[zaloguj się]

KAPICA (113) sb f

kapica (113), [kopica].

Oba a jasne (w tym w pierwszym 3 r. błędne znakowanie); tekst nie oznacza ó.

Fleksja
sg pl
N kapica
G kapice kapic, kapić
D kapic(o)m
A kapicę kapice
I kapicą kapicami
L kapicy kapicåch
inne sg G a. A - kapice, kapicę

sg N kapica (12).G kapice (10).A kapicę (31) [w tym: -e (5), -ą (3)].G a. A kapice, kapicę (2).I kapicą (10) [w tym: -a (3)].L kapicy (18).pl G kapic (8), kapić (1) SkarŻyw.D kapic(o)m (1).A kapice (11).I kapicami (4); -ami :-åmi KrowObr (3 : 1).L kapicåch (5); -åch (4), -ach (1) KrowObr.

stp, Cn notuje, Linde XVIXVII w.

1. Kaptur lub okrycie z kapturem, szczególnie mnisze; cucullus Murm, Calep, Cn; cuculla BartBydg (113): Murm 154; BartBydg 208; Iedno ſpołu głowy zchylmy A kapicza je przikrymy RejKup V; Nuż naſſy Przodkowie wſyſczy Tak Pjſſali o Kapiczy Iż ta Satą z Nioba była A barzo Diabły ſtraſyła RejKup ec5v, b3v, t3v, t7, t7v, t8v (12); Item zeznawa yſch skrzethufzky zlothnyczcze vkradla kapiczą ploczienną LibMal 1551/164, 1551/164 [3 r.]; Tey Regule/ dziewiąty Benedykt Papieſz/ białłe kápice przydał/ ábowiem przedtym wroznym odzieniu chodzili. KrowObr 134, 133, 134, 135 [2 r.], 135v, 137 (10); RejWiz 147; MNich ſzedł s ſuknem do miáſtá/ by dał ſzyć kápicę RejFig Dd3; nie máſz ták cżárta głupiego/ co by ſie kápice bał BielKron 217v, 363, 366v, 429v; Mącz 70d; Abowiem ſłyſzyſz tu iż tám nie widział áni mnichow w kápicach/ áni rogátych bieretow/ iáko ie málárze máluią pod płaſzcżem pánny Máriey RejAp 60v; Nie piſzeć tu Ewányeliſtá áby im roſkázował/ ábyſcie chodzili w ſzárych/ w białych/ ábo w cżarnych kápicach RejPos 170v; Ieden kápicę ná ſzyię wzdzyał á powrozem ſie opaſał: drugi ſukniey popuśćił ná dłużą/ á wirzch głowy ſogie przegolił/ á bieret rogáty wzdzyał RejPos 327, 298v; Henrykus ſyn nieiákiego Gaufrydá de LomelIo/ máiąc wrzod w gárdle/ dotykánim ſię kápice S. Piotrá zlecżył: przy cżym był Biſkup Plácentynſki. Záco dziękuiąc ociec/ prośił áby onę kápicę/ która iuſz byłá zdárta/ v niego zoſtáwił/ á nową mu wnetże ſpráwić dał. Nieutráćił ná kápicy oney. SkarŻyw 373; włożyłá ná ſię zakonną záślubionych iuſz Bogu pánienek/ kápicę [...]. Ale Krol ſkoro ią vyrzał/ rzekł: dawnożeś mniſką zoſtáłá? y ztárgnąwſzy zniey kápicę/ nád iey wolą ſwey złey chući dośić vcżynił. SkarŻyw 510, 373 marg, 374, 510 [4 r.], 545; CzechEp 65; dźiś miedzy dworzány W páńſkim páłacu/ iutro záśie ćichy Xiądz w kápitule: tylko że nie z mnichy W ſzáréy kápicy/ á z dwoiákim płátem KochFr 91; PudłFr 54; BielRozm 5; Cucullatus ‒ Ten ktori kapicze noſzi. Calep 275a, 274b; KlonKr C2v; Pyta Oycá: Ieſli ma viąć zá kápicę Mnichá/ y wyrzućić go oknem ná vlicę? KlonWor 71.

