[zaloguj się]
[pdf]

KAPUSTA (125) sb f

f (124), m (1) [w funkcji n-pers].

Oba a jasne (w tym w pierwszym 5 r. błędne znakowanie).

Fleksja
sg pl
N kapusta kapusty
G kapusty, kapust(e)j
D kapuście
A kapustę kapusty
I kapustą kapustami
L kapuście

sg N kapusta (53). ◊ G kapusty (21), [kapust(e)j]. ◊ D kapuście (2). ◊ A kapustę (17). ◊ I kapustą (13). ◊ L kapuście (9). ◊ pl N kapusty (3). ◊ A kapusty (6). ◊ I kapustami (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. bot. Brassica oleracea var. capitata L. (Rost); kapusta głowiasta; caulis Murm, Mymer1, BartBydg, Cn; brassica Calep, Cn; capucium Mącz; heluellae Calep (101): Murm 112; Mymer1 16; BartBydg 25; Krew niedobra ſię ſkapuſty mnożi FalZioł I 34b, [+3]b, I 5b, 12a, 34 żp, a (19); ale iarzyny albo kapuſty inſze, gdyż ziemie pochodzą á tak naturę ziemię maią, przeto więcey im ſtopniow ku obroceniu w ciało nie doſtawa GlabGad H4, I2v, 13 żp, 13; RejRozpr H2v; RejWiz 15 [2 r.], 91v, 92; BielKron 261, 464v; Campe, vel, campa, Latine eruca, vermis genus, Liſzki/ w[ą]ſionky które ogrodne zyoła yáko kapuſty y gáłęzie drzew yedzą. Mącz 32d, 37d, 76b, 108b, 135a, 204d; SienLek 4 [2 r.], 5, 8v, 18, 38v, 48; á chłopięthá ſwowolne błotem/ kápuſtámi zgniłemi/ y cżym mogły zá nią ćiſkáły RejZwierc 33v; Y v naſći też leią ále w gárdło dzbanem/ Zyadſzy świnią piecżenią á kápuſtę s chrzanem. RejZwierc 251v, 18v, 31, 54, 59 [3 r.], 61v (13); KlonŻal C3; Calep 138b, 475b [2 r.]; GostGosp 68, 72 [3 r.], 120, 167; WyprPl Cv; SarnStat 185; Iáko [...] kápuſty y inne źiołá nie dobrze roſtą tám gdźie ſię vrodzą: Ták y młodym niezdrowe ieſt wychowánie domowe. SkarKaz 420b; [kłoda kapustej niecała InwSzlachKal 1593 nr 56].
Zwrot: »siec (a. uciekać) by (a. jako) kapustę; siekany jako kapusta; siekana kapusta« [szyk zmienny] (2; 1; 1): Minutal. Gehaktkraut. ſiekana kapuſt [!]. Mymer1 41; Theż vwarżywſzy Pozimkowe liſcie s ćwiklanym liſciem, z boragowym/ á pothym vſiekay drobno iako kapuſthę/ á zaſię warz z rozynkami drobnemi/ á thego pożyway/ ábowiem ieſt dobry to ſzpinak tym ktorży ſuchoty miewaią. FalZioł I 52d, V 94v; kiedy ſie dwá wſcieką/ Głowy niewinne by kápuſtę ſieką. RejZwierc 228.
Wyrażenia: »kapusta kwaśna; kapustę kwasić« [szyk 10 : 4] (12 : 2): Wezmi wody w ktorey kapuſtę kwaſzą [...]/ wezmi też kwaſu z dzieże/ zmieſzay to wſzytko ſpołem, vcżyń plaſtr á przykładay. FalZioł V 108, V 18a, 19a, 94v, 108v [2 r.]; GlabGad I3 [2 r.], K6v, K7v; SienLek 2v, 9v; pułmiſkom kilkom cżupryny wzmiąwſzy/ kápuśćie kwáśney potym dorobił/ máło iuż o żábki włoſkie dbał. WerGośc 242, 246.

