[zaloguj się]
[pdf]

1. KARTA (290) sb f

karta (289), charta (1) SkarJedn.

kart- (222), kårt- (11); kårt- GrzegRóżn; kart- : kårt- KrowObr (2 : 1), BielKron (8 : 1), Mącz (14 : 3), SienLek (9 : 1), SkarŻyw (15 : 3), KochSz (1 : 1). ◊ kårt. ◊ Końcowe a jasne.

Fleksja
sg pl
N karta karty
G karty kårt
D kart(a)m
A kartę karty
I kartą kart(a)mi
L karcie kartach, karci(e)ch
V karto

sg N karta (34). ◊ G karty (38). ◊ A kartę (34) [w tym: -e (1)]. ◊ I kartą (3). ◊ L karcie (81). ◊ V karto (1). ◊ pl N karty (18). ◊ G kårt (29). ◊ D kart(a)m (1). ◊ A karty (36). ◊ I kart(a)mi (2). ◊ L kartach (12), karci(e)ch (1) GórnDworz; -ach (10), -åch (1) BielKron, -(a)ch (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XIX w.

1. Luźny arkusz papieru; w zależności od wypełniającej go treści: dokument, petycja, oświadczenie, list, weksel, wokanda itp.; charta Murm, Mymer1, Mącz, Cn; pagina Mącz, Calep, Cn; scheda Mącz, Cn; tabula Mącz [papier na którem piszemy – charta Cn] (79): Charta. Kart. Karta. Mymer1 10; RejKup dd7; jedno iże się my tego słusznie u WKM swego MP pokornymi prośbami dopraszamy, abyś nas WKM przy tych kondycyjach, ktore na tej karcie podawamy, zostawić raczył. Diar 47; [posłowie] już wątpili dowcipem swem, iż podobno tym pisaniem, kartam i powieściam Rad Ich [M] zrozumieć nie mogli. Diar 55, 51, 55, 86, 87; DiarDop 105; BielKom Dv marg; bo yáko do woſku rychley przylepi ſie kártá niż do cżego inſſego/ thák też y dzyatki/ ktore myękkye ſą yáko woſk/ rychło á záraz práwye rzecżam ſie przyłożyć mogą GliczKsiąż E2v; Przybiją kártę v drzwi iż koleyą iutro/ Będą ſądzić RejWiz 123v; ábowiem on ſam pierwſzy náſze práwá Polſkie roſtrzeláne ná kártach zgromádźił ſpołu y wytłocżyć dał BielKron 422v, 234v [2 r.], 464 [2 r.]; Tabulas inter se configere, Kárty álbo regiſtr weſpolek sſzyć. Mącz 126d, 133c, 272d, 276c, 318b; Prot A4v; SarnUzn G7; Sędźiowie duchownego práwá nigdy (ile wiem) niecżynią wyroku/ iedno zkárty/ ná ktorey będźie pirwey nápiſány. ModrzBaz 88, 88, 105; Chárteż my y cżernidło widzieli/ álesmy Piotrá przez Agátoná mowiącego ſłyſzeli. SkarJedn 118; SkarŻyw 107 [2 r.], 173; KochSz A2v, A3v; drugi tákże 200. Dukatow włożył w krobkę/ á kártę dał áby mu w báńkách 500. Dukatow dano ReszList 170, 170 [2 r.]; PaprUp 14; Calep 745b; y Práwá ná kártách/ á ná ludzkich obyczáiách złość y ſwowolność zoſtáie. SkarKazSej 699b.

karta z czego (1): Karta z Listu H. Grabowieckiego do Pana Marszałka Koronnego. ActReg 142.

W przeciwstawieniach: »na karcie ... żywym głosem (2), w, na sercu (2)« (4): Bo Piſmo inkauſtem ná kárćie ieſt nápiſáne/ á Tradycye żywym głoſem y náuką przez ręce ſą podáne. WujJud 40v; bo to co oni ná kárćie piſali/ to ći ná ſercach y w vcżynku wyrázili SkarŻyw A4, 3; WujNT 515.

W charakterystycznych połączeniach: karta długa, wąska.

