Fleksja
| inf |
gorzéć |
| indicativus |
|
praes
|
|
sg |
pl |
| 1 |
gorę, goreję |
gorzej(e)m |
| 3 |
gore, gorzeje |
goreją, gorą |
| praet |
|
sg |
pl |
| 1 |
m |
gorzåłem |
m pers |
|
| 2 |
f |
-ś gorzała |
m an |
|
| 3 |
m |
gorzåł |
m pers |
gorzeli |
| f |
gorzała |
m an |
|
| n |
gorzało |
subst |
gorzały |
| fut |
|
sg |
pl |
| 2 |
m |
|
m pers |
będziecie gorzeć |
| 3 |
m |
będzie gorzåł |
m pers |
|
| f |
będzie gorzéć |
m an |
|
| n |
będzie gorzało |
subst |
|
| imperativus |
|
sg |
| 3 |
niech goré |
| conditionalis |
|
sg |
pl |
| 1 |
m |
bych gorzåł |
m pers |
|
| 2 |
m |
|
m pers |
byście gorzeli |
| 3 |
m |
by gorzåł |
m pers |
|
| f |
by gorzała |
m an |
|
| n |
by gorzało |
subst |
by gorzały |
inf gorzéć (21). ◊ praes 1 sg gorę (4), goreję (1) Mącz (4 : 1). ◊ 3 sg gore (61), gorzeje (1) SkarŻyw; -e (8), -é (7), -(e) (47); -e Oczko (2), KochPs (2), KochTr, OrzJan(2); -é KochFr, KochFrag; -e : -é KochPhaen (1 : 5). ◊ 1 pl gorzej(e)m (1). ◊ 3 pl goreją (5), gorą (1) PaprPan. ◊ praet 1 sg m gorzåłem (1). ◊ 2 sg f -ś gorzała (1). ◊ 3 sg m gorzåł (19). f gorzała (14). n gorzało (9). ◊ 3 pl m pers gorzeli (3). subst gorzały (11) (w tym 3 r. błędne znakowanie). ◊ fut 3 sg m będzie gorzåł (3). f będzie gorzéć (2). n będzie gorzało (1). ◊ 2 pl m pers będziecie gorzeć (1). ◊ imp 3 sg niech goré (4); -é (1), -(e) (3). ◊ con 1 sg m bych gorzåł (2). ◊ 3 sg m by gorzåł (5). f by gorzała (4). n by gorzało (4). ◊ 2 pl m pers byście gorzeli (1). ◊ 3 pl subst by gorzały (6).
1.
Płonąć, palić się płomieniem, być ogarniętym pożarem, ogniem;
ardere Vulg, PolAnt, Cn; accendi PolAnt; ardescere, candescere, fervere, flagrare, ignescere, (per)uri, torrescere Cn (143):
Ten ieft kierz/ ktory gorzál a nieſpálon. OpecŻyw 184v;
GlabGad G3;
rozkażał aby dwie wielkie ſwieci rok od roku przed onym obrazem gorzały MiechGlab 72,
71;
HistAl D3v,
D8;
KromRozm I D;
LibMal 1552/170;
Thego Kryſtuſá Syná Bożego známionował on ogień/ ktory w Sálomonowym kośćiele ná Ołtharzu vftáwitznie gorzåł. KrowObr 87v,
90v;
RejWiz 120;
Leop Ex 3/2,
Deut 5/23,
Prov 6/27;
á wſzytko ćiało Orłowe gorzáło/ z cżego ſię wſzytká źiemia vftráſzyłá BibRadz 4.Esdr 12/3,
2.Par 13/11;
Náoftátek roſkazał Scypio miáfto zápálić/ ktore ſzeſnaſcie dni gorzáło BielKron 129v;
Ten vſtáwił w kościele lámpy gorzeć BielKron 164;
nie mógł zákázáć áby byli kośćiołá nie palili/ nád iego wolą gorzał on kośćioł známienity BielKron 266;
á thám około gory wody gorące/ wypuſzcżaią z ſiebie kliy kiedy ſkáłá gore. BielKron 274v;
ogień [...] ſzumieiąc gore/ iáko gdy ſáletrá álbo ſiárká gore. BielKron 276v,
85,
145,
265,
274v,
276v [4 r.] (
22);
Mącz 5c,
218d,
447a;
RejAp 134v;
