Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: KLIIĆ SIĘ

Następne hasło: [KLIJĄCY SIĘ] »

KLIJ (55) sb m

klij (36), klej (19); klij FalZioł (16), RejWiz (2), BielKron, GrzegRóżn (2), SienLek (7), RejZwierc, Oczko, SkarŻyw, CzechEp; klei Mymer¹, BielSpr, Calep (5); klij : klej Mącz (4 : 12).

-e- (11), -é- (1) Mącz (11 : 1).

Fleksja

	sg	pl
N	klij
G	kliju
D	klijowi
A	klij
I	klijem
L		klij(o)ch

sg N klij (27). ◊ G kliju (5). ◊ D klijowi (4). ◊ A klij (6). ◊ I klijem (12); -em (2), -(e)m (10). ◊ pl L klij(o)ch (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XIX w.

Znaczenia

1. Gęsta, lepka substancja otrzymywana z surowców roślinnych lub zwierzęcych, służąca do zlepiania z sobą dwóch powierzchni, też papka (25)
2. Lepka, gęsta wydzielina pni drzew, sok, żywica (24)
3. Ciekły, gęsty surowiec kopalny, bitumen (5)
4. Miazga znajdująca się pod kopytem (1)

1. Gęsta, lepka substancja otrzymywana z surowców roślinnych lub zwierzęcych, służąca do zlepiania z sobą dwóch powierzchni, też papka; colla, gluten Calep, Cn; coagulum, cremor Mącz; glus, glutinamentum, glutinum, glux Cn (25): z łuſki [karpia] przełbicze: z klijem na bywełnę [!] ſadzą y przeſzywaią FalZioł IV 41a, IV 35b; Nie lepſzeſz to niż lewek co go s chlebá zlepią/ Námieſzawſzy weń kliyu po wirzchu przyklepią. RejWiz 14v, 14v; miáſto kámienia nápalili cegły/ á miáſto wapná kliiu nágotowáli GrzegRóżn Hv; Coagulum, Serzisko. Item quicquid condensat et coniugit, Yáko kley. Mącz 58b; iż korzeń bykowy rozwárzyć ná kliy w wodźie/ [...] á tym trąd/ węgry/ y liſzáie mázáć. SienLek 79v, 79v [2 r.], 81v; Druga [potrawa] też s chlebá á z migdałow/ á s klijem vlepiona/ to też tá od kilká dni będzie ſtałá. RejZwierc 59; Race ták dźiáłáć/ nákręć trąbek pápirowych w formié ná to vcżynioney/ záwięzuy ná końcu káżdą/ iżby thylko dźiurecżká máła zoſtáłá/ [...] zápraw ná końcu kleiem álbo ćiáſthem BielSpr 74; Calep 214a, 459a.

klej z czego (1): Cremor, Mączka którą ſzáty mączkuyą. Też mleko álbo klei z rozwárzenia pſzenice/ álbo yęczmieniá. Mącz 68a.

W charakterystycznych połączeniach: klij korzeniowy; kliju nagotować, nalać, namieszać; rozwarzyć na klij (2).

Zwrot: »dzierżeć się jako klij« (2): omywa wſzelkie niecżyſtoſci ktore ſie dzierżą iako klij wnętrznoſci FalZioł I 121b, V 113v.

Wyrażenia: »kamienny klej« (1): Lithocolla, Kámienny kley którym kámienie ſpoyáyą. Mącz 196a.

»ptaszny klej« = lep na ptaki sporządzany z jagod jemiołowych (1): Viscus. [...] Ptaſzny kley. Mymer¹ 26.

»klej rybi« = karuk; ichthyocolla Calep, Cn (1): Ichthyocolla – Klei riby. Calep 499a.

»jako klijem sklijony« (1): miáſto proſtey wrodzoney y zrozumney wiáry/ wydáli rozumem vgłádzoną/ y Filozofią vmuſkáną/ á mądrośćią ludzką iako kliiem ſkliioną. GrzegRóżn Hv.

»spuszczenie klijem« (1): Commissura, Spuſzczenie kliyem/ skliyenie álbo ſpoyenie. Alias iunctura. Mącz 226a.

Zestawienie: »siodlarski klij« (1): Siodlárſki kliy ktory ieſt s krowim álbo z wołowim wárzony/ w ocćie go roſpuść SienLek 111.

