Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: ANIŻELI

Następne hasło: ANJELIK »

ANIŻLI (379) Cn

-ż- : -ſſ- : -z- : -s- : -ź- : -ſch- : -ſz- (331 : 37 : 5 : 2 : 2 : 1 : 1). ◊ aniżli (21), a niżli (358).

a jasne (w tym 9 r. błędne znakowanie).

Sł stp, Cn brak, Linde XVI w. s.v. niż.

Znaczenia

Wiąże niewspółrzędne części zdania pojedynczego oraz zdania składowe w zdaniu złożonym (379)
- 1. Uwydatnia stosunek porównawczy (330)
  - a. Łączy części zdania pojedynczego (231)
    - α. Po comp przymiotnika (83)
    - β. Po comp przysłówka (111)
    - γ. Z wyraźną elipsą comp (1)
    - δ. Po „inak, inny, inszy” (3)
    - ε. Po „pierwej” (2)
    - ζ. Po „raczej, radniej” (7)
    - η. Po „rychlej” (7)
    - θ. Po „woleć” (12)
  - b. Łączy zdania składowe i równoważniki zdania w zdaniu złożonym (99)
    - 1) W połączeniu z trybem oznajmującym (86)
      - α. Po comp przymiotnika (13)
      - β. Po comp przysłowka (31)
      - γ. Z wyraźną elipsą comp (2)
      - δ. Po „inak, inakszy, inszy” (10)
      - ε. Po „raczej” (5)
      - ζ. Po „wolec” (25)
    - 2) W połączeniu z trybem przypuszczającym (13)
      - α. Po comp przysłówka (7)
      - β. Po „raczej” (2)
      - γ. Po „woleć” (4)
- 2. Uwydatnia stosunek czasowy ogółnikowo następczy (łączy zdania składowe w zdaniu złożonym) ‘zanim’ (49)
  - 1) W połączeniu z trybem oznajmującym (39)
    - α. Po „pierwej” (26)
  - 2) W połączeniu z trybem przypuszczającym (10)
    - α. Po „pierwej” (8)

Wiąże niewspółrzędne części zdania pojedynczego oraz zdania składowe w zdaniu złożonym (379):

1. Uwydatnia stosunek porównawczy; quam Vulg (330):

a. Łączy części zdania pojedynczego (231):

α. Po comp przymiotnika [w tym po: lepszy (14), więtszy (24)] (83): Która ieſt ta [...] powyſſeńſſá niżli cedrus w Libánu/ a niżli cyprys na gorze Sion OpecŻyw 182v, 182v [3 r.]; wyetschą ſzkode tam mam a nyzly pozitek. LibLeg 11/11; Iż ſlugá nie będzie zacnieyſzy/ á niſſli miſtrz iego. KrowObr B2v, C, 14v, I7v, 24v (29); RejWiz 170v; RejZwierz 70v, 123; Lepſze ieſt iáwne káránie/ á niżli ſkryta miłość. BibRadzProv 27/5, 15/17; OrzRozm Q3, Q4v [2 r.]; OrzQuin S2v marg; SienLek 6v; RejAp 15v; GórnDworz B8v; RejPos 75v, 199v, 235v, 350v; Gorſzy pochlebcá á niżli Wilk w leſie RejZwierc 217, 62, 69; WujJud 131; WujJudConf 49v, 145v, 151v; CzechRozm 115; dáleko więtſzy ieſt Pápieſz Biſkup nawyżſzy/ á niſzli Sálomon. SkarJedn 310, 370, 377; SkarŻyw 203, 263, 338, 537; WerKaz 275; iż text Láćińſki ſtárego przekłádáczá [...] ieſt dáleko prawdźiwſzy á niżli Graecki WujNT przedm 11, przedm 10 [3 r.], 21, 24, s. 77, 80 (11); SarnStat 530, 692, 1228; Gorſzą ci o tobie wiárę máią/ á niżli czártowie SkarKaz 160a, 489b.

Szyk odwrócony (1): Iuż tho wſzytko záſtánieſz tu v Cżernieckiego/ Ná wſzytko á niżli on bacżenia lepſzego PaprPan R3v.