Zwroty: »na karcie, kartę (na)pisać (a. spisać); na karcie (na)pisany (a. spisany); karta napisana« [szyk zmienny] (8 : 1; 8; 1): á wypiwſzy ten ſirop maſz wziąć ty piłuły dawſzy ie vcżynić do apteki tak napiſawſzi na karcie FalZioł I 103b, I 45b; Diar 51; GroicPorz x3v; KrowObr 100; RejAp B7; WujJud 40v; CzechRozm 110v, 122v, 253; SkarŻyw A4, 3, 545; przeto/ iż zowie volumen libri, to ieſt/ zwitkiem kśiąg: iż ták przedtym ná długich kártách ſtárzy piſáli/ y ná wáłek zwijáli/ iáko y teraz żydowie cżynią z przykazániem Bożym CzechEp 158, 127; ActReg 35; GostGosp 142; WujNT 515.

peryfr. »przewrocić kartę« = spojrzeć na coś z innej strony [szyk zmienny] (6): Rzekł on Mędrzec/ moy brácie iednę ſtronę bacżyſz/ Przewroćże kártę ná wſpák/ ſnadź lepiey obacżyſz/ Co zá roſkoſz przynośi pocżćiwa małżonká RejWiz 57v, 2; RejZwierc 114, 185v, 244; ReszPrz 55.

Wyrażenia: »karta biała [= nie zapisana]« (2): gdy mu kazał grzechy ná kárćie ſpiſać/ á ſobie táiemnie podáć: nálazł kártę białą bez piſmá. SkarŻyw 545, 312.

»goła [= nie zapisana] karta« (1): Abowiem iáko Philozophowie piſzą/ iż przyrodzenie cżłowiecże rodzi ſie iáko goła tablicá ábo goła kártá RejPos 63.

»karta malowana« = obrazek (1): ktore gdy vyrzał ná brzegu/ chcąc ie vkroćić miotał im kárty málowáne/ dzwonki/ y ine rzecży. BielKron 445v.

»karta papi(e)ru« [szyk 3 : 1] (4): BielKom A4v; Támże wzyąwſzy kártę pápiru/ vcżynił zapis małżeńſtwá BielKron 97v; Scheda item, Kártá pápieru álbo párgaminu/ cedułká. Mącz 371c, 272d.

»karta prożna [= nie zapisana]« (1): Wiem s tego nic nie będzie/ y boday nie było. Lecż kártá prożna ſtáłá/ poſiać było miło. BielSpr c2.

»strona karty« (3): Pagina, Obiedwie ſtronie kárty Mącz 133c, 272d [2 r.].

Szereg: »karta, (a) papi(e)r« [szyk 2 : 2] (4): Murm 189; Papyrus, vel papyrum, Nieyáki wiąz Aegypcki którego miáſto karty á pápiru vżiwáli ſtárzi Mącz 276c, 51a; Piſzem Práwá: á więcey tych ktore żadnego wypełnienia nie máią. kárty máżem/ á pápier vkázuiem: á po ſtáremu w nierządźie żyiem. SkarKazSej 699a.
2. Stronica książki (zapisana jedno- lub dwustronnie); pagina Murm, Mymer2, Mącz; folium Murm, Mącz, Cn; charta Mącz, Cn; scheda Cn (154): KromRozm III O4v; Wtym Dyurnale wáſzym/ átzkolwiek ieſt rozmáitego bluznierſtwá bárzo wiele: á wſzákoſz tylko niektore przypomionę/ y kędy ktore napiſano kartę náznátzę KrowObr 159, 177; OrzQuin Z3v; Gdybyś chćiał bólowi głownému pomoc/ ſzukay B. álbo G. pod 1iterą B. naydźieſz ból głowny/ przy ktorym L. kárthę známienuie/ liczbá bliſzſza vkázuie onéy karty liczbę. SienLek S, 196, S; A gdy przecżedł Iehudy trzy kárty/ á(bo) cżterzy/ porzázał ie nożem piſárzſkim/ y wrzućił do ogniá BudBib Ier 36/23; á on iey ták długo prośił/ iſz mu ony kśiąſzki vkazáłá. w ktorych tylko cżterzy kárty nálasł: iednę białą/ drugą cżerwoną/ trzećią cżarną/ cżwartą pozłoćiſtą. SkarŻyw 312, 119 [2 r.], 456; StryjKron 288, 380, 462; CzechEp 12, 146, 148, 167, 179; NiemObr 23; Pocżnę od Lutherá/ w ktorego kſięgách/ iedney ſnadź kárty nie przecżytaſz/ żebyś piſmá piſmu/ mieyſcá mieyſcu/ wykłádu wykłádowi/ rożnego y przećiwnego nie nálazł. ReszPrz 55; GórnRozm K3; GostGospSieb +4v; PROCESS TYCH WSZYSTKICH STATVTOW, Albo Conſtituciy Epilogus: To iest, ſummowné zebránié, któré vczyniono dla proſtſzych, áby niewiele latáiąc po kártách miał iákoby ná reieſtrzyku wſzyſtkę ſummę práwá SarnStat 823, *6, 60 [3 r.], 577, 1286, 1315; CiekPotr 91.