»młoda kapusta« = liście wyrastające z korzenia po obcięciu głowy kapusty (1): Prototomus, Latine primae sectionis, Naypirwſzego odſieczenia. Unde primus caulis qui succiditur vel cima brassicae hoc nomine dicitur, Podczoſz naypirwſzy głąb/ młoda kápuſtá. Mącz 328a.

»kapusta świeża« [szyk 1 : 1] (2): Ma iadać [...] Kuri/ pthaki (iedno nie wodne) polewkę z ſwieżey kapuſty. FalZioł V 94v, I 34b.

Zestawienia: »biała kapusta« (2): Ktemuż weźmi korzenia czarnéy y białey kápuſty á ſpal to w gárncu ná popioł/ zmiéſzayże ij z ſádłem á pomázuy: ku vśmiérzeniu bólu/ nowy ſmalec SienLek 122v, 48v.

»kapusta domowa« (3): kapuſta domowa vſmierza boleſci. FalZioł I 34b, I 34b [2 r.].

»kapusta w głowach« = brassica capitata a. lacuturris, caulis lacuturris Cn (2): Caules capitati, Kápuſtá w głowách. Mącz 37d; SienLek 48v.

»kapusta ogrodna« (1): Też Kapuſta ogrodna trochę niedowarzona/ odmiękcża żywot FalZioł I 34b.

»zielona kapusta« (1): Brassica, zyelona capusta BartBydg 20b.

2. bot. Prawdopodobnie Brassica oleracea var. sabauda L. albo var. acephala subvar. sabelica (L.) O. E.; jarmuż; olus Mymer1, Calag, Calep; crambe (a. corambe, a. coramble, a. crambre) Mącz, Calep, Cn; brassica Mymer1, Mącz; caulis Mącz; olusculum Calag (21): Ollus. Kraut. kapuſta. Mymer1 17; Calag 314a; Calep 259a, [728]b.
Zestawienia: »czarna kapusta« [szyk 9 : 7] (16): Mymer1 17v; á liſtki tego ziela [łobody] iedzione ſkapuſtą cżarną tedy bolenie ktore bywa wmiechierzu odeymuie. FalZioł I 12a; Też gdy go kto pożywa w kapuſcie cżarney przyſiekaiącz go/ thedy wolnoſć oddychania cżyni pierſiam FalZioł I 22b, I 18b, V [2]v, 115v; Mącz 26d, 42b, 67c; SienLek 229v, Xv, X2; RejZwierc 59, 100v; Calep [266]a; GostGosp 167. [Cf 1. »biała kapusta« SienLek 122v].

»kędzierzawa kapusta« = jarmuż lub kapusta włoska; apia, apiacos, brassica crispa, sabellica, selinas, selinois Cn (1): Aby ſie iey mnożyła na to lato/ zielona trawa/ żołta marchew/ Kędzierzawa kapuſta. LudWieś A3v.

3. bot. Zestawienie: »kapusta leśnia« = Crepis tectorum L. (Rost) a. Mycelis muralis (L.) Dum.; pępawa dachowa a. sałatnik leśny, byliny z rodziny złożonych (Compositae) (1): KApuſta ma vilkotnoſc wliſciu ſwoim/ á ieſth troiaka/ domowa/ leſnia y morſka/ leſnia ta ieſt nawięcſzey gorzkoſci y oſtroſci FalZioł I 34a.
4. bot. Zestawienie: »czarna kapusta« = prawdopodobnie Smyrnium Olusatrum L.; roślina w Polsce nie znana (tu być może mechaniczny przekład z łaciny i błędne zidentyfikowanie z jarmużem) (1): Equapium, Nonnulli appellarunt herban, quam Latini olus atrum nominant ‒ Czárną kapuſta. Calep 369a.
5. bot. Zestawienie: »kapusta morska« = prawdopodobnie Calystegia soldanella R. Br. (Rost); jeden z gatunków rodzaju kielisznik, roślina z rodziny powojowatych (Convolvulaceae) nie rosnąca w Polsce: [Cf 3.].
6. n-pers (1):
Zestawienie (1): Andrzéy Kniáź Kápuſtá Brácłáwſki Dźierżawcá Owrucki SarnStat 1016.

Synonimy: 2. brzoskiew, jarmuż, krcica, wielkierz.

MM