[zaloguj się]
[pdf]

KIEŁ (14) sb m

e jasne.

Fleksja
sg pl
N kieł kły
A kieł kły
I kł(e)m kły

sg N kieł (1). ◊ A kieł (4). ◊ I kł(e)m (2). ◊ pl N kły (1). ◊ A kły (5). ◊ I kły (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Ząb zwierzęcy, zwłaszcza kieł, u konia niekiedy siekacz; (dens) caninus, genuinus Cn (14): Wieprz y wilk kły/ koźieł rogámi/ Koń z oſłem tłukli nogámi BierEz M4; druga beſtya podobna byłá niedźwiedziowi/ [...] máiąc trzy kły w páſzcżece miedzy inemi zębámi BibRadz Dan 7/5; Gdy kłem pśim/ około zębu bolącego/ áż do krwie wzdrápie/ bol wnet vćichnie: ále kieł pśi ma być z práwey czeluśći. SienLek 77; Szkápá byłá nie pocżeſna/ [...] Chuda/ gurdźielowáta/ kły ſobie przyiadłá KlonWor 19.
Zwrot: »brać jako koń na kły« (1): ták dzyecyę ze zbytnyego pyeſſcżenya w ſwą ſie wolą vda/ y będzye brał ná nye yáko kyedy koń ná kły/ gdy mu ſie ná nye vzdá álbo wędzidło záwádzi. GliczKsiąż E4v.
Szereg: »kieł albo ząb« (1): Potym przyſzli wieprze dziwney wiβlkoſći/ ktorych kły albo zęby na łokieć na dłużą były HistAl H6v.
W przen (6): Ale mi podobno rzecżećie X.K. [...] chcąc te kły/ tych wilkow iádowitych Kátholikow ſwych/ ktorych wſpomina/ owcżynką iáką pokryć/ [...] iż on nie gáni zgołá piſmá ś. CzechEp 122; ZOile ſkrzętny z kłem twym wyoſtrzonym/ Mijay prace me KlonKr F4v.
Zwroty: [»[komu] dać na kieł« = rozpuścić, rozzuchwalić: Przecżżeś iey [żonie] ták dał ná kieł ktho cie wto przywodzi? PaprPrzykaz C3 (Linde).]

»na kieł wziąć, brać (wędzidło)« = (z)hardzieć, (z)buntować się [szyk zmienny] (3 : 1): Iam potym wźiąwſzy ná kieł wędźidło/ pleſz z komżą poſpołu Biſkupowim odeſłał OrzRozm O4v; RejZwierc 25v; KochPs 162; Potrzebá teſz cokolwiek pozwolić młodośći, Ktorą [!], gdy ią ochełznáć chceſz przykrym munſztukiem, [...] Znarowieie, yrádá prędko na kieł bierze. CiekPotr 28.

Przen (1):
a) Gryzienie, pożeranie (1): że Pan Bóg dla grzéchów náſzych miał przepuśćić ná nas kły beſtiy okrutnych OrzJan 27.
b) [Coś ostrego sterczącego; tu szpada: dobył ſzpady/ y iął boźdź ku niedźwiedziowi. Niedźwiedź on kieł oſtry bacżąc/ [...] ocżapiwſzy gáłąź iedną łápą/ chćiał drugą ſzpadę vłápić HistFort D2.]

Synonim: »kończaty ząb«.

Cf KIELEC

KW