karta czego (7): Pagina Blaat kártá xiąg. Mymer2 9v; RejWiz 17; CzechEp 214; GostGospSieb +3v; tę kilká kart piſm Ianá Kochánowſkiégo do rąk W. M. poſyłam KochCzJan A3; SkarKaz 350a; SarnStat 167.

karta w czym (4): Pagina, folium libri. Eyn blat yn dem buch. Kártá wkxyęgach. Murm 191; Y tyſiąc inſzych tym podobnych mieyſc/ ná káżdey karćie w Bibliiey ieſt. GrzegRóżn C3v; Mącz 51b, 133c.

W połączeniu z numerem liczbowym lub literowym [karta + numer (71), numer + karta (4)] (75): Byli to/ iacy ſą dźiś collegiaci [...] od inſzych doctorow ktorzy byli iakoby każnodźieié/ rozni czytái kar. 1’30. MurzNT 101 marg, 1 żp; GrzegŚm 15 marg; CzechRozm 19; SkarŻyw 462 marg, 517 marg, 544 marg, 584, 600 marg; StryjKron 61 [2 r.]; wyznawa też to X. K. ná kárćie c. w Przedmowie. CzechEp 92, *3, 12, 63, 66 [2 r.], 93 (19); Chwałá Oycu y Synowi etc. iáko ná kárćie 16. LatHar 46, ++8v [2 r.], 223, 247, 334 [2 r.], 347 [2 r.] (40); W Gęśli ſzeſnaſtey ná drugiey kár. w 7. wier. ſtoij ſuſzołowne RybGęśli A4, A4; SarnStat 424, 532; CiekPotr 91.

Zwrot: »kartę przewrocić (a. przewracać)« (3): [L]ibros volvere, Kárty przewrácáć. Mącz 506c; W Pierſzey Gęśli kártę przewroćiwſzy w pierwſzym wierſzu nie dołożono togo [!] słowká Roki. RybGęśli A4, A4.
Wyrażenia: »kraj, brzeg karty« = margines (2 : 1): Margo proprie dicitur extremitas folii vel pagine unde dicimus in margine adscripsi, Przipiſałem ná brzegu kárty. Mącz 210a; SienLek S; CzechEp 222.

»karta nie pisana« (1): Dla czego y kilkánaśćie kart nie piſánych ná koncu dla korrigowánia zoſtáwione ſą SarnStat *8.

»strona karty« [w tym: druga (5), pierwsza (3), poślednia (1)] [szyk 11 : 1] (12): liſtu 26. wierſz 12. ná drugiey ſtronie kárty/ ſtoi portowie/ ma być Poetowie. BielKron Mmmm2, Mmmm2; SienLek 196, 197, S [2 r.], X; GórnDworz Mm8; A znácży pierwſzą ſtronę kárty a wtorą b. CzechRozm *, **7; CzechEp 39, 215.

Szereg: »list albo karta« (1): Cżemu ſie przyiaćiele y ſłudzy przypátruiąc/ vprośili áby zá łátwieyſzemi godźinámi/ liſtow álbo kart kilkánaśćie Dozoru domowego nápiſáć kazał GostGospSieb +3v.
Przen: Książka, utwór (17): CzechEp 72, 223; Sczęśliwa kárto/ ćiebie oná ſwémi Piáſtowáć będźie rękomá ślicznémi KochFr 101, 4, 54, 67, 72, 100; KochPam 79; Ieſli Fráſzek nie lubiſz/ téy kśięgi nie czytay/ Fráſzki té kárty nioſą/ indźiéy ſtátku pytay. PudłFr kt, 23; GostGospSieb +3; KochFragJan 3 [2 r.]; SkarKaz )(3; Ieſli tu kogo kártá ktora zárumieni, Wſzák ſię nikogo właſnym názwiſkiem nie mieni CiekPotr )?(3v, )?(4.
3. Karta do gry; chartula lusoria Murm, Mymer1, Cn; c(h)arta lusoria BartBydg, Mącz, Cn [w tym: pl (50)] (57): LibMal 1552/169; Ato maſz koſtki prawdziwe/ Tákież kárky [!] ſpráwiedliwe BielKom F2v, F3; RejWiz 19; Mącz 51b, 198d; GórnDworz M4, P7v, T2, T2v [2 r.]; RejZwierc 95v; SkarŻyw 414; WerGośc 229; KlonWor 33.
Zwroty: »fałszować kárty; karta fałszywa« (1; 1): Item zeznal ze poſpoliczie grą karthamy wyelye wigrawal falſſuyącz karthi LibMal 1552/169, 1552/169.