W połączeniach szeregowyeh (11): RejKup t2v, v2v; Toc ſą Duchá Swiętego znáki. Nie pierśćień obłudny tzłowietze nie płatek álbo zawoy ná głowie/ nie kápicá. KrowObr 150v, B, 115v, 133, 150v; RejWiz 6v; RejAp 79v; Bo v nas płatnieyſza kápicá/ gromnicá/ bylicá/ odpuſty/ ſuchoty/ kádzidło/ kropidło/ niżli ſzcżyre á dobrothliwe ſłowá iego RejPos 29v, 13.

W charakterystyczych połączeniach: kapica biała (6), czarna (4), czerwona, szara (3); kapicę nosić, stargnąć, (u)szyć (2), włożyć, wzdziać, zrzucić (2), zwlec; w kapicę oblec się, ub(ie)rać się (2); chodzić w kapicy (6).

Przysłowia: Azaſz to wſzytko ſwięći co chodzą w kápicy RejWiz 141v.

[Naydźie y w kápicy ſukno [hardość pod maskq skromności] PlutBBud A3v (Linde).]

Wyrażenia: »kapica mnisza (a. mniska)« [szyk 2 : 1] (3): przeto Rzymiánie rzućili ſie nań iż muſiał vciec w kápicy mniſzey z Rzymá do Florencyey. BielKron 188v, 217v; Y kazał przynieść tyle kápić mniſkich [...] ile było Kánonikow SkarŻyw 510.

»suknia z kapicą, kapica« = casula Murm, Mymer1, Mymer2; casula cum cuculla BartBydg (3 : 1): Murm 154; Casula. [...] Suknia kapica Mymer1 31v; Casula, planeta presbyteri tegens totum sacerdotem, ornath; suknya s kapiczą, cum cuculla BartBydg 23b; Mymer2 32v.

Szeregi: »kapica albo (i) płaszcz« [szyk 1 : 1] (2): KrowObr 135v; Pruſki Miſtrz przyſtąpił przyſięgę cżynił: potym zrzućiwſzy kápicę álbo płaſzcż s krzyżykiem/ ná kſięſtwo Pruſkie od Krolá przełożon. BielKron 419. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.].

»suknia i kapica« (1): A gdy tzarne ludzi albo murzyny weśnie widział/ tzarne ſſuknie y kápice Mnichom rozdał/ y ſlugámi ie Panny Máryey názwał. KrowObr 136.

»nie kapica ani trepki« (1): Aczo mu miał offarować Nie Kapiczecz ani Trepky Iedno vmyſł wierny pretky RejKup cc3. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.].

Przen: Zakon, stan zakonny; regula Mącz (31): Ktorzy ſlubuią/ albo prziſięgaią ſzglupſtwa/ á nieumiętnoſci ſwey/ dziewicſtwo chować przeciw przirodzęniu/ albo wſtępyć do klaſthora [...] y maią oto zle ſumnięnie gdy tego niewypełnia/ [...] Agdy wipełnią niemaią zadney zkruchy zagrzechy any woley ich więcey nieczinić/ ani wiary w panu Chriſtuſię [!]/ ze by zanie doſſyć vczinił/ ále mniemaią ze by ie pan Bog dla oney drogy/ albo kapice/ miał przepamiętać/ albo ie odpuſcić/ ato ye barzo omely. SeklKat F2; KromRozm I A3v; Ták powieda Biſkup/ myć ludzi grzechow odpuſztzenia/ nie w imię ludzi zmárłych/ nie w imię vtzynkow ſwych/ nie w imię kápic ſſárych/ ábo burych ále w imię naſwiętſze Kryſthuſowe vtzemy KrowObr 51v, 133, 145 marg, 148v marg, 150v, Vu2v; Thakież Opátá proſili dawſzy mu wielkie dáry áby go z kápice wolno wypuśćił. BielKron 346v, 346v; ále y Páná Bogá chwalił/ iſz go oná zbrodnia do kápice wegnáłá/ á iſz lepiey żyć pocżął. SkarŻyw 414, 570 marg, 572 marg; Iż on to będąc w kápicy wychowány/ mnichowſką miał w ſobie pokorę CzechEp 333.