β. Po comp przysłówka [w tym po: lepiej (14), więcej (64)] (111): A práwieś ſobie vpodobał/ więcey fálſz á niſzli prawdę RejPs 78; LibMal 1543/144v; LubPs N5v marg, aa3v; Iż muſiemy Bogá być więcey poſluſzni/ á niſſli ludzi/ á ná koniec/ á niſſli Aniołow wſzyſtkich. KrowObr B4; Izaſz Pan Kryſtus Syn Boży niewſtał zmartwych/ iuſz dáley/ ániſſli od pułtorá tyſiącá lat? KrowObr 105v; Ale dáleko podobniey temu dziſieyſzemu kośćiołowi Rzymſkiemu [...] być Heretykiem/ a niſſli Pánu Kryſtuſowi KrowObr 205, A3v, C2, 8 [2 r.], 18v, 19 (39); BibRadz 2.Reg 13/16; OrzRozm B2, Dv, K3, O3 [3 r.], Q, Q3; OrzQuin F3v [2 r.]; Iż lepiey ieſt mieſzkáć s ſwowolną niewiáſtą á niżli z żoną pocżćiwą. RejAp 27, AA3v; GórnDworz Gg4; RejPos 54v, 242v, 290v, 313v, 350; RejZwierc [28³]v, 90v, 131; WujJud 38v, 44, 91, 246v; WujJudConf 91v [2 r.], 126v, 142v, 155; PaprPan X; SkarJedn 8, 80; SkarŻyw 71, 86, 101, 118, 200, 263; StryjKron 59; ActReg 162; WujNT przedm 17 [2 r.], 20 [2 r.], 23 [2 r.], 24, Matth 10/15 (15); SarnStat 10; SkarKaz 43a, 486b, 514b; Możec być ſpráwiedliwość bez práwá: Bo więcey Przypadkow á niżli praw KlonWor 64.

γ. Z wyraźną elipsą comp (1): kto ieſt ták ſſalony [...] áby miał pogány/ ktorzy ná ten tzás byli w Rzymie názwáć pierwſzym kośćiołem/ ániſſli żydy/ ktorzy byli w Ieruzálem? KrowObr 24v.

δ. Po „inak, inny, inszy” (3): ktory inák powieda á niſſli thy KrowObr 225v; Trzebá czegoś innego moy Pánie [...] ániżli Donatá OrzList f4v; OrzQuin 14v; pokázuią/ iſz męcżeńnikowie inſzey byli wiáry/ á niſzli oni. SkarŻyw 567; WujNT przedm 16, s. 323, .687 [2 r.].

ε. Po „pierwej” (2): SkarŻyw 244; Stąd znáć/ że Pan Chriſtus chorego pierwey vzdrowił ná duſzy/ á niżli ná ćiele. WujNT 132.

ζ. Po „raczej, radniej” (7): SkarŻyw 92; WujNT 323, 425, 591, 629 marg; przeto y ią wolę Zyć rádniey z cnotliwymi, aniżeli [errata: ániżli] ze złymi. CiekPotr Cv; Niechayże tedy ſłużę tą krwią vbogą moią oycżyźnie mey rádſzy/ á niżli tym tám ludźiom CzahTr A4.

η. Po „rychlej” (7): OrzList e3; OrzRozm H2; á rychléy w Kálikućie/ á niżli domá będźiećie. OrzQuin A4, B, Z4v; SkarŻyw A4v, 238.

θ. Po „woleć” (12): KrowObr 21v; RejZwierz 60v; OrzQuin B3v; HistLan Fv; SkarŻyw 52, 335; Abo iż woli miłośierdzie á niżli ofiáry. WujNT 39, 48 marg, 456, 753; WysKaz 31; Bądź żyw/ rácżey/ boć wolę/ iż cie wżdy żywego/ Iuż ták z ocżu ſwych ſtrácę/ á niżli zmárłego. PudłDydo B2v.

b. Łączy zdania składowe i równoważniki zdania w zdaniu złożonym (99):

1) W połączeniu z trybem oznajmującym (86):

α. Po comp przymiotnika [w tym po: lepszy (2), więtszy (4)] (13): Diar 68; KrowObr 16; więtſzą naydźieſz dźiś iednę Komelſkiego cauſę/ á niżli ſpráwy wſzytkie Seymowe były. OrzRozm T2v; OrzQuin I, Vv; WujJud 62; SkarŻyw 358; LatHar 272; wpuſzczony w panew wrzącego oleiu/ czyſtſzy y czerſtwieyſzy z niego wyſzedł/ á niżli weń był wſtąpił. WujNT 300, 306, 365; WysKaz 7; SkarKaz 386b.

β. Po comp przysłowka [w tym po: lepiej (16), więcej] (31): RejRozpr E3v; MurzNT 81; KrowObr B4, 63, 122v, 126, 139, 233, 233v [2 r.]; y dáleko ich więcey pomárło od kámienia grádowego/ á niżli ich pobili mieczem ſynowie Izráelſcy. BibRadzIos 10/11, 2.Par 28/20, Matth 18/8, 9; OrzRozm O2v, S2, T4; OrzQuin Y4v; RejPos 88, 342; RejZwierc 157; WujJud 247v; odrzućiwſzy [...] ſpory á waśni/ ktore więcey pſuią á niżli buduią RejPosWstaw 144; SkarJedn 84, 402; SkarŻyw 151; więcey wydał niżli wziął/ to ieſt/ więcey cżynił á niżli był winien WujNT 238; Ale ázaż nie ſłuſzniey wierzyć/ że ſię [...] w tym omylili; á niżli pſowáć y odmieniáć ſłowá Apoſtolſkie WujNT 603; SkarKaz 486b; Lepi bydź w mym narodźie záwſze niewolnikiem/ A niżli rękodánym w Węgrzech ſłużebnikiem. CzahTr Iv; SkarKazSej 684b.