»w karty patrzeć« (1): Y nierad tego widzę/ gdi wten cżás kto zámną ſtoiąc w kárthy mi pátrzy GórnDworz M4v.

Wyrażenia: »dawanie karty« (1): ále mnimam/ iż z dawánia kárti/ ma ſądzić o mym rozumie. GórnDworz M4v.

»igierne karty« = chartae (a. chartulae) lusoriae Murm, Mymer1, BartBydg [szyk 2 : 1] (3): Chartulae lusoriae, Kartenſpil Ygyerne kárty Murm 190; Mymer1 10; BartBydg 23b.

a. Gra w karty [w tym: pl (31)] (35): FalZioł V 66; Bo ácz wygra wżdy nieſporo Wnet ſie to rozleći ſkoro Bo ſie wnet zbieży co żywo Day od kart/ dayże zá piwo RejRozpr H; GroicPorz b4; RejWiz 103v; Mącz 6c; OrzQuin F; gdy ktoś kárthy wſpomniał/ powiedział/ A zaby ſie nie mogłá náleść iáka ina krotochwilá/ nie tá vſtáwicżna kárty? GórnDworz B8v; Cżemuby też kto nie wnioſł owego obycżáiu [...]/ iż ſláchtá zacna/ poleruiąc rozumy ſwoie/ wynáyduie ná bieſiedzie gry rozumne/ y tych vżywa: w ktorych ſie nierowno więtſza pociechá/ y pożytek náyduie/ á niżli w kárciech GórnDworz B8v, M4; RejZwierc 16v; BielSpr b2v [2 r.]; ModrzBaz 36v; WerGośc 229; SarnStat 1268; CiekPotr 17.
Zwroty: »karty, kart gra(wa)ć; kart, w karty granie; gra kartami« [szyk zmienny] (6 : 1; 1 : 1; 1): ſzachy, karti z kim kolwiek gray FalZioł V 53; LibMal 1552/169; KromRozm I Nv; myáſto piſánya/ cżytánya/ coby ſie w ſzkole náucżył/ domá z ſlużebniki/ s párobki/ kart/ koſtek/ gráć ſie przyłoży GliczKsiąż I7v; Chciałby I.M. kſiądz Biſkup/ áby miáſto gránia kart/ wynálazł káżdy z W.M. grę rozumną GórnDworz C3, M4; PudłFr 8; Kmieć kart niema grawáć GostGosp 28, 166; LatHar 118.

»w karty ogolić (a. podgolić)« (2): Y zda mi ſye/ niewſkurał ná téy krotochwili/ Bom ták baczył/ że Rożná w kárty ogolili. PudłFr 13, 34.

»w karty przegrać, utracić (a. stracić)« [szyk zmienny] (2 : 2): DOpiéro chcę piſáć żárty/ Przegrawſzy pieniądze w kárty KochFr 12; CiekPotr 32; Cżego mnie namni nie wſtyd bom pocżćiwie ſtráćił/ Nie w kárty áni w koſtki CzahTr Iv, C3.

peryfr. »[co] kartą przerzucić« = przegrać coś w karty (1): Proterviam fecit proverbium, Vtrácił wſziſtko/ przelał wſziſtko przes gardźiel/ álbo koſtką/ álbo kartą przerzućił. Mącz 327c.

Wyrażenie: »karty pisane« (1): Nie vmié ſyn ſzláchecki ná kón wśiéść: [...] Lepiéy kuflá świádómy/ álbo kart piſánych KochPieś 2.
4. [Kartonowe pudełko: wiersciadłek małych 14 kart InwMieszcz 1550 nr 29; 13 funtów jedwabiu w długich kartach InwMieszcz 1571 nr 166, 1567 nr 133, 1569 nr 156.]

Synonim: 2. list.

Cf KARTELUSZ, PUŁKARTEK

MM