wſtaẃ ié [raki] wgorący piec/ w kthorym by niegorzáły ále tylko ſchnęły SienLek 152;
HistRzym 52v;
BielSat N2v,
N3v;
Kiedyć bráćiſzkowie dobrze gáſzą ogień gdy gore Miáfto/ tedyćby też pomogli bić nieprzyiaćielá. BielSpr 72v,
73v [2 r.],
74v;
á niechay ſię tego nie dopuſzcża/ áby gdy dom bliźnego iákoby gorzeć pocżyna [quasi aedibus proximi ardere incipientibus]/ on w proznowániu leniał ModrzBaz 67;
Oczko 6v,
[42]v;
KochPs 110;
SkarŻyw 479;
wśi budowné gorzáły. KochJez Bv;
BielSjem 40;
PudłFr 73;
WujNT Ioann 15/6.3 sg w użyciu bezpodmiotowym = jest pożar, ogień (14): RejWiz 173; Leop 4.Esdr 16/6; RejZwierz A5v, 110; Lumini oleum instilles, Przikróṕ oleyu ná knot áby lepiey gorzáło. Mącz 415d; Prot Ev; BielSat N2; RejZwierc 111, 134; WisznTr 12; BielSjem 37; Máią też bydź náznácżeni kiedy gore/ ktorzyby złodźieyſtwá pilnowáli GostGosp 144; PowodPr 77, 80.
3 sg praes w funkcji okrzyku alarmującego o pożarze, wołania o pomoc w gaszeniu ognia: »gore« (4): Niech wolno będźie wołáć kiedy gore/ GORE. Prot Ev; GórnDworz Tv; Chryſeros ſzedł ná gorę/ pocżął z okná wołáć: Gore/ prze Bog/ w mym domu; zgore wfzytká połáć. KlonWor 42, **2v.
W przeciwstawieniu: »gorzeć ... gasnąć« (1): yako oleyem drzeuo pomazane gore a uapno oleyem polane gaſznye PatKaz III 127.
W charakterystycznych połączeniach: gore ciało, dom (2), drzewo, głog, gora (2), kierz (2), knot, kościoł, lampa (w lampie) (2), łodź, miasto (5), sąsiad, siarka (2), skała, świątnica, świeca (4), wieś zamek (2), żupa (2); gorzeć dłużej (2), dobrze (lepiej) (2), okrutnie (2), powoli (2), ustawicznie; gorzeć na ołtarzu (3).
Przysłowia:
Nie wcżás więc kiedy gore á dáleko wodá RejWiz 173;
Fortunny to co w ſzcżęſciu/ myſli o przygodzye/ Niżli w ten cżás gdy gore/ pytáć ſie o wodzye. RejZwierz A5v.on goſpodarz/ nápoły ſzáleie/ Co nie gási kiedy tłe/ áż gdy gore leie. RejZwierz 110.
Dobra wodá ná dáchu kiedy ſąſiad gore RejZwierc 241v.
Bo gdzie okrutnie gore/ wynoſzą ſie dymy. WisznTr 12.
Fraza: »ogień gore; ogniem, płomieniem, w ogniu gorzeć« = ardere (in igne) PolAnt [szyk zmienny] (12; 4 : 2 : 1): KrowObr 90v; RejWiz 149v; Piſzą że ten kámień ieſt Adámás ktory gore ogniem iáko gorá Ethná. BielKron 448v, 28v, 38, 55v, 264, 276v; Mącz 297b [2 r.]; gdy w tę párę świécę zápaloną wráźiſz/ będźie śiárká iáſnym płomieniem gorzéć SienLek V4; Piją/ Hucżą/ wołáią/ ogień wielki gore BielSat L3; RejZwierc 86v; áno głog gorzał w ogniu/ a nie vbywáło go. BudBib Ex 3/2, Ier 36/22; StryjWjaz C3v; KochMRot A4; BielSjem 26; GórnTroas 11.
Zwrot: »jaśnie gorzeć« (1): Clare lucet lychnus, Yáſnie gore ſwiécá. Mącz 55d.
Szereg: »gorzeć i świecić« (1): áby nieſli oley z oliwnego drzewá [...] áby w lámpie gorzał á świećił od wiecżorá do ráná BielKron 33v.
