[zaloguj się]
[pdf]

KAPTUR (73) sb m

kaptur (72), kaptor (1) Murm.

a jasne (w tym 1 r. błędne znakowanie); tekst nie oznacza ó.

Fleksja
sg pl
N kaptur kaptury
G kaptura, kapturu
D kapturowi
A kaptur kaptury
I kapturem kaptury, kapturmi
L kapturze kapturach, kapturz(e)ch

sg N kaptur (13). ◊ G kaptura (8), kapturu (1); -a : -u RejZwierc (1 : 1). ◊ D kapturowi (1). ◊ A kaptur (21). ◊ I kapturem (5); -em (1), -(e)m (4). ◊ L kapturze (5). ◊ pl N kaptury (2). ◊ A kaptury (11). ◊ I kaptury (2), kapturmi (1); -y SkarKazSej; -y : -mi OrzRozm (1 : 1). ◊ L kapturach WysKaz (2), kapturz(e)ch (1) BielKron.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XIX w.

1. Obszerne nakrycie głowy przed deszczem, wiatrem i chłodem, często połączone z dłuższą lub krótszą peleryną; cuculio Mącz, Calep, Cn; capitium (a. caputium) Murm, Mymer1, Cn; bardiacus (cucullus), cucullium, cuculliunculus, cucullus, cucutium, pescium Cn (47): Capitium. eyn kugel. Káptor. Murm 153; Mymer1 31v; RejRozpr H4v; LibMal 1544/78, 1547/137v; Ten ſukniey á ten bothow/ á trzeći kápturá/ Nápyera ſie RejWiz 92, 82; WyprKr 100v, 101; Goski 15; W ten cżás Polacy nośili włoſy długo/ w cżepcżoch chodźili/ w kápturzech BielKron 397v, 85v; Mącz 70c, 273d; SienLek 43v; BielSat D3v; RejZwierc 237; BielRozm 29; Calep 274b; Bo áni zwycżay tego nieśie/ áby ludźie zacni iáłmużny ná vbogie prośić chćieli/ áni dáleko mniey żeby dla tego w iákich kápturách chodźili. WysKaz 42, 42.

W charakterystycznych połączeniach: kaptur czarny; kaptur wdziać, włożyć; w kaptur(y) poubierać się, ubrany; w kapturze chodzić (5).

Zwroty: peryfr. »drzeć kaptury« = bić się (1): Ale gdy vźrzáłá kury/ Oni ſobie drą káptury BierEz I.

[peryfr. »wstrząsnąć [komu] kaptura« = mieć stosunek płciowy: A oná boiąc ſie śmierći/ ſpałá ſnim/ a wſtrząſnąwſzy iey kápturá ſzedł precż. HistPonc I2v.]

Przen: Przymówka, obmowa, potwarz, posądzenie, zarzut (14): Lecż rádzęć dzierz ſie cnoty by piyány muru/ Niechceſzli mieć z nietrefnych przymowek kápturu. RejZwierc 29v, 223; CzechRozm 125v.

W połączeniach szeregowych (2): Inſze tákie y owákie przymowki/ ſzácunki/ vſzcżypki/ drapánia/ przezwiſká/ káptury/ ktorych pełne ieſt Wędźidło [...] puſzcżam imo ſię CzechEp 71, 94.

Zwroty: »kaptur [na kogo] kłaść« = pomawiać o coś [szyk zmienny] (2): Iuż Káptur Aryánſki Brát twoy ná ćię kładźie Prot Cv; CzechRozm A5.

»[kogo] kapturem nakryć« = przypisać coś (1): y to też iż on ſwym właſnym nas kápturem/ ktory nam nie ſłuży/ nákryć chce CzechEp 215.

»[kogo] w kaptur oblec« = posądzić o coś (1): obroćił ſię záraz ku oſobie moiey/ y ku bráćiey mey: chcąc mię w ten káptur oblec o kthorym mnima/ żeby iy ziął z Papieżá ſwego CzechEp 337.

»kaptur [na kogo] wewłoczyć« = posądzić o coś (2): A nie może ieden ná drugiego kápturá dla rożney wiáry wewłocżyć. CzechEp 13, 56.

»włożyć kaptur [na kogo]« = postawić zarzut (1): włożmy iuż ten káptur/ w imię Boże/ zá otwárćiem nam drogi do tego przez X. K. ná ſámego Papieżá. CzechEp 408.

