki záźiębioné/ á zápaloné chłodźić. SienLek 160v, 29v, 66, 66v [2 r.], S3v [2 r.]; Oczko 31. Cf chłodzić kogo, co czym.

chłodzié kogo, co czym (3): Naprzod krwie vpuſciſzy/ potym kolerę purgować á krew chłodzić ſyropmi. FalZioł V 5v; SienLek 52, Aaaa2.

Szeregi: »chłodzić i bol odejmować« [szyk 1 : 1] (2): Sok koryandrow ieſth dobry na bolącżki [...]/ ábowiem chłodzi y bol odeymuie FalZioł I 28a, I 74a.

»chłodzić i bol uciskać« (2): WYſokiego ſlazu woda [...] wrzedzienicze gorącze á bolącze chłodzi y bol w nich vciſka FalZioł II 13b.

»chłodzić i boleść zatłumiać« (1): ſok tego ziela [..,] ieſt rzecż barzo dobra na wrzedzienicze [...]/ abowiem chłodzi yboleſć zatłumia. FalZioł I 23c.

»odwilżać a (i) chłodzić« [szyk 4 : 1] (5): [Olejek] Fijołkowy lepak odwilża a chłodzi. FalZioł II 22v, II 22v; SienLek 160v [2 r.]; nie iedząc áni pijąc/ iedno miernie/ rzeczy do ſtrawienia łatwie/ coby ćiáło chłodźiły/ á odwilżáły Oczko 31.

»(nie) zagrzewać albo (ani) chłodzić« (3): Bo to czo nie przezliż zagrzewa/ albo chłodzi/ albo wilży/ albo ſuſzy: w pierwſzym ſtopniu okazuie ſie być. FalZioł [*8], [*8], I 129b.

»zaziębić albo chłodzić« (1): á gdy będzie trzy razy vwarzony á prawie biały/ tedy nieiako zaziębi/ albo chłodzi FalZioł I 6b.

Synonimy: ostudać, oziębiać, studzić, ziębić.

Formacje pochodne: ochłodzić, przechłodzić, przechłodzić się, wychłodzić; ochładzać; ochłodzać; chłodnąć, ochłodnąć, przechłodnąć, wychłodnąć; chłodnieć.

Cf CHŁODZĄCY, CHŁODZENIE