W przen (9):
áby Kryſtus dośić vtzynił przes mękę ſwoię ná krzyżu/ y gorzał vſtáwitznie w kośćiele Swiętym w ſercách wiernych. KrowObr 87v;
Leop Ier 15/14;
Nie dufay temv iſz tylko wierzyſz/ ále wiáre gorąeą záchowuy/ áby świecá twoiá gorzáłá przed ludzmi przez dobre vcżynki. SkarŻyw 279,
A5v.3 sg w użyciu bezpodmiotowym (1): Nie dufay temu iſz ſam kágániec mafz: ále ſtrzeſz áby wnim gorzáło. SkarŻyw 279.
W przeciwstawieniu: »zgasnąć ... gorzeć« (1): iż ieſztze otzekawáli Páná Iezu Krzſtá [!] [...] oney Lámpy goráiącey/ kthora nie miáła nigdy zgáſnąć/ ále przyść gorzeć vſtáwitznie KrowObr 90v.
W charakterystycznych połączeniach: gore lampa (2), świeca (2); gorzeć ustawicznie (2).
Fraza: »gore ogień« (1): Niech w tym kośćiele gore vſtáwiczny ogień żądz niebieſkich SkarKaz 457a.
Szereg: »gorzeć i (o)świecić (a. oświecać)« [szyk 2 : 1] (3): thá Lámpá wietzna Kryſtus Syn Boży/ w ſercách náſzych/ [...] vſtáwitznie wednie y wnocy ſwieći y gore. KrowObr 90v, 90v [2 r.].
Przen: O niebiezpieczeństwie, zagrożeniu (9) :
RejZwierc 253;
á ono żoná v drugiégo w gárśći/ córkę gwałcą/ oyczyzná gore OrzJan 135,
59.gorzeć czym (1): gdy źiemiá Włoſka woyną gorzáłá OrzJan 27.
3 sg w użyciu bezpodmiotowym (5): Belá nieborak widząc iż ze wſzytkich ſtron gore/ vćiekł do Dálmáciey/ á Tátárowie wſzytkę źiemię ſplundrowawfzy/ trzy látá w niey mieſzkáli BielKron 302v, 224 [2 r.]; BielSpr 57; BielSen 12.
a.
Świecić, błyszczeć, jaśnieć (12):
V Strzelcá/ pod przedniémi nogámi/ koroná/ Dáleko ná południe goré zánieśioná. KochPhaen 16,
4,
6;
KochFrag 22.W przeciwstawieniu: »gorzeć ... (z)gasnąć« (2): Imię ná wieki iego nie zgáśnie/ Dokąd ſłoneczny gore krąg iáſnie KochPs 106; KochTr 17.
Fraza: »ogień, płomień gore; gorzeć jako ogień« (1 : 1; 1): ſtolica też iego cżerwieniáłá ſię iáko ogień/ á kołá iey gorzały iako ogień [ut ignis ardens]. BudBib Dan 7/9; KochPhaen 3, 13.
Zwrot: »gorzeć jaśnie (a. jasno)« [szyk zmienny] (4): KochPs 106; KochTr 17; A ołtarz w pośrzodku chmur będźie gorzał iáſnie KochPhaen 16, 8.
W przen (1): NAdobnie ći Goreccy w łáſce ludzkiey gorą/ Iuż w tym kráiu z drugimi rowną ſławę biorą. PaprPan Bb3.
b.
Ginąć w płomieniach okrutną śmiercią; być wrzuconym w ogień na męki (13):
KromRozm I O4;
Iáko też ono był okazał [...] nád onemi trzemi bráty ktorzy gorzeli w piecu ogniſtym RejPos 26v;
Y wrzucono oboie w on doł/ y ogień bárzo wielki [...]. y gdy tám gorzeli/ y Duchá Pánu Bogu oddáli/ zámiotáć on doł ziemią y kámieniámi kazał SkarŻyw 445,
125.Zwrot: »w ogniu gorzeć« (2): BielKron 46; By w ogniu gorzał y beſtyom ku pożárćiu dla Chryſtuſa porucżony był/ nic nie zyſzcze. SkarJedn 4.
W przen (
2):
Z cżego acż ie przyiáćiele y ludzie świátá tego ſzálonemi zwáli: iednák tym ſię niegorſząc/ mocnie żywot on cżyſty y vbogi prowadzili/ y wogniu mieſzkáiąc/ niegorzeli. SkarŻyw 580.Zwrot: »gorzeć w ogniu« (1): Twoiá mię ćięſzka ręká dolégáłá. Gorzałem w ogniu: ledwie ták goráią Słoneczné kołá KochPs 44.