»kaptur [z kogo] zejmować« = oczyszczać z zarzutów (2): y to wyſtáwiáiąc ná iáſnią/ iż X. K. nie k rzecży to cżyni/ że vſpráwiedliwiáiąc Papieżá Rzymſkiego/ y káptur Antychriſtowſki: z niego zyimuiąc/ ná nas iy wewleć vśiłuie. CzechEp 11v, 383.

a. O stroju żałobnym (3): A ten ſie vbrał w káptur/ y chodził w żáłobie RejZwierz 34v.
Wyrażenie: »kaptur żałobny, pogrzebny« (1 : 1): Ták wnet wſzyſcy zrzućiwſzy káptury żáłobne/ Przeważnie gotowáli vbiory ozdobne. StryjWjaz Bv; KlonWor 54.
b. O stroju pasterskim; tegillum pastoris Cn (1):
Wyrażenie: »skorzany kaptur« (1): Diphthera, Páſtirskie odzienie/ Skórzány káptur. Mącz 89c.
c. O stroju błazeńskim (3): Ktory mogąc poki żyw nie vznáć kłopotá/ Rozda wſzytkę máiętność dzyeciom zá żywotá. A ſłuſznaby nań káptur iák ná błazná wzdzyano HistLan D4v.
Wyrażenie: »kaptur błazeński« (1): Vyrzą cepy y káptur błazeńſki z dzwonkámi HistLan Fv.
Szereg: »kaptur, (i) cepy« [szyk 1 : 1] (2): Ná ſtárſzą záſię dzyewkę káptur wdzyać kazáli/ A młodſzey cepy w ręce dla tego podáli HistLan F3, Fv.
d. O ubiorze zakonnym; caputium Cn (4): Snaċzes nie ċzetł proſta Swinio Co rzekł Tomás de Aquino [...] Iż tam zlie yċz bez Captura RejKup t3; Noſzą iákieś tablicżki/ á gałki ná ſznurze/ A krzyżyki miewáią drudzy ná kápturze. RejWiz 161; PudłFr 54 [2 r.].
2. Konfederacja szlachecka (szczególnie w okresie bezkrólewia); sąd nadzwyczajny (tzw. kapturowy) powołany przez tę konfederację dla sądzenia przestępstw kryminalnych; wyrok tego sądu, który, potwierdzony przez następnego króla, stawał się obowiązującym prawem (w XVI w. obyczaj ten wykorzystywano głównie dla rozgrywek religijnych); coitio, confoederatio, coniuratio, consensio, conspiratio, conspiratus Cn (26): nádánie y ſkárby Kośćielne rozbieraćie/ kápturem Krolowi groźićie OrzRozm Cv, C3, Ev marg; A gdy to ták ieſt/ cżemużbyſmy kápturowi/ ná inſtygowánie I.M.X.K. podlec mieli? CzechEp 12; Dla wiáry niesłuſznie X.K. ná káptur woła. CzechEp 12 marg, 11 [3 r.], 12, 15, 44, 173; ActReg 19; SarnStat 1183.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy miejscowej (2): Káptur Krákowſki 1572. który ſie zgadza z ſtárym w Rádomſku 1382. vczynionym, y z Wárſzáwſkim Generálnym 1573. których obá w Metryce Státutowéy znaydzieſz. SarnStat 5, 1182.

W połączeniu szeregowym (1): Skąd y one Káptury y Przywileie/ y Confoederáciȩ ſtárſzych náſzych przećiw Kácerzom vroſły. WujJud 16v.

W charakterystycznych połączeniach: kaptur krakowski, srogi, stary, wołyński; kaptur czynić (2), działać, utwierdzić; kaptura [na kogo] wołać; na kaptur wołać (5); kapturowi podlec; kapturem bronić (2), grozić (2).

Zestawienie: »kaptur jeneralny« (1): SarnStat 5 cf W połączeniu z przymiotnikiem.
Szeregi: »kaptur i konfederacyja« [szyk 1 : 1] (2): przećiw nieprzyiaćiołom Kośćiołá tego Confoederácye rozmáite y Káptury ſobie dźiáłáli WujJud A3; SkarKazSej 665b. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»prywilej i (a) kaptur« (5): Krol Prywileymi/ á przodkowie náſzy Kápturmi/ ná wieczne czáſy kácerſtwu onemu zábiegáli. OrzRozm G, F4v, G [2 r.]; áby Król brónił Ołtarzá przećiwko Kácérzóm/ Iágiełłowym Prywileiem/ y Przodków náſzych Kápturem ſrogim. OrzQuin E2v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»spisek i kaptur« (1): ſpiſki y káptury czyniąc przećiwko kożdemu Práwu poſpolitemu niepoſłuſznemu OrzRozm Ev.

W przen (1): przećiwko ktorey wierze káptury vſzyte nam zoſtáwili po ſobie przodkowie náſzy mili. OrzRozm M4v.

Synonimy: 1. kapica; 2. konfederacyja.

MM