γ. Z wyraźną elipsą comp (2): A Boże day aby teraż Wſzak nie dwakroć mrzeć iedno raż A nizli tak w tym żywocie Mam mieſzkać w wiecżnym kłopocie RejJóz B7v; RejZwierc 67v.

δ. Po „inak, inakszy, inszy” (10): tám kożdy inák naidzie/ á niſſli thu cukruieſz KrowObr 52, 16v, 222v, 224; OrzList dv; inákſzyſz teráz/ á niżliś pirwey był RejZwierz 23; OrzRozm K4, M4; SkarŻyw 118; WujNT 747.

ε. Po „raczej” (5): SkarŻyw 50; Bo by mieli ráczey vmrzeć/ á niżli żywot odiąć niewinnemu. WujNT 121, 155, 249, 358.

ζ. Po „wolec” (25): RejJóz H7v; KrowObr C, 205, 206, 209v; wolę że o tym czytayćie [...] Ianá Długoſzá/ á niżli to odemnie ſłycháć maćie OrzRozm K4v, O3v, Qv; OrzQuin B4; BudBib 2.Mach 14/42; Ale woleli z plácu vćiekáć/ á niżli ſię tego podiąć: woleli vſtá zámknąć á niżli o tjm dálej mowić. SkarJedn 100; SkarŻyw 71, 243, 301, 408; BielSen 15; WujNT przedm 5, 8, s. 23, 288, 305, 860; SkarKaz 119b; Iż wolę v Polaká bydź zá máſztálerzá/ A niżli ſłużyć Węgrom bom świádom ich pierzá. CzahTr Iv.

2) W połączeniu z trybem przypuszczającym (13):

α. Po comp przysłówka (7): KrowObr 222; Abowiem lepiey ieſth áby v ćiebie dźieći twe potrzebowáły/ á nizli byś ty z rąk ſynow twych cżego pátrzáć miał. BibRadzEcli 33/22; OrzRozm P2; OrzQuin D2; RejPos 3v; SkarŻyw 92; WujNT 470.

β. Po „raczej” (2): śmiech z śiebie rácżey cżynił tęn Márek/ á niſzliby miał był iákie oycom onym roztárgnienie vcżynić. SkarJedn 297; WujNT 256.

γ. Po „woleć” (4): OrzRozm Sv; SkarŻyw 482; ActReg 54; Y wolę iż ty ſmierći mey będzieſz przycżyną/ A niżlibyś zginąć miał zá iáką mą winą. PudłDydo B2v.

2. Uwydatnia stosunek czasowy ogółnikowo następczy (łączy zdania składowe w zdaniu złożonym) ‘zanim’ (49):

1) W połączeniu z trybem oznajmującym (39): LibMal 1551/166; KrowObr 28v, 38v; RejZwierz 103; Máło przed tym/ á niżlim tu do was przyſzedł/ oddáné mi ſą z Krákowá Liſty OrzQuin H2v, H3v, I3v [2 r.], T4, Yv; GrochKal 4; SarnStat 234, 401.

α. Po „pierwej” (26): KrowObr 21, 21v, 25, 55v, 72, 104v, 225v; OrzList i2; á żem tu ná ćię trefił pierwey á niżlim do tám tey rády iechał OrzRozm D, E4v, G3, G4, L3v; Day miły Boże śmierć piérwéy/ á niżli to w Polſzce będźie/ co być muśi OrzQuin Z2, D3v, E4v, H2v, H3, L4v, Q4v, Aa4; SkarŻyw 46; WujNT 537; á Komornikowi [...] wiárdunk przez wſzelkiégo ſporu piérwéy/ á niżli do którégo ſłuchánia będźie przypuſczon/ dać y doſyć vczynić będźie powinien. SarnStat 475, 235, 468.

2) W połączeniu z trybem przypuszczającym (10): ktorzy Pánie Boże day aby ſię vználi/ a niżliby ſię nád nimi Sędźià ſpráwiedliwy ſrożyć miał. BibRadz I *5; SkarŻyw 444.

α. Po „pierwej” (8): KrowObr 221v, 233v; Abowiesm thák v ſiebie rozmyſlał/ áby pierwey z nimi pokoy vcżynił/ á niżli by [Vulg priusquam] on z Alexándrem nań ſię zmowił. BibRadz 1.Mach 10/4; OrzRozm N3, T4v; OrzQuin L2; ale bogday taci pierwey zle ſami pogineli ániſzlibi kiedi co dla ich nadetoſci prziſc mialo na R: P: PaprUp E2v; SiebRozmyśl C4.

Cf ANIŻELI, NIŻLI