α.
O mękach piekielnych (5):
Zwrot: »w piekle gorzeć« = apud inferos ardere Mącz (5): RejKup h2v; niżeli na świećie żyć/ na ktorem śię gorzyi mám niſz gdy bych iuſz w piekle zinſzemi gorzał MurzHist O; BielKom D3v; KrowObr 126; Mącz 419c.
2.
Pałać, gorączkować, być rozpalonym, mieć podwyższoną ciepłotę, być w stanie zapalnym;
carbunculare, fervescere Mącz (35):
FalZioł V 13v;
przeto bolączy cżłonek poſpolicie puchnie y barziey gore gdiż inſze zciencżeią. GlabGad D2v;
zaſię znamię niezdrowia komu ręce goreią, wyiąwſzy robotą wielgą. GlabGad K5;
Epialos, Febrá która z pituiti á wilgotnośći zimney przichodźi/ gdy ciáło zewnątrs też gore/ á we wnątrs yeſt źimne. Mącz 106b,
38a,
121a;
Gdyć ſye żołądek zápali/ thedyć żywot gore SienLek 96v,
18v,
122v,
184;
Biádá wam ktorzy wſtáiećie ráno ná opilſtwo/ y ná to ábyśćie pili áż do wiecżorá/ ábyście gorzeli od winá. WerGośc 212;
KochPam 87.W przeciwstawieniu: »gorzeć ... ugasić« (1): gdy ná wierzchu gorżał/ ogięń vgáśił we wnątrz SkarŻyw 249.
Fraza: »twarz gore« [szyk zmienny] (3): BielSat D2v; Góré mi twarz przed wſtydem KochFr 45; BielRozm 27.
Szereg: »palić się a gorzeć« (1): ták choróby w któré wpada/ nagle á zrázu pálić á gorzéć ſye z nim zdádzą Oczko 34.
a.
Być opanowanym przez silne uczucie, namiętność (18):
PatKaz III 127v;
A Piotr co miał mowić ná takie pytánie? Táić tego ogniá ktory wnim gorzał niemogł SkarŻyw 599.gorzeć ku czemu (1): niemożem ták dobrego zdrowego poſelſtwá/ ku ktoremu náſze ſerce gore odſtępić BielKron 200v.
gorzeć w czym (5): A więcey iey żáłuiąc/ ták w chćiwośći gorzał. HistHel Dv; SkarŻyw 127. Cf »w miłości gorzeć«.
Fraza: »serce gore« [szyk zmienny] (3): záſz ſerce naſze niegorzało wnás [cor nosirurn ardens erat in nobis]/ gdy nám mówił wdrodze MurzNT Luc 24/32; BielKron 200v; RejPos 111v.
Zwroty: »w miłości, miłością gorzeć« [
szyk zmienny] (
3 :
1):
Zayſte gorzalacz myloſzczyą boſką PatKaz II 56v,
27v,
53;
iſz co dzień więcey w miłośći Bożey/ gorzał. SkarŻyw 461.»gorzeć ogniem« (2): o tey myley pannye chwalebney ktoraſz to [...] gorzala ognyem myloſzczy ducha ſzwyątego PatKaz II 56, 56v.
Szereg: »pałać albo gorzeć« (1): przed tym nyſzly bog ſtworzyl anyoly thyſz yuſch byla y palalaſz albo gorzala (ſzwyecznoſzczy) wmyloſzczy bozej PatKaz II 27v.
α.
Odczuwać pokusy cielesne, żyć w nierządzie;
uri Vulg (5):
Bo lepiey ieſt w małżeńſtwo wſtąpić/ niżeli gorzeć. WujNT 1.Cor 7/9,
s. 595 [2 r.].gorzeć w czym (2): Bo w młodośći/ wćieleſney pokuſie ćiáło gorzeie SkarŻyw 249; ArtKanc V3.
![[zaloguj się]](/static/img/icons/lock.55d5b47a78d5.png "Zaloguj się"){kind=icon}
![[Słownik Polszczyzny XVI wieku]](/static/img/spxvi-logo.9e6c364a84ff.png){kind=logo}
![[Szukaj]](/static/img/icons/magnifier-left.03d386f15d93.png){kind=icon}
![[pdf]](/static/img/icons/document-pdf-text.783deef3e87f.png "Pobierz artykuł hasłowy w formacie PDF"){kind=icon}