Szereg: »smoła i klij« (1): z żáłośćią wielką vpletli zrogoża cżołnek/ y oblali go ſmołą y kliiem SkarŻyw 478.

W przen (1): Niechcę ią tedy iuż więcey tą klámbrą ſproſną y niepewną/ ábo tym kliem ktory trzymáć nie może/ tych dwu rzecży ktore z ſobą nigdy w iedno ſklione być nie mogą śćiſkáć. CzechEp 246.

2. Lepka, gęsta wydzielina pni drzew, sok, żywica; gum(m)i, gum(m)is Mącz, Cn; hydrobalum, hydrotes, lachryma in arboribus, mastiche Mącz; alburnum, resina Calep; gumma, lacryma arborum, succus in cortice inciso concretus Cn (24): Samo Euforbium ieſth kliy barzo oſtry á gorączy FalZioł III 4a; Piątha częſc o klijoch rozmagitich/ y o inſzych podobnych rzeczach ku kliiowi. a napirwey o Komphorze. FalZioł III 25d; Potym vcżynić kurzenie iednym klijem/ ktori zową ſtorax liquida FalZioł V 77v; Rzecży cierpniącze: ſą ty. Migdały/ naſienie, ſocżewicza/ y niektore rzecży ku klijowi pod obne/ ſlowie gumata. FalZioł V 96, III 27c żp, 33c, V 103; Hydrotes, Latine succus, Sok álbo pot, Vel lachryma in arboribus, Kléy który z drzew wyſtępuye. Mącz 160b, 150b, 301b.

W charakterystycznych połączeniach: klij gorący, ostry, rozmaity, śliwowy; kadzenie klijem, kurzenie; pełny kliju.

Zwrot: »puszczać z siebie klej« (1): Stillare lachrymam et lachryma, arbores dicnntnr, Puſzczáć z ſiebie gumi/ kley/ żiwicę. Mącz 415c.

Zestawienia: [»klij arabski«: Kliy álbo Lipoſok Arábski Gumi Arabicum. SienHerb 222b (Linde).]

»klij z drzew(k)a (płynący), drzewny, na drzewie« (6 : 2 : 1): DRagant ieſt kliy z iednego drzewa zamorſkiego FalZioł III 26a, III 32d, 33b; Gnmi, Kley drzewny álbo żywicá yeſt dwoyáka yedná drzewna druga ziemna Mącz 101b, 152a, 181c, 210d; Resina – Zywicza, klei na drzewie. Calep 917a, 49a.

Szeregi: »gumi, (albo, to jest) klij« [szyk 5 : 1] (6): FalZioł III 33b; Hadrobalnm, Nieyáki rodzay/ Gnmi álbo kliyu drzewnego. Mącz 152a, 150b, 181c, 210d, 415c.

»lep albo klij« (1): śliwowy lep álbo kliy roſpuść w Winie ſtárym SienLek 98.

»klij, (albo, item) żywica« [szyk 3 : 1] (4): Mącz 101b, 415c; Alburnum ‒ Klei z drzewa płinacy.. item Ziwica. Calep 49a, 917a.

3. Ciekły, gęsty surowiec kopalny, bitumen; bitumen, naphta Mącz, Cn; asphaltum, maltha, oleum incendiarium a. medicum a. vivum, petroleum Cn (5): á thám około gory wody gorące/ wypuſzcżaią z ſiebie kliy kiedy ſkáłá gore. BielKron 274v; Naphtha, genus bituminis, Nieyáki kley álbo kréćyſta ſucha źiemiá łatwie ogień w ſię przymuyąca. Mącz 240d; Ut Seqnax bitnmen, Ciągły kley/ dádząci ſie wliec. Mącz 384d, 25c.

Zestawienie: »klij ziemny« (1): Acz wpráwdźie chćieli niektórzy/ iżby [ogniów wiecznych przyczyną był] kliy źiemny/ álbo náphta/ gdyż do zapalenia ieſt ták bárzo pochopna/ że żadna ná świećie rzecz bárźiéy Oczko 6v.

4. Miazga znajdująca się pod kopytem (1): puść mu krew z nabliſzſzéy żyły/ przy łopátce onéy nogi/ álbo v dołu day záćiąć práwie miedzy kopythem á miedzy klijem SienLek 170.

Synonimy: 1. klajster; 2. guma, gumi, lep, liposok, żywica; 3. nafta.

ZCh