W połączeniu szeregowym (1): ktorzy przes odpuſty/ Cżyśce Mſze/ Kápice Cżyſthośći/ Obrázy/ Ołtarze/ Bágná/ Gromnice/ Szołdry/ Oleie/ Wody/ Soli/ Ornathy/ Krucyfixy/ Pieniądze/ Koncylia/ Reguły/ Spowiedzi/ Offiáry y inſze Dyabelſkie Zabobony/ ku łáſce Bożey przyść chcą. KrowObr 185v.

W charakterystycznych połączeniach: kapica biała (2), błazeńska, bura (3), czarna (2), szara (3); w kapicy wychowany.

Zwroty: »w kapicę wleźć« = wstąpić do zakonu [szyk zmienny] (2): Iż niechay przełożony koſcielny będzye vbrány złotem/ ſrebrem / á perłámi/ á niechay mieſzka przez żony/ ábo wlezye w kápicę/ pod figurą omylney á obłudney cżyſtośći ſwoiey RejPos 345v; RejZwierc 87v.

»kapicę wziąć« = wstąpić do zakonu [szyk zmienny] (3): vpominał ſię Konwierz obietnice/ iáko długu pewnego/ áby kápicę co rychley wziął/ á Mnichem zoſtał SkarŻyw 570; Támmuſowi opuśćić świát/ y wziąć kápicę kazał SkarŻyw 573, 413.

»kapicę zrzucić (a. porzucić), zdjąć« = wystąpić z zakonu; apostatare a regula Mącz [szyk zmienny] (6): Owa kyedybyć kto co w wyązał/ przekrzćiłby ſye/ y zrzućiwſſy tę błazeńſką kápicę ze wſſyſtkimi zabobony licemyerniczymi/ przyyąłbyś ewángelią. KromRozm I A3v; KrowObr 143v; Mącz 12d; SkarŻyw 200; porzućili Mniſzy y Mniſzki kapice/ Kſięża Rewerendy/ wiárę/ wſtyd/ boiaźń wſzeláką złamawſzy ReszPrz 73; KAzimierz zdiąwſzy ſzeroką kápicę, A przyoblokſzy głowę ſwą w przyłbicę. [...] Ná nieprzyiázne podnioſł potym zbroie KlonKr C2v.

Wyrażenie: »kapica mnisza« (1): Krol Angielſki Henrykus/ wydał kſiążki przećiw Papieżowi/ iáko łudzy ludźmi tym Koncilium/ iáko też záćiemnia Bożą chwałę á plugáwą wiárę rozmnaża/ ták iż więcey wierzą w śiwey kápicy mniſzey/ niż ſłowu Bożemu BielKron 217v.
Szeregi: »komża i (ni) kapica« (2): Abowiem wierz mi żeć komża y kápicá nie prawdy podeprzeć nie może RejPos 284, 284 marg.

»kapica i reguła« (3): KrowObr 143v, 145; O ktorym doſyć vcżynieniu Chriſtuſowym/ zle wyrozumiánym/ Antichriſt Pan Rzymſki/ iż grubie y ſproſnie z dawná náucżał: przeto też ſwą náuką wiele rozmáitey ſzáráńcżey/ kápic y reguł/ niezlicżonych mnichow národźił. CzechRozm 220. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

2. [Prawdopodobnie jakieś naczynie: Rzeczy do browaru nadleżące: [...] 11 drzewianek, deka na stół, kopica, krukiew InwMieszcz 1573 nr 180; Miedź: 2 konwie miedziane, wielgie; flaszka miedziana 1, kapica 1 InwMieszcz 1578 nr 220, 1579 nr 222.]
3. [Prawdopodobnie jakieś narzędzie: kuna do wrót, kapica, piła do drew, toporek wielgi, wszytko zielazne. InwMieszcz 1595 nr 298.]
[Znacz. 2. i 3. może nie związane etymologicznie ze znacz. 1.]

Synonim: 1. kaptur.

Cf KAPA

ZZa